Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[59. Het vlek Oorschot]

De Meierij van den Bosch vormt het middelpunt van de geheele provincie Noord-Brabant en maakt het meest eigenaardige gedeelte er van uit. De tongval van de Meierij moet als type van alle noord-brabantsche dialecten beschouwd worden. Hij is over de geheele Meierij, de omstreken van 's Hertogenbosch, Tilburg, Oosterwijk, Oorschot, Boxtel en St-Oedenrode verspreid. In het kleine gedeelte der Meierij dat zich beoosten 's Hertogenbosch uitstrekt, in het zoo-genoemde Maasland, de omstreken van het vlek Oss, gaat de meierijsche tongval langzamerhand in dien van 't Land van Kuik over. Een vertaling van de gelijkenis des verloornen zoons in dezen maas-

[p. 302]

landschen tongval, van de hand des heeren Dr. C.R. Hermans, komt voor in J.F. Willems's Belgisch museum voor de neder-duitsche tael- en letterkunde, dl. 3. Deze vertaling is in een zeer slechte spelling opgesteld en is dus ongeschikt om hier medegedeeld te worden.

De volkstongval in de stad 's Hertogenbosch verschilt oorspronkelijk weinig of niet van de andere meierijsche tongvallen, maar is, even als dit in de meeste hoofdsteden het geval is, langzamerhand door den invloed van den hollandsehen tongval en van de nederlandsche schrijftaal zeer verbasterd en tegenwoordig half hollandsch geworden.

59. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het vlek Oorschot.

Medegedeeld door den heer H.M.C. van Oosterzee, predikant te Oorschot. September 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. 'Nne mins ha twee zeuns.

12. En de jonkste d'af zee tegen z'ne voajer: voajer! lang me m'ne part. En de voajer deilde mè ullie af.

13. Ettelike doagen loater skoarde de jonkste 't zijn gelijk bij een en trok 'r van deur wijd heen en lapte 't 'r deur mè bonsjoere.

14. Doe 't gelijk op woar, kwamp 'r 'n geweldige diere tijt in da land en voor hum woar armoe troef.

15. Doe gink i bij een van de minse in da land en die stierde 'm op 'n akker um op de verkes te passé.

16. En i a geern z'ne buik vol verkesvoeier ehad, moar niemes langde 't 'm.

17. Doe kwamp i tot z'n eiges en zee: 't volk van m'ne voajer hee brood zat en ik hè zukken honger, da 'k 'r de dooad af sterve moet.

[p. 303]

18. Ik trek 'r van deur noa m'ne voajer en 'k zal zegge: voajer! 'k hè 't 'r neve gedoan; 'k bin 'nne slechte mins.

19. En 'k en verdien 's nie da ge me as ouw zeun telt; moar moak dan moar 'nne knecht van me.

20. En hij gonk seffens noa z'ne voajer. En doe i nog wijt hinne woar zag 'm z'ne voajer en 't trok oan z'ne niere en i skoot up 'm toe en viet 'm oan.

21. En de zeun zee tot 'm: voajer! 'k hè 't 'r neve gedoan en 'k en verdien 's nie da ge me as ouw zeun telt.

22. Moar de voajer zee tegen 't volk: lang me de beste keej en loat i 'm anskiete en doe 'm 'nne ring oan z'ne hand en skoene oan de voete.

23. En vat 't gemeste kalf en slacht 't; we zulle ons te goei doen en plezier moake.

24. Want deze m'ne zeun woar dooad en i is weer levendig eroakt; i woar verlore en i is evonde. En ze begoste plezier te moake.

25. En d'n oudste zeun woar up d'n akker en kwamp op huis oan en heurde 'r iet af hoe 't 'r snetterde.

26. En doe riep i een van 't volk en vroeg woar 't skie.

27. En die zee: je bruer is ekomme en je voajer heeg 't gemeste kalf eslacht om reeëns dat i gezond werom is.

28. Moar i skoot in z'nen haak en wou d'r nie in. Doe gonk z'nen voajer d'r uit en nooide 'm.

29. Moar i zee d'r up: ik dien ou al zooveul joare en 'k en hè nooit iet tegen ou gedoan en ge hè me nog nooit iet egeve um te vertere.

30. En doar kumt den diejen die z'n geld bij de hoere geloate hè en seffens hède 't gemeste kalf eslacht.

31. En de voajer zee: jonk! ge zijt altijd bij me en wat van mijn is dat is van ou.

32. D'r is dan reeë veur da me plezier moake, want je bruer woar dooad en i is levendig eroakt; i woar verlore en is evonde.

Aanteekeningen.

De è klinkt als è in 't fransch. De a van de woordjes da (dat), enz. klinkt kort, alsof de sluit-medeklinker er nog achter uitge-

[p. 304]

sproken zou worden. Oa tusschen o en a in. Ooa als volkomene o met een korten naslag van onvolkomene a.

11. Mins; zie vs. 11 bl. 297.

Zeuns, zonen; gewoonlijk zeit men voor zonen: jongens. Zelfs gebruikt men te Oorschot het woord jongens ook als men van jonge meisjes spreekt, echter slechts dan, als deze nog jong, nog niet volwassen zijn. Zoo zeit een moeder wel: ik leg m'ne jongens te bed, ofschoon het slechts meisjes zijn, maar ze heeft toch nooit 'nne jonge die de bruid is. Ook elders in Zuid-Nederland is jong in de beteekenis van meisje bekend, o. a. in West-Vlaanderen, waar een meisje 'ne jong wordt genoemd en een knaap 'n jongen.

12. D'af, er van; zie vs. 12 bl. 297.

Lang, geef, van 't werkwoord langen, dat in de Meierij van den Bosch en ook elders in Brabant, even als in Zeeland en Vlaanderen voor geven, aangeven, toereiken en halen veelvuldig in gebruik is. Ook in sommige hollandsche dialecten is dit woord in gebruik.

Deilde af, verdeelde; afdeilen is de vaste uitdrukking in dezen tongval voor boedelscheiding houden.

Ullie, hen, hun; verbasterde uitspraak van hunlieden, henlieden.

13. Gelijk, alles, geheel en al; zie vs. 13 bl. 297 op gelijk.

Bonsjoere, basterdwoord van 't fransche bonjour, dat hier in de beteekenis van op een liederlijke wijze doorbrengen heeft.

14. Dier, duur, komt ook in de meeste andere brabantsche, even als in de zeeuwsche en vlaamsche tongvallen voor; 't is echt frankisch. Zoo ook stierde voor stuurde in vs. 15 van deze vertaling.

18. 'K hè 't 'r neve gedoan. ik heb gezondigd; zie vs. 18 bl.297.

19. En 'k en verdien's nie, en ik verdien het niet. Dit tweede en is een versterkte ontkenning, volkomen overeenkomende met het fransche ne (ne-pas). Vroeger was deze dubbele vorm van ontkenning in alle frankische tongvallen in volle gebruik; ook in het oud friesch komt hij voor. Zoowel in het oud friesch als in het oud hollandsch (friso-frankisch) zelfs nog in dat van de 17de en van de 18de eeuw behoorde deze vorm tot de schrijftaal. Tegenwoordig is deze werkelijk zeer bevallige spreekwijze uit de nederlandsche schrijftaal geheel verdwenen even als uit de zoogenoemd ‘fatsoenlijk’ hollandsche spreektaal. In Holland leeft het nog slechts in enkele volksdialecten, en in den tongval van enkele ouderwetsche luidjes, b.v. te Haarlem en te Leiden voort.

In de zuidelijke Nederlanden echter, even als hier en daar in Noord-Brabant, maar vooral in Vlaanderen is deze dubbele ontkenning in de volksspreektaal gewoonlijk nog in- volle gebruik. Uit

[p. 305]

Friesland was ze reeds in de 17de eeuw geheel verdwenen, behalve te Hindeloopen, waar men toen nog zeide: Omdat wy naet in dee (omdat wij niets deden) ¹⁾; zie ook vs. 25 van de vertaling in den tongval van Rotterdam. De s van verdien's nie staat hier, op hoog-duitsche wijze, alsof 't een afkorting van es ware, voor 't, het; dit eigenaardige spraakgebruik is echter slechts het gevolg van de welluidendheid die het volk overal zoo gaarne bij zijn spreken in acht neemt. Ik en verdien's niet of nie klinkt dan ook veel vloeiender dan ik verdien het niet.

20. Seffens, spoedig, haastig, terstond; zie vs. 22 bl. 276.

Hinne, heen, is ook goed friesch; zie vs. 15 bl. 198 en vs. 15 bl. 306.

Oan de niere trekke is in den meierijschen tongval een zeer gewone uitdrukking; alles wat iemand zich sterk aantrekt of wat een levendige gemoedsbeweging te weeg brengt, trekt 'm oan z'ne niere.

Viet 'm oan, omhelsde hem, woordelijk: vatte hem aan, zie vs. 13 bl. 297. Ook in den meierijschen tongval is vatten en passen onregelmatig; ook hier zeit men b.v. ik wou die skoene nie, want ze piesen nie, zij pasten niet. Zoo ook de boer spien 't perd in, spande het paard in; ik loei, ik laadde (loed), enz.

22. Keel, kiel, het eigenaardige kleedingstuk der Brabanders.

25. Snetterde, van snetteren, leven, geweld, rumoer maken, luidruchtig zijn.

26. Woar 't skie, wat er geschiedde, gebeurde, voorviel, plaats had, van 't werkwoord skoaie, geschieden.

27. Heeg, heeft; zie vs. 27 bl. 298.

Reeëns, om reden, in twee lettergrepen uit te spreken.

28. I skoot in z'nen haak, hij werd nijdig, boos, driftig.

Nooide, noodigde. Zie vs. 28 bl. 301.

30. Hède of hedde, hebt gij. Zie vs. 30 bl. 298 op kande.

1) Zie In hynlipper sainkje, voorkomende in De Haan Hettema, Rymkes Dokkum 1841.