Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[64. Het dorp Uddel]

De Veluwe behoort gedeeltelijk tot het saksische, en wel tot het friso-saksische en het zuiver saksische, gedeeltelijk tot het zuiver frankische taalgebied. De grenslijn die beide tongvallen scheidt is moeilijk te bepalen of liever, die bestaat niet, want midden op de Veluwe vloeien beide tongvallen in elkander. Wanneer men echter een rechte lijn trekt,

[p. 325]

dwars over de Veluwe, van Zutfen tot iets bezuiden Harderwijk, tusschen de dorpen Putten en Ermelo, dan geeft deze lijn ongeveer de grens van 't taalgebied aan. Wat bezuiden die lijn gelegen is behoort tot het frankische gebied. Langs den Veluwezoom aan den Rijnkant, tusschen Arnhem en Wageningen en in dit laatstgenoemde stadje komt de tongval der bevolking meest met dien van de Betuwe overeen.

Oorspronkelijk behoort ook de tongval van de stad Arnhem tot deze veluwsch-frankische dialecten. Maar sedert de geldersche hoofdstad het lustoord van geheel Nederland is geworden, sedert de bevolking van Arnhem met meer dan eens zoo veel inwoners in betrekkelijk korten tijd is vermeerderd geworden, kan er van een eigen arnhemsch dialect nauwelijks meer sprake zijn. Die aanwas der bevolking toch is uit alle oorden van Nederland afkomstig en deze omstandigheid heeft den ondergang van den oud-arnhemschen tongval ten gevolge gehad. Tegenwoordig wordt er te Arnhem even veel, ja veel meer hollandsch gesproken dan geldersch, en de oude, echt arnhemsche burgers die er nog een min of meer sterk gekleurd geldersch spreken, draaien hun tong en hun uitspraak ook zoo sterk naar het hollandsch, dat hun spreektaal kwalijk meer op eenige zuiverheid kan roemen. Ook de spreektaal van de dorpelingen in de schoone veluwsche dorpen die in den omtrek van Arnhem en tusschen Arnhem en Zutfen gelegen zijn, dus te Oosterbeek, Velp, Dieren Brummen, enz. heeft door het drukke vreemdelingeverkeer en door het groote getal vreemdelingen, vooral Hollanders, dat zich daar heeft gevestigd, veel van haar oorspronkelijke zuiverheid ingeboet en is met hollandsch sterk besmet geworden.

De tongval die midden op de Veluwe gesproken wordt, in de dorpen Otterlo, Kootwijk, Garderen en Uddel, moet als type van den veluwschen tongval beschouwd worden. Deze veluwsche tongval en vooral die van Uddel is volstrekt niet zuiver frankisch, maar helt sterk naar de friso-saksische tongvallen van het overige gedeelte der Veluwe over. Het midden-veluwsch vormt den overgang van het frankisch in het saksisch. Men zou er een saxo-frankische tongvallegroep van kunnen maken. Door onafzienbare heidevelden en uitgestrekte zandwoestijnen afgescheiden van de aangrenzende landstreken en daardoor afgezonderd van het drukke verkeer met anderen, is de volkstaal hier meer stationnair dan in de andere streken van ons land gebleven. Het veluwsch, zooals men dat in bovengenoemde dorpen nog uit den mond van den eenvoudigen boer, van den een-

[p. 326]

zamen scheper (schaapherder) kan hooren, is vloeiend en klinkt niet kwaad; het past volkomen bij het eigenaardige veluwsche landschap en bij de eenvoudige, ongekunstelde bewoners daarvan, volkomen bij land en lui van de Veluwe.

In den zesden jaargang van het tijdschrift De Taalgids vindt men een lijstje van eigenaardige veluwsche woorden, onder den titel van: Veluwsch (Uddelsch) Taaleigen en in den Gelderschen Volksalmanak van 1836 en '56 een paar stukjes in den hoog-veluwschen tongval, getiteld: Deöskeskermis en En redenoasie aover de belastink op 't gemoal, beiden van S.

64. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Uddel.

Medegedeeld door den heer A. Aarsen, hoofdonderwijzer te Uddel. October 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. 'n Mins aargens had twee jongens.

12. En de jongste van die twee zei tot z'n voajer: voajer! je moste me mien verstaarf langen; en hi dong 't.

13. En 'n hort na datum is die jongen, de buul in den zak, noa n' veer en vremd land egoan en doar heet i z'n geldje zuuk emoakt op 'n butenspeurige maniere.

14. En toe hi alles op had, kwam 'r gebrek in dat veere land, en hi kreeg aarmoed.

15. En hi gong 'm verhuren bi 'n burger die doar woonde en disse zond 'm 't land op om de keuen te hujen.

16. En hi had zoo noar greege met de keuen meegegeten uut de zunig; likewels hi kreeg z'n zin nie.

17. Hi kweme noe tot are gedachten en zeide: de daghuurders van miin voajer hebben brood zad en ik staarve weg van aarmoed.

18. Ik zal opstoan en noa huus en noa 't volk goan en ik zal tol miin voajer zeggen: voajer! doar ben ik! Ik heb 't nie zoo best emoakt met den Heer en met joe!

[p. 327]

19. 'T moste aars met me wezen as 'k oew kiind nog was. Geef miin moar wat waark en loat me daghuurder bi joe sind.

20. En hi dong wat hi dachte en gong op huus an. Toe hi nog wiid weg was, liep juust z'n voajer voor buten en zag 'm. De olde man was stik beduusd z'n jongen zoo schooierig weer te zien en begost van meeliën bikans te lippen. Hi gong op 'm an en kusten 'm.

21. En de jong zei tot z'n voajer: voajer! ik heb 't nie zoo best emoakt met den Heer en met joe en 't moste aars met me wezen sol 'k oew kiind nog sind.

22. Moar de voajer zei tot z'n dienstvolk: kriig 't beste gerij uut de kaste en trekt 't 'm an en steekt 'n ringe an z'n vinger en loat hi schoenen an doen.

23. En slacht 't vetste van de kuusjes die we weteren; dan willen we 's hups eeten en schik hebben.

24. Want disse miin zone was uut de tiid en i is weer in 't land der levenden; hi was vort en is weer ekomen. En zi hadden miserabel veel schik.

25. Toe de oldste jong bi huus kwam, heurde hi 'n gezing en gewier as van 'n heele visiit.

26. Hi riep een van 't dienstvolk en vreug 'm wat die drukte te bedujen had.

27. En disse zei 'm: oew breur is er weer en oew voajer was zoo wel te passe dat hi gezond 'r weer was, dat 't beste kalf uut 't weterhokke 'r an moste.

28. Moar hi wordde niitsch en bleef buten, tot in 't leste z'n voajer bi 'm kweme en mooi schooide.

29. Hi zei toe tot z'n voajer: wel! ik diene joe noe al zoo langen tiid en hebbe joe zin altiid edoan en miin heb je nooit 'n bokje egeven dat ik 's met 't jonge volk schik sol hebben.

30. Moar as disse jong heer ekomen is die joe goed met slechte fruluie heet op emoakt, voor hum is 't beste kalf uut 't weterhokke niet te goe. Dat is nie zoo as 't heurt, voajer!

31. Jongen! zei de voajer, ji were alletiid bi miin en al 't mine is 't joeë.

32. Wees nie droa en stiifkoppig, moar wel te passe en te vreen! Heb schikke, want joe breur was uut de tiid en hi is weer in 't land der levenden; hi was zuuk en is 'r weer.

[p. 328]

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in.

11. Aargens, ergens. Even als dit ook in andere geldersche tongvallen, onder anderen in dien van de Over-Betuwe voorkomt, spreekt men de e voor een r als a uit. Op de Veluwe vooral wordt die a zeer gerekt uitgesproken; men spreekt er van kaark voor kerk, staarven voor sterven, waark voor werk, enz. Ook wordt de geslotene a voor een r lang uitgesproken, b.v. aarmoed, waarm, enz. Zie vs. 12 bl. 66 op arv'.

12. Voajer, vader; zie vs. 12 bl. 274 op vajer.

Verstaarf, versterf, erfdeel, goed 't welk iemand door versterven van den oorspronkelijken bezitter, toekomt.

Langen, geven, aanreiken, overgeven; zie vs. 12 bl. 304 op lang.

Hi dong 't, hij deed het, een zeer afwijkende vervoegingsvorm van 't werkwoord doen, die zonderlinger wijze ook in den middenduitschen tongval van Luxemburg voorkomt.

13. Hort, poos, eenigen tijd; zie vs. 13 bl. 313 op hortje.

Na datum, basterduitdrukking van 't latijnsche datum, dat in den zin van dagteekening, tijdsbepaling gebruikt wordt.

Buul, budel, buidel, geldbeurs.

15. Keuen, varkens, is ook in andere nederfrankische tongvallen van Gelderland en Utrecht bekend.

16. Zoo noar greege, woordelijk: zoo naar graag, voor: zoo bijzonder gaarne. Dit is een van die oneigenlijke uitdrukkingen, die overal in de dagelijksche spreektaal gebruikt worden; de veluwsche uitdrukking noar greege is niet dwazer dan de hollandsche: ijsselijk mooi en vreesselijk veel plezier hebben. Zie ook hier beneden vs. 24.

Zunig, trog. Dit woord, waarvan ik de afleiding niet ken, is zeker het zelfde als het noordhollandsche seunis. Zie de vertalingen in de tongvallen van Wieringen en Hoorn.

Likewels, evenwel, overeenkomende niet het friesche likwol, het oudhollandsche lykewel en het hoogduitsche gleichwohl.

17. Kweme, kwam. Zie vs. 14 bl. 320.

Are, andere. Zie vs. 23 bl. 315.

19. Kiind, kind; zie vs. 31 bl. 324.

Sind, zijn, wezen. Deze vorm is onjuist: men kan er uit zien hoe zelfs op de Veluwe het gevoel voor taalzuiverheid verloren gaat. Zuiver Saksisch is wel wi sind, i sind, si sind voor wij, gij en zij zijn, maar in de onbepaalde wijs luidt het werkwoord siin, ziin of wæzen.

[p. 329]

20. Stik beduusd, door droefenis sterk aangedaan. Zie vs. 20 bl. 301.

Begost is een echt frankische vorm. Zie vs. 14 bl. 249.

Lippen, schreien; zie vs. 17 bl. 314 op lipte.

22. Gerij (gerei?), kleeding; in Friesland is gereid = paardetuig.

23. Kuss, kalf, komt ook in andere geldersche tongvallen voor; de afleiding van dit woord ken ik niet.

Weteren, mesten, eigenlijk wateren in den zin van drenken.

Hups, aangenaam, aardig, welgevallig, pleizierig, is in de hoogduitsche tongvallen (hübsch) meer in gebruik dan in de nederduitsche.

24. Uut 'e tiid, woordelijk: uit den tijd, voor: gestorven; deze uitdrukking is ook in Friesland in gebruik. In 't land der levenden is een bijbelsche uitdrukking die met eenige anderen in de spreektaal is overgegaan. Zulke uitdrukkingen hoort men slechts van Protestanten en in zulke streken die een overwegend protestantsche bevolking hebben; bij de Roomschen zijn ze niet in gebruik. De Veluwenaars zijn streng gereformeerd.

Miserabel veel schik, zeer veel genoegen; zie hier boven vs. 16, de uitdrukking: zoo noar greege.

25. Gewier, gedruisch, rumoer, van wiren, warren?

Visiit, basterdwoord van 't fransche visite, dat in dezen vorm, of als vizite, vezite, bezite, overal in Nederland in gebruik is.

27. Zoo wel te passe, zoo goed gestemd, zoo te vreden, zoo gelukkig.

Weterhokke, hok, waarin kalvers en varkens gemest worden; zie hier boven vs. 23.

28. Niitsch, nijdig, boos; verwant aan netelig, netelen, friesch: nitelig, nitelje.

30. Fruluie, vrouwlieden; zie vs. 30 bl. 308.

32. Droa, stug, steeg, verwant aan het friesche dreech.