Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 376]

[76. De stad Zwolle]

De overige overijsselsche tongvallen, die in het noorden der provincie gesproken worden, behooren allen tot de friso-saksische groep. Hoe noordelijker in Overijssel, hoe meer er in den volkstongval het friesche element op den voorgrond treedt; in het zuiden van dit noordelijk Overijssel, te Zwolle en in den naasten omtrek dezer stad heeft het saksisch den boventoon. Zwolle is de uiterste grens van dit friso-saksisch in Overijssel. Terstond bezuiden en beoosten Zwolle gaat de volkstongval in de zuiver saksische dialecten van Salland over.

Het lijdt geen twijfel dat de bevolking in dit gedeelte van Overijssel, vooral de plattelandsbevolking, buiten die van de steden Zwolle en Kampen, oorspronkelijk van frieschen stam is en dus eertijds ook de friesche taal heeft gesproken. In de middeleeuwen was dit zekerlijk het geval; misschien dat men nog in de veertiende en vijftiende eeuw, langs de friesche grenzen althans, te Kuinder, Oldemarkt en Blankenham de friesche taal sprak. Waarschijnlijk moest het friesch in deze streken, waar de bevolking, even als overal in Overijssel benoorden Zwolle, nog zoo vele duidelijke bewijzen van haar friesche afkomst vertoont, wel gelijktijdig met het stellingwerfsche friesch voor den aandrang van het saksisch wijken en is het langzamerhand in het hedendaagsche friso-saksisch verloopen. De grensscheiding tusschen het zuivere friesch en het overijsselsche friso-saksisch valt slechts voor een zeer klein gedeelte samen met de provinciale grensscheiding tusschen Friesland en Overijssel, namelijk aan den zeedijk tusschen de Lemmer en de Kuinder. Verder op naar het oosten ligt de taalgrens noordelijker en binnen Friesland dus. Hier vormt de rivier de Tjonger de grens. Dus gaat de friso-saksische tongval van het overijsselsche Paaslo, Oldemarkt en Steenwijk ongemerkt in dien van het friesche Stellingwerf over.

Of de burgerij van Zwolle en Kampen, de eerste burgers of poorters dier steden, van frieschen stam was of niet, durf ik niet voor zeker te stellen. Wellicht waren het gedeeltelijk Friezen, gedeeltelijk Saksen. Maar te Zwolle althans schijnen de Friezen het talrijkste geweest te zijn. Zeker is het dat tegenwoordig de tongval van de bewoners van Zwolle en Kampen een friso-saksisch dialect is, waarin het saksisch verre weg de overhand heeft. De dialecten van Zwolle en Kampen verschillen onderling slechts zeer weinig en dit verschil is daarbij geheel onwezenlijk.

Het eigenaardige van den zwolschen tongval bestaat meer in de bijzondere uitspraak van sommige klanken en medeklinkers, dan

[p. 377]

in het wezenlijke verschil van woorden en vormen, bij andere friso-saksische tongvallen vergeleken. Zoo hebben zeer veel echte Zwollenaars, vooral die uit den geringen stand het meest, de gewoonte om te brouwen, zooals men dit in Holland, of te brijen zooals men 't in Friesland noemt, dat is om de r uit te spreken als een ratelende ch, ofschoon zij overigens ook van hun spraakwerktuigen al geen hindernis ondervinden om de r goed uit te spreken, gelijk dit wel het geval is met de lui die in andere streken van Nederland de r aldus uitspreken, hoewel er ook enkelen zijn die dit uit gemaaktheid doen. Het brijen of brouwen is aan de meeste Zwollenaars zoo eigen, dat zij zelven deze eigenaardigheid niet meer hooren en niet opmerken dat andere menschen de r anders uitspreken. Verder laten de Zwollenaars, en die uit den geringen stand weer het meeste, de h weg, waar deze letter de beginletter van eenig woord vormt, en plaatsen haar daarentegen voor woorden die met een klinker beginnen. Deze zwolsche eigenaardigheid in 't niet uitspreken en in 't verkeerd plaatsen der h, die men ook elders in noordelijk Overijssel, op 't eiland Flieland, te Gouda en te Breda waarneemt, verschilt daarin van het zeeuwsch en van 't brabantsch en vlaamsch dat men in deze laatstgenoemde tongvallen de h wel overal weglaat waar ze behoort, maar haar daarentegen niet plaatst waar ze niet behoort (ten zij onontwikkelde lieden deftig en hollandsch willen spreken). Men spreekt er de h dus nooit uit; in 't zwolsch daarentegen spreekt men de h niet op haar plaats uit. Ook wordt de sch te Zwolle door velen, door de echte oude Zwollenaars, op friesche wijze als sk uitgesproken. Maar deze eigenaardigheden worden in den gegoeden, zoogenoemd fatsoenlijken burgerstand te Zwolle in 't geheel niet of toch veel minder duidelijk dan bij de lieden uit den geringen stand gehoord.

Eigenaardig aan het zwolsche dialect en aan de tongvallen van noordelijk Overijssel in het algemeen, is de verkleinvorm der zelfstandige naamwoorden op ien en chien; zoo zeit men deusien voor doosje, köppien voor kopje, enz. Deze zelfde verkleinvorm is algemeen in de drenthsche en groningsche tongvallen in gebruik en komt tevens in dien van Friezenveen voor.

De Zwollenaars hebben allen de gewoonte om sleepende en een weinig temerig te spreken. De lange klinkers en de tweeklanken worden door hen zoo lang mogelijk uitgerekt en aangehouden. Deze eigenaardigheid, met de dwaze zwolsche uitspraak der r gepaard, doet schijnen alsof de Zwollenaars gemaakt en gekunsteld spraken, terwijl het bij hen juist 'natuurlijk en ongekunsteld is. Maar daar staat zekere net-

[p. 378]

heid en bedachtzaamheid in 't spreken tegen over, die het zwolsche dialect onder de saksische en friso-saksische tongvallen van Nederland een der zoetvloeiendste en bevalligste doet zijn.

Tegenwoordig heeft het oude, echte zwolsch in den mond der aanzienlijke Zwollenaren zoo wel als in dien der deftige burgerlui zeer veel van het hollandsch te lijden en reeds zeer veel van zijn eigenaardigs verloren.

76. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Zwolle.

Komt voor in De Navorscher, dl. XX, en daaruit met eenige verandering in de spelling overgenomen. October 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was 's 'n man, die twie zöns ad.

12. De jongste van de twie zei tègen de văder: văder! gèèf mi-j zoo völle van alles wa' i ebt as mi-j toekump. En de văder deelde ziin goed in twieën.

13. Kort d'r noa pakte de jongste zönne alles bi-j elkander en i gong op reize noa 'n var land; d'r lèèfden 'e nojaal en i bracht 'r alles deur.

14. Toe al ziin geld op was, kwam 'r 'n harge ongersnood in dat land en i begon gebrek te kriigen.

15. En i ging en, en i vrog an ien van de borgers van dat land of i 'm elpen wol; die stuurde 'm noa ziin land om op de varkes te passen.

16. En i wol wel grăg zich zat èten an de foezel die de varkes kregen, maar gien iene die d'r 'm wat van gaf.

17. Toe begon 'e is noa te denken en zei: oevölle knechten van mi-j văder ebben haovervloed van èten en ik goa dood van onger.

18. 'K zal opstoan en noa miin vader goan en 'k zal tègen 'm zeggen: văder! 'k eb 'teel, eel slecht emăkt.

19. En ik bin niet meer weerd da' 'k oew zönne enuumd worde; loat mi-j knecht bi-j oe worden!

20. Dat deedt 'e. Hi stond op en gong noa ziin văder. En toe

[p. 379]

'e nog varre weg was, zag ziin văder 'm al, en in ziin arte at 'e medeliiden met 'm; i liep noa 'm; toe, viel 'm um de als en kuste 'm.

21. En de zönne zei tègen 'm: văder! 'k eb 'n boel kwoad edoan tègen ongzen lieven Eer en tègen oe en 'k bin niet meer weerd da' 'k oew zönne enuumd worde!

22. Maar de văder zei tègen de knechten: ălt 't beste kleed op en doet 't 'm an, stèèkt 'n rink an ziin vinger en trekt 'm skoenen an.

23. Nemt 't vette kalf en slächt 't en loa' we èten en vreulik wèzen.

24. Want miin zönne was dood en i is weer lèvend eworden; 'e was verlueren en is evunden. En toen begon de pret.

25. En de holdste zönne was noa buten en toe 'e weer dicht bij 't uus kwam, eurden 'e 't zingen en dansen.

26. En i riep iene van de knechten en vrog wat dat was.

27. En die zei tègen 'm: oew breur is ekommen en oew văder ef 't vette kalf eslächt, umdat 'e 'm weer gezond bi-j 'm ef.

28. Maar i wier kwoad en wol niet binnen kommen. Toe ging de văder noa buten en deed alle muuite um 'm haover te ălen.

29. Maar i zei maar weer: zoov'l joar è 'k in alles oew zin edoan; altiid è 'k noa oe eluusterd a' i mi-j wa' zeien en toch è i mi nooit 'n bukkien egèven um 's 'n feessien te olden met miin vrinden.

30. Maar nou hi terug ekommen is, die oew geld mit slechte vrouwen deur ebracht ef, nou è i veur hem 't vette kalf eslächt.

31. En de văder zei tègen 'm: kind! i bint altiid bi-j mi-j en al 't miinde is 't oe'nde!

32. I. mossen vreulik en bli-j wèzen; want oew breur was dood en 'e is weer lèvend eworden: i was verlueren en is evonden.

Aanteekeningen.

De a is de kortst mogelijke volkomene a, niet de onvolkomene van ladder, enz. maar toch bijna. De ö klinkt als de korte hoogduitsche ö; de è als de fransche è; de ä als een middenklank tusschen æ en a, eenigszins meer naar de a trekkende dan de hoogduitsche ä; de i-j als een onvolkomene i door een j onmiddellijk gevolgd; de oa

[p. 380]

en de ao klinken beiden tusschen o en a in; de oa eenigszins meer naar de o, de ao wat meer naar de a overhellende.

11. Ad of had, al naar de spreker wil, even als

12. Ebt of hebt.

13. Gong of ging; beide vormen zijn in gebruik. Zie vs. 20 bl 355.

Nojaal, verknoeid basterdwoord van 't fransche royal. In dezen zin is rejaal, rojaal ook in alle andere nederduitsche tongvallen van Nederland in gebruik. Zie vs. 13 van de vertaling in den tongval van Leiden.

14. Harge ongersnood of arge hongersnood, erge hongersnood, al naar de spreker wil.

15. En of hen, heen.

16. Foezel, draf, is een zeer goed nederduitsch woord en beteekent oorspronkelijk het overblijfsel van graan nadat er brandewijn of jenever van gestookt is. Maar foezel is in dezen zin weinig meer in gebruik. Van het overgeblevene, uitgestookte graan is de beteekenis van foezel overgegaan op den sterken drank die men er van stookte en brandde, en zoo noemt men nu in vele nederduitsche tongvallen, vooral in Westfalen en aan den Beneden-Rijn langs onze grenzen en ook in onze oostelijke grensstreken, Twenthe, den gelderschen Achterhoek en Limburg, de bovenlandsche jenever uit Munster en Keulen foezel, in Twenthe ook Munster-foezel, in Oost-Friesland foesje (fuusje).

17. Oevölle of hoevölle, hoevele.

Ebben haovervloed of hebben aovervloed, hebben overvloed.

Èten of etten, bij afwisseling; het laatste is meer in gebruik bij de Zwollenaren uit den geringsten stand; zoo ook wisselen lèpel en leppel, pèper en pepper, enz. Zie vs. 23 bl. 342.

Onger of honger.

18. Eel of heel.

20. Arte at 'e of harte hat 'e, hart had hij.

Als of hals.

25. Holdste of oldste, oudste.

Uus of huus, huis.

Eurden of heurden, hoorden.

27. Ef of hef, heeft.

28. Haover te alen of aover te halen, over te halen.

29. È'k, heb ik.

Olden of holden, houden.

30. Hi, en niet als gewoonlijk i, hij, omdat hier de klemtoon op dit woord valt.