Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[72. De stad Utrecht]

De tongval van de stad Utrecht behoort oorspronkelijk tot de nederfrankische en wel tot de geldersche groep, maar heeft door den sterken invloed van het hollandsch tegenwoordig zeer veel van zijn oorspronkelijke eigenaardigheden verloren. De spreektaal van de

[p. 353]

deftige burgers te Utrecht, is, even als die van de aanzienlijken, geheel in het modern hollandsch opgelost. Daarentegen hoort men in den dagelijkschen tongval der geringere burgers van Utrecht nog enkele klanken, eenige woorden en vormen, die aan den ouden, nederfrankischen tongval herinneren Zoo heeft de uiklank in enkele woorden, vooral als de klemtoon er niet op valt, nog zijn ouden uklank behouden; eveneens is het met de ij die soms nog als lange i luidt. Maar zoodra de klemtoon op deze woorden valt en men met nadruk spreekt, komt terstond de hollandsche ui en ij te voorschijn. Zoo ook wordt de onvolkomene a in geslotene lettergrepen, op echt geldersche wijze, zeer gerekt, bijna als volkomene a uitgesproken. Man luidt dus bijna als maan of maen, hals als haals of haels enz. Ook de euklank, die bijna als ue klinkt, in plaats van de nederlandsche oe, in heuje, hoeden, enz. is nederfrankisch, evenals voajer voor vader. Verder nog de zware klank, als oa, die de a in vele woorden aanneemt. Eigenaardig voor den utrechtschen tongval is de uitspraak van de lange o in vele woorden als oa of ooa, namelijk als o met een naslag van a, hetwelk aan het friesche stedelijke dialect herinnert, b.v. grooat of grooat, dooad of doad, enz. De h wordt slechts zeer flauw geaspireerd en is soms geheel stom. De volgende vertaling is in echt ouderwetsch utrechtsch, zooals het vroeger te Utrecht algemeen werd gesproken, maar thans nog slechts van oudere lieden uit den kleinen burger- en arbeidersstand aldaar, wordt gehoord.

In het Belgisch Museum van J.F. Willems komt in het zevende deel ook een vertaling voor van de gelijkenis des verloornen zoons in den utrechtschen tongval.

72. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Utrecht.

Medegedeeld door N. N. Januari 1872. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was 'is 'n maen en die ad twee zeuns.

[p. 354]

12. In de jungste zee teugen z'n voajer: voajer! gimme m'n paert van de boel da' van mijn hoort. In i dilde ze de boel.

13. In 'n poassi d'rna paekte de jungste zeun aelles bimmekoar in i trok veer 'nweg; in toe broch i z'n boel d'r deur, waent i lifde as 'n prins.

14. Toen i de boel d'r deur gelapt ad kwaem d'r 'n hongersnoat in 't laend in i begon gebrek te lije.

15. In i ging hin in i ging bij 'n burgermins, in die stuurden 'm op z'n arf om de verrekes te heuje.

16. In i wauw z'n buk vulle mit 't voejer van de verrekes, moar niem'nt gaef 't 'm.

17. In toe kwaemd i toe z'n selvers in zee: hoeveul knechs heet me voajer die volop broad hebbe en ik vergaai hier van onger.

18. Ik zel opstoan in noa m'n voajer goan in teugen 'm zegge: voajer! ik heb gezundig teugen den immel in teuge jou.

19. In ik bin nie meer weerd da' 'k je jo bin; nim me moar as knech an.

20. In i stong op in ging noa z'n voajer. In toe die nog veer van 'm aef was, zag z'n voajer 'm, in et spit 'm, in i liep in viel 'm um z'n haels in i kusten 'm.

21. In de zeun zee teugen 'm: voajer! ik heb gezundig teugen den immel in teuge jou in ik bin nie meer weerd da' 'k je zeun bin.

22. Moar de voader zee teuge z'n knechs: bring de beste kleere in trek ze 'm an, in gif 'm 'n ring an z'n haend in schoene an z'n beene.

23. In bring 't gemiste kaellef in slach 't, in loate m'n itte en vroalik weze.

24. Waent me zeun was doad in i is livvend geworde; hi was verloare in i is werum gevonde. In toe begonne ze vroalik te weze.

25. Moar z'n ouste zeun was op 't laend in toe die dich bij 't hus kwaem, toe hoarden i 't gezaeng in de daens.

26. In i riep een van de knechs in vroeg 'm wat 'r te doen was.

[p. 355]

27. In die zee 'm: je broer is gekomme in je voajer het 't vette kaellefi geslach, omdat i 'm gezond werum het.

28. Moar i wier d'r nijdig om en i wauw nie binnegoan. Doarum ging z'n voajer na 'm toe in i het 'm d'r om gebid in gesmeekt.

29. Moar i zee teuge z'n voajer: hoar 'is! ik heef je al zoo laeng gedient in je heb nooit niks op me te zegge gehaed in je heb me nooit 'is 'n bokki gegeve om mimme kaemmeroas pret te moake.

30. Moar nou die jonge gekommen is die z'n boeltje mit de hoere d'r deur gelap heet, nou heb i veur hum 't vette kaelef geslach.

31. In de voajer zee: jonge! jij bint altijd bij me in al wat van mijn is, is 't jouën oak.

32. Dus mos i vroalik in tevreje weze; waent je broer hier was doad in i is weer livvend geworde; hi was verloare in i is werum gevonde.

Aanteekeningen.

De ae die in de plaats van een korte a in een geslotene lettergreep staat (b.v. maen, man), heeft den klank van een heldere, korte a, maar die gerekt wordt uitgesproken en lang aangehouden, alsof ze nog door een toonlooze e werd gevolgd De oa klinkt tusschen o en a in, wanneer deze letterverbinding in de plaats van een lange of dubbele a staat, en als o die door een korten naslag van a wordt gevolgd, als ze in de plaats van een lange of dubbele o staat.

12. Gimme, gi'me, gee'me, geef mij.

Paert, deel; basterdwoord van 't fransche part, en overal in Noord-Nederland in gebruik.

13. 'Nweg, weg; zie vs. 15 bl. 275 op eweeg.

15. Heuje, heuden, hoeden; zie vs. 15 bl. 324.

18. Zel, zal

19 Jo, verkorting van jongen; zie 3 bl. 358.

20. Stong, stond; zie vs. 20 bl. 332.

22. Schoene an z'n beene, schoenen aan de voeten; zie vs. 22 bl. 352.

27. Kaellefi, kallefi, kalfi, kalfje; zoo ook in vs. 29 bokki voor bokje. Deze achtervoeging van i is een hollandsche vorm om een

[p. 356]

verkleinwoord te maken. Deze vorm is ook in eenige hoogduitsche tongvallen van Zwitserland in gebruik, en komt tevens in enkele oud engelsche en oud schotsche woorden voor.

29. Ik heef, ik heb; deze dwaze vorm behoort oorspronkelijk in den utrechtschen tongval niet te huis; oorspronkelijk is 't ook te Utrecht ik heb of ik hep. Ik heef is uit de boeketaal in de utrechtsche spreektaal overgegaan en van heeft, in hij heeft, afkomstig. Het wordt, even als wij heven voor wij hebben, slechts door weinig beschaafde en weinig belezene lui gebruikt als dezen tot hun meerderen spreken en zich bij die gelegenheid verbeelden dat ze zich zoogenoemd ‘fatsoendelijk’ moeten uitdrukken. Ik heef en wij heven zijn juist zulke misselijke spraakgedrochten als wij wassen er een is; zie vs. 24 bl. 332.

Mimme, saamgetrokken van mit me, met mij.