Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 309]

[61. Het dorp Dussen, Land van Altena]

De noordelijke uithoek van Noord-Brabant, het land tusschen de stadjes Woudrichem of Woerkum, Geertruidenberg en Heusden bevattende, van ouds het Land van Altena en voor 't oostelijk gedeelte het Land van Heusden genoemd, werd in vorige eeuwen niet tot het eigenlijke Brabant, maar tot Holland gerekend. Maar de volkstaal is in deze streken goed brabantsch, hoewel ze in sommige opzichten van de andere brabantsche tongvallen afwijkt en in de uitspraak van de verschillende klanken der scherpe en zachte e en o overeenkomt met de hollandsche tongvallen van de monden der Maas en met die van Zeeland. Een schat van zeer goede, echt nederduitsche woorden, die elders niet meer gehoord worden, zijn nog in de volkstaal van dezen afgelegenen hoek lands blijven hangen; b.v. hikkop, hik (het engelsche hiccough); hakkestart, windhoos; hof, tuin; koets, ledekant; krieze, kruisbessen of stekelbessen; memme, 'n kijnd memme, een kind de borst geven (zie vs. 18 bl. 164 op memme); tuig, stof, (waarvan iets gemaakt wordt, het hoogduitsche zeug;) wagge, slobkousen, enz.

De tongval van de zoogenoemde Langstraat, van de dorpen Waalwijk namelijk, Baardwijk, Besoien, enz. verschilt weinig van dien van 't Land van Altena en Heusden. Die van de oostelijke dorpen der Langstraat vormt den overgang tot den tongval der Meierij van den Bosch.

61. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Dussen (Land van Altena).

Medegedeeld door den heer J. van der Beek, hoofdonderwijzer te Dussen. November 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. Ins was t'r is 'ne miinsch, die d'r goed bij kost en die ha' twee zeuns.

12. De jongste da' was 'ne loechte en hoe dik da' z'n voader 'm 't goeie vurgehaauwe ha', hij ha' alle goeie road in de wijnd gesloan en hij volgde z'n ège heud. Op 'n keer gong i noa z'nen audste en hij zee teugen 'm: voader! ge most me nou m'n part ut den boel moar gève, dan goai ik 'r 's van deur, want hier hè

[p. 310]

'k toch ginne schik! Da' dee den auwe man wel nie gère, omda' i d'r niks goeds vur de jonge in zag, moar toch gâf i 'm z'ne zin en i dèlde oan ielk z'n pârt.

13. De jongste pakte toe op slag z'n spulle bij mekère en tee oan 't goan en hij rèsde nat zoo lâng tot ta' i in 'n vremd lând kwâmp. Doar laidden i 'n hortje 'n vròòalik lève en hij schee d'r me af, vur da' i alles verzwierd en deurgebrocht ha', wa' i van huis ha' meegebrocht.

14. Da' was al gek genogt; moar 't wordde nog erreger! Want d'r was 'n misgewas in 't lând gewist en de miinsche krège gebrek oan ête en ge kos vur gròòat of klèn geld hast niks meer krijge.

15. Wa' zou i doen? Werreke ha' i nooit ginne zin in gehad, moar nou most i d'r wel ân gleuve. Hij gong dan noa 'ne gròòaten boer en vroeg om werrik; moar omda' i niks geleerd ha', doarum zee den boer teugen 'm: ik kan oe nievers toe gebruike as om me verrekes te huje.

16. 't Was 'n kwoai boantje, moar hij nâmp 't toch moar ân, al verdienden i d'r nog zoo veul nie mee da' i d'r 'n stukske bròòad vur kos kòòape en dikvertijë misgunden i de verrekes d'r vrète en da' wô 'm niemes nog gève.

17. Da' lève most 'm van dèg voare en hij lipte d'r grif om; moar da' holp 'm wènig. 't Was 'n geluk da 't 'm wa' to nadenken brocht. Op 'ne keer zeed' i bij z'n ège: jo', jo'! zeed' i, wa' hè voader 'nen boel knechs die volop te ète hebbe en ik mot hier zun honger lije!

18. Da' 'k noa voaders toegong! Ja, da' doe 'k! en ik zel zegge: o voader! ik vuul in m'n hârt da' 'k gròòate zund gedoan heb teuge God en teuge ou allebai.

19. Ja, 'k zeg 't en ik mèn 't ok da' 'k nie wèrd bin da' 'k oe zeun hiet; doarom motte me moar behândele of 'k 'nen errebaier van oe zij.

20. En seffes stind i op en dee de rès ân. Hij ha' al lang gelòòape toe i ten leste z'n voaders huis begos te zien. Hij tee an 't rijere op z'n bèèan en hij kos nie meer vort omda' i z'n ège schamde om onder z'n voaders òòag te komme. Moar die ha' 'm al van veere gezien. In 't ierst kos i de jonge nie, zòòa oakelik

[p. 311]

wit zâg i d'r ût en zòòa begoaid was i van de rès en z'n kleer ware moar todde. Zòòa gaauw as i merkte wie 't was, toe kreeg i seffes compassi mit 'e sukkelèr en liep zòòa hârd as i moar vège kos mi' z'n hând ûtgèstèke noa 'm toe en viel 'm om z'n hals en kusten 'm.

21. Zun behândeling ha' den ongelukkige jonge nie kanne verwochte: hij wordde ròòad van schamt en zee de ègeste woorde, die i vroeger bij z'n ège bedocht ha'. En 't was krek of 't goed dee toe i da' teuge z'n voader zegge kos. Zij nou moar wel te vree! 't is goed da' ge nog bij tèds tot inkeer gekomme zijt, zee den auwe man, en nou hè 'k oe weer lief.

22. 'N poar van z'n knechs stinge doar en teuge den èèane zee i: goade gij is seffes 't beste stuk kleer ut de kâst hoale en da' motte 'm ânschiete en stekt 'ne mooie ring ân z'ne vinger; bring dan medèèane 'n poar schoen mee, da' i nie lânger berrevoets hoeft te goan en da' i d'r gèf ût ziet.

23. En teuge den are knecht zeed' i: hoal 'me da' gemiste kallef is ût 't hok en slacht 't; we motte 'n lekker moal hebbe en vròòalik zijn,

24. nou 'k m'ne jonge, die 'k vur dòòad hiel, weer lèvendig bij me mag zien en die 'k weergevonde hè, doar ik dochte da' i verlore was. En allemoal die in huis ware, zonge en dânste van plezier.

25. 'S wijles da' da' alles vurgevalle was, was den audste zeun op 't veld. Toe i onderdehand weer noa huis kwâmp en dichte bij begost te komme, docht i: wa' 's da' nou vur 'n allerm da'ze in huis moake?

26. An 'e knecht vroeg i wa' 'r goande was.

27. En toe die 't 'm oploste en zee da' z'n voader zòòa hârd blij was over 't weerom komme van z'n jongere bruur, toe worden i zòòa nijdig da' i 't huis niet ingoan wou.

28. De voader gong de werref af noa 'm toe en zocht 'm mit 'n mooi prâtje in huis te krijge.

29. Moar de zeun zee hèèal pretoal: kèk is ân, hoe lang ik oew dinge nou al trou noagegoan heb; ik werrek van de merrege tot 'n oavend en zeg is of ik ooit zie zòòaveul gedoan heb da' 'k nie doen moch! En mijn hedde nog nooit 'n bokske gegève doar 'k me kammerâds is op trakteere kos.

30. Moar nou die verlòòape jonge, die al z'n goed mit onte miinsche

[p. 312]

en mi' gemèèane vrulli opgemakt hè, noa huis komt en gin road meer wit, nou hedde vur hum wel 'n vet kallef over en 't beste is nie goed genogt.

31. De voader kos z'n ège nie begrijpe hoe de jonge zòòa verkeerd kos zijn en zòòa wènig hârt vur z'n bruur ha' en hij zee teugen 'm: kom! da' 's nou ginne proat! Zijde gij dan nie altij bij me en alles wa' 'k heb komt ommers hèèalegans ân ou!

32. Ik wou da' gij was zòòa as ik èges zij: ge most ok in oewe schik zijn da' oew bruur die zòòa goed as dòòad was, weer lèvendig is geworde en da' we 'm weergevonde hebbe, doar we dochte da' i verlore was.

Aanteekeningen.

De oa heeft een klank midden tusschen o en a in; de è klinkt als in het fransch; de û, â, ê, enz. worden eenigszins gerekt uitgesproken, zonder echter de lengte van de nederlandsche uu, (ui) aa of ee te bereiken. De òòa klinkt als een gerekte, heldere, scherpe o met een naslag van onvolkomene a.

11. Ins was t'r is 'ne miinsch, woordelijk: eens was daar eens een mensch. Zie vs. 11 bl. 274 en vs 11 bl. 149.

Die d'r goed bij kost, woordelijk: die daar (er) goed bij kon, voor: die welgesteld was, die wel bemiddeld was.

12. Loechte, luchte, lichte, losbol, lichtzinnig mensch. Het bijv. naamwoord licht (lucht, loecht) in de beteekenis van lichtzinnig wordt in de meeste andere nederduitsche tongvallen bij uitsluiting op personen van het vrouwelijke geslacht ('n lichte meid) toegepast.

Dik, dikwijls, is goed nederduitsch en ook elders, in Brabant, zoowel als in 't Hageland en tevens in Vlaanderen nog in volle gebruik.

Vurgehaauwe, voorgehouden.

Wijnd, wind, volgens de oude en echte uitspraak die nog in enkele streken van Brabant en Vlaanderen voortleeft, en zelfs hier en daar in Holland nog gehoord wordt. Zoo ook kijnd, kind, enz. Het friesch heeft wînd of wiin, wind, en het leeuwarder friso-frankisch kiind of kiin, kind.

Gesloan, geslagen.

Ège, eigen. Zie vs. 15 bl. 307.

Heud, hoofd; te Maastricht heut, in Zeeland hood of ood, overeenkomende met het friesche haed en het engelsche head.

Audste, oudste, voor vader in gemeenzame spreekwijze; zie vs. 12 bl. 263 op aue.

[p. 313]

Gère, gaarne. Voor nie gère, niet gaarne, zeit men ook wel? noot, overeenkomende met het verouderde noode. Zie vs. 16 bl. 276.

Ielk, elk; deze uitspraak is in geheel het westelijke Noord-Brabant en in sommige gedeelten van Zeeland, o. a. op Tolen, in gebruik.

13. Op slag, terstond, is ook in andere nederduitsche tongvallen in gebruik.

Tee, toog, van tije, tijgen, beginnen, aanvangen, een verouderd, maar zeer goed nederduitsch woord, overeenkomende met het friesche (westfriesche) tsieän. Zie vs. 22 bl. 179 op tjôt, vs. 13 bl. 162 op tôg, vs. 22 bl. 155 en vs. 22 bl. 106.

Rèsde, reisde.

Nat, net; deze uitspraak is ook in Zeeland, vooral te Goes, zeer algemeen, even als wal, wel, enz.

Vremd, vreemd; deze vorm, overeenkomende met het hoogduitsche fremd en het friesche freamd, (frjemd) komt in alle zuid-nederlandsche tongvallen en ook nog in menig noordnederlandsch dialect voor. Zie vs. 13 bl. 256 op fremb. Ook Kiliaan heeft slechts vremd.

Hortje, poosje, korte tijd, is in dezen zin in de meeste nederlandsche tongvallen in gebruik, komt van hort, stoot, en is ook verwant met het hoogduitsche hurtig. Te Leeuwarden zeit men hurtsje (hutsje).

Hij schee d'r nie af, hij scheidde er niet uit. Zie vs. 12 bl. 297.

14 Genogt, genoeg, is in de spreektaal van Brabant en van sommige hollandsche plaatsen, b.v. van Dordrecht, zeer algemeen. Het friesch heeft ook noch, noach en in den laatsten tijd ook genoch, genoeg; het zweedsch ook nog, het angelsaksisch genog, genoh en het gothisch ganoh. Zie vs. 17 bl. 42.

Gewist, geweest, zeit men overal in 't westelijke deel van Noord-Brabant, even als in Zeeland, enz.

Ge kos, gij kondet; zie vs. 29 bl. 246 op koss en vs. 29 bl. 243.

15. Gleuve, gelooven.

Niewers, nergens, ook wel niewerans, niewrans, even als iewers, ergens, is een zeer goed woord, dat in Brabant en Vlaanderen (in West-Vlaanderen auwers en nauwers) overal wordt gezeid en ook in de spreektaal van sommige hollandsche plaatsen, o. a. van Haarlem voorkomt; ook in Zeeland is 't vrij algemeen in gebruik. Het is oor-spronkelijk iewaarts en niewaarts.

Huje, hoeden. Zie vs. 15 bl. 279 op euje.

16. Dikvertijë, dikwijls, vaak, menigmaal, van dikvertijden = dik-

[p. 314]

werf tijden? De oorsprong van dit woord is mij niet duidelijk. Zie vs. 12 hier boven op 't woord dik.

Niemes, niemand; zie vs. 32 bl. 293, vs. 16 bl. 282 op neemes en vs. 16 bl. 53.

17. Da' lève most 'm van dèg voare, dat leven moest hem zeer vreemd voorkomen en slecht bevallen. Van dèg, van deeg voor: ter deeg, ter dege, zeer, het friesche thige. Voare, varen is: vreemd voorkomen, verwondering en mishagen tevens verwekken. Het is een zeer goed nederduitsch woord, dat ook nog in andere streken van Brabant, b. v. te Breda en ook in West-Vlaanderen vrij algemeen in gebruik is.

Lipte, schreide, van lippe, schreien; in het friesch lipe. Komt dit woord van lip? Een lipje trekken zeit men nog overal voor beginnen te schreien; in West-Vlaanderen ook 'n lipken kriischen, schreien.

Jo', jo'! een zeer gewoon tusschenwerpsel in dezen tongval; 't is een verkorting van jongen.

20. Stind, stond, is ook in andere brabantsche tongvallen, ook in Zuid-Brabant in gebruik. De verschillende vormen van den onvolmaakt verleden tijd van 't werkwoord staan, als stong, stind en sting wisselen elkander in de verschillende nederduitsche tongvallen af, even als stoe en stie in Friesland.

Dee de rès ân, woordelijk: deed de reis aan, voor: ging op reis.

Rijere, beven, trillen, is de brabantsche uitspraak van rijderen, een frequentativum van rijden; te Leeuwarden zeit men in de zelfde beteekenis ridele, eveneens een frequentativum van ride, rijden.

Kos, hier voor kende.

Begoaid, bemorst, bezoedeld, besmet, bevuild, van het oude en zeer goed nederduitsche begaden of begoaie in den brabantschen tongval, dat nog overal in Brabant en Limburg in gebruik is.

Todde, vodden, lappen; in 't oud amsterdamsch is een vod tad; zoo zeit een oud amsterdamsche juffrouw aan haar dienstmaagd: je hebt nau (nauwelijks) een heele tad aan je gat; zie Bernagie, Het studenteleven, Amsterdam, 1684.

Compassi, medelijden; zie vs. 20 bl. 292.

Vège, hard weg loopen, is ook in sommige andere brabantsche tongvallen, onder anderen hier en daar in de Kempen in gebruik.

Utgestèke, uitgestoken, verouderde vorm die in oude tijden veel in gebruik was voor uitgestoken.

21. Zun, zoo een, zoo'n.

Zij, wees; zie vs. 19 bl. 307.

[p. 315]

22. Stinge, stonden; in 't enkelvoud stind, elders sting; zie hier boven vs. 20.

Goade gij, ga gij; deze vorm is eigenaardig brabantsch en komt in alle brabantsche tongvallen voor. Bij de vervoeging van alle werkwoorden is deze vorm in Brabant in gebruik; b.v. komde gij, ziede gij, wilde gij, komt gij, ziet gij, wilt gij. Het komt mij voor dat dit de achter den wortel van net werkwoord in dezen zin oorspronkelijk het oude du, de tweede persoon enkelvoud van het persoonlijke voornaamwoord is. Gij toch is oorspronkelijk de tweede person meervoud en eerst later ook voor net enkelvoud in gebruik gekomen. Waarschijnlijk. behielden de Brabanders den ouden vorm du, verkort tot de bij, toen ze begonnen gij tegen éen persoon te zeggen. Zie vs. 30 bl. 298. Goade of gade gij is dus dubbel gezeid: gaat gij gij of zuiverder gaast du du; gaast du gij; maar deze verdubbeling van het persoonlijke voornaamwoord is in de brabantsche en vlaamsche en ook in de zeeuwsche tongvallen zeer gewoon. Zie hierover vs. 17 van de vertaling in den tongval van Zuid-Beveland en vs. 17 van de vertaling in den tongval van Kadzand.

Medèèane, meteen.

Gèf, brabantsche uitspraak van het oude geef, thans gaaf, dat ook al begint te verouderen; te Leeuwarden zeit men ook nog geef.

23. Are, andere; aar of aer voor ander was vroeger ook in andere nederduitsche tongvallen, vooral ook in Zeeland, Holland: en elders in volle gebruik en is ook thans nog niet geheel daaruit verdwenen. Het komt overeen met het friesche oar, ôr, ander.

25. 'S wijles, terwijl, onderwijl, verkorting van; des wijlens of des wijles, is ook elders in Brabant in gebruik, en een zeer goed woord.

Allerm, basterdwoord van 't fransche alarm, à l'arme.

29. Pretoal, verknoeide uitspraak van het basterdwoord brutaal: ook elders in Nederland ziet het volk wel pertaal, p'rtaal.

Kèk is ân, kijk eens aan, zie eens; zie vs 29 bl. 308.

Merrege door sleepende uitspraak van merge, mergen, morgen; ook in andere streken van Brabant, zooals in de Kempen en in Limburg zeit men mergen voor morgen.

Hedde, hebt gij; hier is gij verzwegen; men zeit ook hedde gij; zie hier boven vs. 22 op goade gij en vs. 30 bl. 308.

Trakteere, basterdwoord van 't fransche traiter in den zin van onthalen, dat overal in Nederland in deze beteekenis in gebruik is.

30. Onte, ont, is een samentrekking van onnut, in den zin van gemmen, slecht, verachtelijk, eerloos, en ook in andere brabantsche tongvallen in gebruik.

[p. 316]

Vrulli, vrouwlieden, vrouwen. Zie vs. 30 bl. 308.

31. Zijde gij, zijt gij; zie hier boven vs. 22 op goade gij.

Hèèalegans, heelegansch, geheel en al.

32. As ik èges zij, als ik zelve ben; zie vs. 15 bl. 307, vs. 17 bl. 289 en vs. 19 bl. 307.

In het westelijke gedeelte van Noord-Brabant, te Bergen op Zoom en in de omstreken van die stad of in 't voormalige Markgraafschap of Markisaat van Bergen op Zoom, maar vooral in den noordwestelijken hoek, te Steenbergen en Willemstad en in het zoogenoemde Prinsenland, Dinteloord, de Klundert, Nieuw-Vosmeer, enz. vertoont de volkstaal minder sterk het eigenaardig brabantsche karakter als in de andere streken dezer provincie het geval is. In deze streken gaat, voornamelijk ook onder de talrijke protestantsche bevolking er van, de brabantsche tongval eensdeels in het maashollandsch van zuidelijk Zuid-Holland, anderdeels in het zeeuwsch van Tolen over. Vertalingen van de gelijkenis des verloornen zoons in de tongvallen van de stad Bergen op Zoom en in dien van het gehucht de Heene bij Steenbergen, de eerste van den heer Rabout te Bergen op Zoom, de andere van den heer C.J. Enthoven, hoofdonderwijzer op de Heene, zijn in mijn bezit; ze wijken echter te weinig van andere tongvallen af, ze hebben te weinig eigenaardigs om ze hier afzonderlijk te behandelen. Als overhelling tot de zeeuwsche tongvallen wordt ook in deze dialecten van noordwestelijk Noord-Brabant, en vooral in dat van Bergen op Zoom de letter h als beginletter van een woord nooit (en soms ook verkeerd) uitgesproken. Zie bl. 308.