Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[73. Utrecht, platste spraak van de laagste klasse des volks]

Tot nog toe heb ik bij 't behandelen der tongvallen, steeds als voorbeelden of proeven der verschillende tongvallen, vertalingen genomen die in de dagelijksche spreektaal van den geringen, maar fatsoenlijken burgerstand zijn opgesteld. De meestal verwrongene en gekunstelde, door boeketaal dikwijls verontreinigde spreektaal der hoogere standen heb ik vermeden, zoowel als de straattaal van het gemeen, van de laagste klasse des volks, die men in de kroegen en kitten der achterbuurten hoort. Toch kan het uit een taalkundig oogpunt belangrijk geacht worden ook aan deze allerplatste taal aandacht te schenken. Ze heeft ook ruimschoots haar eigenaardigheden en voor den taalkundige mag ook dáar nog menig goudkorreltje tusschen vuilnis en straatslijk schuilen. Als een enkele proeve geef ik daarom hier een vertaling in de spreektaal van het utrechtsche gemeen, even als ik bij de behandeling van den tongval van Haarlem, een enkele proeve van de gekunstelde spreektaal der hoogere klassen in Holland geef. Opmerkelijk is het dat de spreektaal van de laagste volksklasse te Utrecht meer modern hollandsch heeft opgenomen dan de tongval der burgerlieden. Vooral de modern hollandsche rochelende ch voor de zachtere g speelt ook in de straattaal der achterbuurten te Utrecht, zoowel als in de salons der aanzienlijken in alle hollandsche plaatsen haar leelijke rol.

[p. 357]

73. De gelijkenis van den verlorenen zoon in de platste spraak van de laagste klasse des volks te Utrecht.

Medegedeeld door den heer L. Gerhardt, hoofdonderwijzer te Utrecht. October 1871. (In nederlandsche spelling.)

D'r was 'us 'n man, die had twée zuens. De jongste zee: voader! gee' me m'n urfenis ¹, da' gaai ik de wije waereld in. Z'n voader dee 't; in 'n hortsi ² d'r an snée 't jochi ³ uet. Moar al héel gou was al z'n lieve gelletsi noa de moan. De grooste porsie hadde de mooie messies ⁴ 'm afgevokke ⁵, want d'r gong die reiduur ⁶ noa toe. Nou dée die z'n bes om iewers ⁷ an 't werk te komme, moar i kon niewers terech omdat i d'r zoo rottig uetzag. Hij liep lans de hueze te schooie om 'n snéetsi broad. Op 't lange les kwam die bij iemand, die 'm noa 't land lie' choan om de verkes te hueje ⁸. Da' fond i 'n erch lée ⁹ werk in i doch in z'n aiges: wa' bin ik toe gekomme? Ik ze' moar weer noa m'n voader toe choan in vroage oft i m'n as knech wil gebrueke, want nou lei 'k toch erremoei.

Zoo gezèèd, zoo gedoan; moar toe z'n voader 'm an zag komme liept i aiges noa 'm toe in huelde van blijskap. Hij had net 'n kallef vet gemes in da' mos voort geslach worde in d'r wier 'n chroot fees gevierd. Toe de ouste zuen na hues kwam, docht i: wat zou d'r toch te doen weze da' ze zoo'n pret hebbe, in i vroagde 't an 'n knechi en di vertelde 'm 't héele geval. Toe wierd i erch boos, want i was 'n rechte léejas ¹⁰. Z'n voader gong noa 'm toe in zee: jochi! kom nou toch binne, want je broer, die wech chewees is, is weer teruch chekomme! Moar i wou nie in i zee: néen! ik eb altij choed opgepas in je heb nog nooit 'n geitsi voor me geslach; moar voor hum, die al z'n leve nie chedeuch heit, in die al je geld bij de hoeren gebroch heit, voor zoo'n rotzak moak i zoo'n stantsi ¹¹.

1 Urfenis, erfenis, even als men voor erfde ook örf of urf zeit. Ook in andere plaatsen, vooral in Holland behoort dit tot de volkstaal.

2 Hortsi, hortje, poosje; zie vs. 13 bl. 328. Het utrechtsche hortsi staat eigenlijk voor hortsje en dit door de verwisseling van tsj voor k, voor 't verouderde hortke, hortken; even als ook in deze vertaling gelletsi, geldje, voor: gelletsje, gelletke, gelletken, geldeken; snéetsi, sneedje, voor: sneetsje, sneetke, sneetken, snedeken; geitsi, geitje, voor: geitsje, geitke, geitken; stantsi, standje, voor stantsje, stantke, stantken, standeken. De hollandsche verkleinvorm op i in plaats van 't nederlandsche je komt hier zoowel voor als de oude verkleinvorm op ke, dat hier evenals in Friesland, als tsj wordt uitgesproken. Zie vs. 27 bl. 355 en vs. 13 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden.

3 Jochi, jochje, jongetje; zie vs. 19 bl. 355.

4 Messies, meisjes, van messi, mesje, meisje. Ook in vele streken van Brabant is meisje, meske of mesken.

5 Afgevokke of afgevekt, van afvekke, afnemen, afpakken, afstelen.

6 Reiduur, ook reidurig, gedurig.

7 Iewers en niewers, ergens en nergens; zie vs. 15 bl.313.

8 Hueje, hoeden; zie vs. 15 bl. 355.

9 Lée, naar, min, slecht. Dit woord is even als

10 Léejas, een naar, slecht mensch, afkomstig van het verouderde leed. Zie vs. 28 bl. 332.

11 Stantsi, standje, is elders gewoonlijk in min gunstigen zin, als voor: oploop op straat, ruzie, enz. in gebruik.

[p. 358]

Aanteekeningen.

De ue klinkt als een eenigszins gerekte, onvolkomene u die door een toonlooze e wordt gevolgd; bijna zoo als de eui der Hagenaars. De ée als een scherpe e die iet of wat naar de i overhelt en door een toonlooze e wordt gevolgd. De oa tusschen o en a in.

Nog eenige andere woorden die in den utrechtschen tongval in gebruik zijn, maar voor zoo verre mij bekend is, elders niet voorkomen, zijn de volgenden: richt, (recht?) kort, b.v. deze weg is richter, korter; kroel, b.v. 'kroel om, een boschje of een blok huizen om; houtschild, zakkedrager; keezeleenen, kiezelsteenen, schuppelooien, schommelen; schobbetjes maken, de school verzuimen; vikken, handen of vingers, enz.

[p. 359]

De tongval die in het overige, het westelijke gedeelte van de provincie Utrecht gesproken wordt, in de Vechtstreek dus en in de zoogenoemde utrechtsche Venen, even als in de omstreken van de stadjes Montfoort en IJsselstein, behoort tot de hollandsche groep. Het heeft mij niet mogen gelukken een vertaling in eenigen tongval van deze landstreek machtig te worden. De tongval verschilt er weinig of niets van die welke in de aangrenzende streken van Holland, van Amstelland dus en Rijnland, en van de omstreken van Gouda en de Alblasserwaard gesproken wordt.