Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[65. De stad Nijkerk op de Veluwe]

De tongval van het westelijke deel der Veluwe, aan de utrechtsche grenzen, in 't stadje Nijkerk en omstreken, is nog al bijzonder en wijkt nog al van de andere geldersch-frankische dialecten af. Deze tongval is na verwant of eigenlijk éen met den tongval van het zoogenoemde Over-Sticht bij Amersfoort. Een der meest opmerkelijke eigenaardigheden van dezen tongval is de uitspraak der sch ongeveer als sj, volkomen gelijk aan de geijkte hoogduitsche uitspraak der sch. Deze uitspraak staat onder alle noordnederlandsche tongvallen geheel op zich zelve, want de limburgsche tongvallen, waarin men deze uitspraak ook hoort, moeten eigenlijk bij de zuid-

[p. 330]

nederlandsche dialecten gerekend worden. Ik kan mij niet verklaren hoe het komt dat de sch in dezen zoogenoemden nijkerker tongval op die wijze wordt uitgesproken. De invloed toch van de hoogduitsche taal kan hier niet in 't spel zijn. Immers wordt deze uitspraak niet gehoord in die geldersche streken, die aan de duitsche grenzen gelegen zijn. Buitendien spreekt men ook in Westfalen en in die streken van Neder-Rijnland die zich langs de geldersche grenzen uitstrekken, de sch niet op hoogduitsche wijze uit, maar steeds volgens de gewone nederduitsche, de geijkte nederlandsche uitspraak. Zie vs. 16 bl. 223.

65. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Nijkerk op de Veluwe.

Medegedeeld door den heer J.J. Smits, cand. jur. te Nijkerk op de Veluwe. December 1870. (In nederlandsche spelling.)

De gelikenis van de verleuren zoen op z'n nikaarks noaverteld.

11. 'N man die twee jonges had,

12. doar zei de jongste van tegen z'n voader: voader! zeid i, je moste me m'n part geven, dat wou 'k greich hen. En z'n voader die dee wat i 'm vreug en gaf 'm z'n part.

13. En zoo gou as i moar kost, nam die jong alles bi mekaar en gung noa 'n aar land, woar i alles verdee wat i mee eneumen had.

14. En toe i alles verdoan had, toe weur alles doar zoo noar duur, da j' d'r niks meer 'kost krigen en dat i hoenger begost te liën.

15. En toe gung i heen en verhuurden 'm bi een en die stuurden 'm noa 't veld om op de keuën te passen.

16. En toe wou i wè' greich met de keuën mee van de speuling egeeten hen, moar zie, dat hoefde niet, da' wou z'n boas 'm nie geven.

17. Toe begost i te prakkeseeren, da' z'n voader zoo veul dienstvolk had, die allemoal brood zat hadden en dat i zelf noe hoenger most liën;

[p. 331]

18. en dat i toch beter dee as i noa z'n voa_der gung en tegen z'n voa_der zei: voa_der! 'k hè nie goed edoan; 'k hè groot kwoad edoan tegen God en tegen joe!

19. Noe bin 'k weer hier. Moar zie! 'k begriip best da' ik nie weer as zoen bi j' in huus kommen kan; en noe wou 'k m'n as knecht bi je verhuren.

20. En toe i dat zoo al bi z'n eigen eprakkeseerd had, toe sting i op en i gung op huus op an. En toe i bi huus kwam, toen zag z'n voa_der 'm al in de veert ankommen en i had veul met 'm te doen en i viel 'm um z'n hals en i kusten 'm dat 't zo'n oard had.

21. Moar toe zei de jong tegen 'm: voa_der! zeid i, 'k hè tegen God en tegen joe kwoad edoan en groot kwoad ook en; doarum bin 'k nie meer weerd da' je me je zoen neumen.

22. Moar de voa_der die reup z'n volk en zei: breng zoo gou a' je kunt de beste kleer hier en trekt 'm die an en doet 'm 'n ring an z'n vinger en trekt 'm ook sjoenen an.

23. Hoal dan 't fiinste vette kalf uut 't hok en slacht dat; dan wi' we samen eeten en sjik hen.

24. Want deze jong van me was dood zoo a' we dochten, moar hier stoat i weer levend veur ons; we wazzen 'm kwiit en noe hè we 'm weer terug evunden! En toe begosten ze allemoal van blischap te zingen.

25. Moar zie, wa' gebeurden 'r! De ou_dste jong die was op 't land, en toe die weer op huus an gung en kort bi huus kwam, toe heurden i ze zingen en dansen.

26. Toe reup i een van de knechs en vreug 'm wat dat toch te beduën had.

27. En die knecht zei 'm da' z'n breur weer ekommen was en z'n voa_der ze doarum 't flinste vette kalf had loaten slachten, umdat de jong weer goed en wel t' huus was.

28. Toe weur i leed en wou niet in huus goan. Toe kwam z'n voa_der veur deur en vreug 'm om toch ook asjeblief in te kommen.

29. Moar hi zei: voa_der! 'k help je noe zoo lang al achter mekaar al wa' 'k moar kan en nog nooit hè 'k anderst edoan as zoo as ji 't me zeien; moar nooit hè je m'n 'n krumel egeuven da 'k ook ees met de are jonges plezier kost maken.

[p. 332]

30. Moar noe die lilleke jong weer ekommen is, die d'r alles met alle gemeen volk deur elapt heet, noe hè je veur hum 't vetste kalf loaten slachten; doar bin 'k leed um!

31. Moar toe zei z'n voader tegen 'm: heur ees, me jong! ji binnen altiit bi m'n en al wat hier in huus is, da' 's 't joeë.

32. Wees ji noe ook bli met 't are volk; want je breur die ze zeien dat dood was die leefden nog; we wazzen 'm alleen moar kwiit en noe hè we 'm eindelik weer bi ons.

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen a en o in. De letters die kleiner en wat lager staan gedrukt, moet men slechts zeer flauw, bijna onhoorbaar uitspreken. De è als in 't fransch.

12. Greich, graag, gaarne; zie vs. 16 bl. 328.

Hen, samengetrokken van hebben. Zie vs. 16 bl. 67.

13. Kost, konde; zie vs. 29 bl. 246 op koss.

Aar, ander, zie vs. 17 bl. 328 op are.

15. Keuen, varkens; zie vs. 15 bl. 328.

17. Prakkeseeren, nadenken, zie vs. 17 bl. 297.

Hoenger, honger, is een frankische vorm, die o. a. in Vlaanderen en in sommige streken van Zeeland ook voorkomt.

20. Sting, stond; zie vs. 20 bl. 314 op stind.

22. Sjoenen, schoenen.

23. Sjik, schik, genot, pleizier. Zie vs. 32 bl. 194.

24. We wazzen, wij waren, is een ontaalkundige vorm, een quasi-meervoudsvorm van het enkelvoudige was; ook in andere nederduitsche tongvallen, zoowel in Holland als elders, b.v. te Leeuwarden, hoort men deze barbaarsche vorm gebruiken; echter steeds van weinig ontwikkelde lieden Te Leeuwarden is in het oorspronkelijke en zuivere leeuwarder dialect ik was = ik waar, in 't friesch: ik wier of ik wie. Maar omdat lui die gaarne ‘hoog’ of hollandsch snappen, nu wel hooren dat het leeuwarder ik waar in 't hollandsch ik was is, zoo denken ze dat wij waren ook wij wassen of wazzen moet zijn en spreken dus ook zoo.

28. Leed, boos, kwaad, nijdig. Deze eenigszins van het gewone nederduitsche gebruik van 't woord leed afwijkende beteekenis schijnt tot het frankische taaleigen te behooren. Ook te Breda is leed in dezen zin in gebruik en te Utrecht eveneens; daar noemt men een naar, onaangenaam mensch 'n lee mens en een naren jongen 'n

[p. 333]

leejas. Dit zelfde leed is ook de wortel van 't nederlandsche leelijk.