Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[62. De Over-Betuwe]

In de Betuwe wordt een tongval gesproken die als type van de frankische tongvallen in Gelderland moet aangemerkt worden. Onder de plattelandbewoners van de Betuwe is deze tongval algemeen in gebruik. De tongvallen van de beide deelen die de Betuwe samenstellen, van de Over- en de Neder-Betuwe wijken eenigszins van elkander af. Uit de beide volgende vertalingen blijkt dit geringe verschil. De tongval van de Over-Betuwe, van het oostelijke deel der Betuwe, de landstreek tusschen Arnhem en Nijmegen of de omstreken van 't stadje Huissen, de dorpen Elst, Lent en Gent, Zetten, Herveld, enz. is door de uitmuntende geschriften van den heer J.J. Cremer, door zijn Betuwsche Novellen enz. die ten deele in dien tongval zijn opgesteld, in Nederland zeer bekend; meer dan eenig anderen volkstongval van ons land.

In de Nieuwe werken der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde, 1834, komt een verhandeling voor van N.C. Kist, Over de verwisseling van zedelijke en zinnelijke hoedanigheden in sommige Betuwsche idiotismen.

62. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de Over-Betuwe.

Medegedeeld door den heer J.J. Cremer, letterkundige, schrijver van de Betuwsche Novellen, enz. te 's Gravenhage. October 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. 'N zeker mins had twee zeuns.

12. En de jongste van de twee zei tegen ziin voader: voader! gèf miin 't deil van 't goed dat miin toekumt. En hi deilde heurlu 't goed.

[p. 319]

13. En weinig doagen loater, toen de jongste zeun alles bij mekoar had gepakt, is i wiid weg heer gereisd noar 'n vremd land, en het doar ziin goed deurgebrocht iin overdoad.

14. En as i alles verteerd had, kwiem er 'n groote hongersnood iin dat land en hi begos gebrek te krigen.

15. Toen goeng i heer noar een van de iinwoners van dat land en die mins stuurde hum noar 't veld um de verkes te hujen.

16. En hi kreeg trek um den buuk te vullen met 't draf dat de verkes vratten, moar niemand gaf 't hum.

17. Toen kwiem i tot noadenken en i zei: hoeveul errebeiers bij miin voader hebben noodruft van brood, en ik vergoai van den honger.

18. 'K zal opstoan en noar voader toegoan en 'k zal 'm zeggen: voader! 'k bin 'n zondoar veur God en veur ou, voader!

19. K' bin niet weerd da 'k oew zeun heit; loa 'k oew errebeier wèzen.

20. En, opgestoan, goeng i noar z'n voader. En as i nog wiid weg van hum af was, zag hum ziin voader, en die wier iin 't hart meewoarig, en hi liep noar 'm toe en kuste de jong.

21. En de zeun zei: voader! ik bin 'n zondoar veur God en veur ou en 'k bin nie weerd dat ze miin oew zeun numen.

22. Moar de voader zei tegen z'n volk: brengt 't kastentuug vorteweg hier en trekt 't hum oan en stèkt 'm 'n ring oan de vinger en doet 'm schoen oan de vuut.

23. En brengt 't vette kalf en slacht 't; loate we èten en vroolik zin.

24. Went den deze, miin zeun, was dood en i is weer lèvend geworden; en i was verloren en is weergevonden. En ze wieren allegoar vroolik.

25. En ziin oudste zeun was iin 't veld en toen i noar huus goeng en dicht bij de hofstee kwiem, toen heurde i 't gezing en gedans.

26. En toen i een van 't volk had geroepen, vroeg i wat 'r goande was.

27. En de errebeier zei: oew bruur is gekommen en oew voader het 't vette kalf geslacht umdat i hum gezond weer 't huus het.

[p. 320]

28. Moar die oudste wier vuul en wou niet noar binnen goan. Toen goeng de voader noar buten en bad hum te kommen.

29. Moar hi zei: zie, voader! ik dien oe al zoo lange joaren en 'k heb nooit oew gebooi overtrèje en toch hei j' miin zelfs nooit 'n bukske gegèven da 'k ook is met miin kammeroads kos vroolik zin.

30. Alèvel nou deze jong die oew goed met licht vrouwvolk het deurgebrocht, weerumgekommen is, nou hei j' 'm op stond 't vette kalf geslacht.

31. Moar de voader zei: kiind! gij bint altiid bij me en al wat miin is, dat is van ou.

32. Je most dan vroolik en bliid wèzen, went, jong! oew bruur was dood en i is weer lèvend geworden; hi was verloren en i is weerum gevonden.

Aanteekeningen.

De klank van de oa ligt midden tusschen o en a in. De ê klinkt als in 't fransch, maar iets langer wordt ze aangehouden.

13. Heer, heen, henen, komt overeen met het hoogduitsche her.

Vremd, vreemd; zie vs. 13 bl. 313 op vremd.

14. Kwiem, kwam; deze bijzondere vorm van den onvolmaakt verleden tijd van 't werkwoord komen is aan enkele frankische tongvallen eigen, onder anderen aan de zeeuwsche. Ook andere eigenaardige vormen zijn zoowel betuwsch als zeeuwsch; b.v. goeng voor ging; zie vs. 15 hier beneden.

15. Mins, mensch, in den zin van man; zie vs. 11 bl. 297.

Hujen, hoeden. Zie vs. 15 bl. 313 op huje.

16. Vratten, vraten, aten; zie vs. 16 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden.

17. Noodruft, in de Betuwe overvloed beteekenende, in tegenoverstelling van de gewone beteekenis.

20. Wier, werd; wierd is in 't hedendaagsche nederlandsch verouderd; in sommige nederduitsche tongvallen wordt het nog gezeid. Van sommige oude lieden te Leeuwarden hoort men deze goede vorm ook nog gebruiken; 't jongere geslacht in die stad zeit algemeen wu_rdde.

22. Kastentuug, de beste kleederen, 't beste pak kleeren. Tuug is tuig, dat in dezen zin in 't nederlandsch niet meer in gebruik is;

[p. 321]

kastentuug dus het tuig (verwant met togen; zie vs. 22 bl. 61), de kleeding die in de kast wordt bewaard, niet dagelijks in gebruik is. Dit woord schijnt uit de saksische tongvallen in het frankische dialect van de Betuwe overgenomen te zijn. In de andere frankische tongvallen komt het niet voor; zie vs. 22 bl. 145 en vs. 22 van de vertaling in den tongval van Oldenzaal.

24. Den deze; in alle zuiver frankische tongvallen, vooral in het brabantsch, zet men een lidwoord vóor het aanwijzende voornaamwoord. Zie vs. 24 bl. 319 en vs. 30 bl. 323.

28. Vuul, kwaad. Merkwaardiger wijze beteekent fùl (spreek foel) in het friesch (westfriesch) ook kwaad, boos, nijdig, even als het fuul van de tongvallen van Leeuwarden en andere friesche steden, terwijl het daarmee overeenkomende hollandsche en nederlandsche vuil de beteekenis heeft van morsig, smerig en het hoogduitsche faul = lui is.

29. Bukske, of beter bökske, bokje; zie vs. 29 bl. 298.

30. Alèvel, met den klemtoon op de eerste e, evenwel; ook in vele hollandsche dialecten is dit woord (alevel) in gebruik; 't is zeer goed nederduitsch. Zie vs. 28 bl. 298 en vs. 30 bl. 246.

Licht wouvolk; zie vs. 12 bl. 312.

Opstond, terstond, komt ook in enkele andere nederduitsche tongvallen voor. Zie vs. 19 bl. 53 en vs. 13 bl. 313 op op slag.

31. Kiind, kind; zie vs. 12 bl. 312 op wijnd.

Gij, omdat de klemtoon op dit woord moet vallen; anders zeit men je; zie vs. 32 bl. 320. Zie vs. 12 bl. 288 en vs. 29 bl. 243.