Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[57. De stad Helmond]

In het noordbrabantsche Peelland of de omstreken van Helmond en in het noordbrabantsche Kempenland of het land bezuiden en bewesten Eindhoven heeft de volkstaal het meest van haar oorspron-kelijke eigenaardigheid behouden, het minst van 't hollandsch geleden. De verschillende klanken worden door het volk in dit gedeelte des lands nauwkeurig van elkander onderscheiden en duidelijk uitgesproken. De gewoonte om de korte klanken wat sleepend en gerekt uit te spreken, geeft iets eigenaardigs aan het peellandsche dialect en doet het tot de limburgsche tongvallen overhellen.

57. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Helmond.

Medegedeeld door den heer G.J. van Lakerveld, predikant te Helmond. Januari 1871. (In nederlandsche spelling.)

11. 'Nne mens ha tweie zuns.

12. En de jongste d'r af zee tigge ze vadder: vadder! zin i, ge most me gêve wa 't meen is. En toe hiel ze vadder dailing.

13. Ennigte daag dornoa viet i al 't zeen bai jen en dee wijt ewêg en gink den hair ligge speule en makte gelijk op wat i ha.

14. En toe 't i 'r dur waar, worden 't 'r 'n grouwte dûrte en i ha vur den honger bekant nie t' ête.

15. En te lange lêste kwamp i hai 'nne mens en die makte n'm vêrkeshûjer.

16. En toe zô i wel geer 't voeier van de vèrkes opgêten hebbe, as i 't moar gemeugen ha, moar ze won 't 'm nie gêve.

17. En toe gink i ligge prakkezeere en daacht: hè! daacht i, bai ons tois zin 'r zooveul knêchs die 't zat hebbe en ikke vergoa van den honger.

[p. 296]

18. Ik doew hier weer ewêg noa vadders en 'k zal 'm zegge: vadder! 'k heb 'r nêve gedoan tigge m'ne God en tiggen auw.

19. 'K ben nie mjêr wert oewe zoon te heite; mak me moar 'nne knêcht.

20. En i trok 'r oit noa ze vadder. En, och mens! as i nog wijt ewêg waar, zâg um ze vadder al en die verschoot 'r af. De mens haj 'r aiselijk mee te doewn en gink 'm teege; hai viel 'm um z'nen hals en kusten 'm.

21. Vadder! zee de jonge, 'k heb 'r nêve gedoan tigge m'ne God en tiggen auw; 'k ben nie mjêr wert oewe zoon te heite.

22. Moar, dor most den auwe niks af hebbe en i zee tigge z'n knêchs: goa gauw in hois en vat 't schoanste jeske, det i't aandu en schoewn au z'n vowet; en hai dee 'm 'nnen rink an z'n hand.

23. En vat 't vet kalf, zin-i, en slâcht 't, dan zulle we 't 'r 's gowed af hebbe en plezierig zin.

24. Want m'ne jonge hiejer waar zooveul as dauwd en hai is weer levvendig geworre; hai waar ewêg en nauw heb 'k 'm worrum. En ze begoste plezierig te zin.

25. En z'nen autste jonge was op 't veld en as i tois kwamp huierden i 't zinge en 't danse.

26. En i riep 'r éjene van de knêchs bai 'm en vroeg: wa zin ze nauw evvel an 't doewn?

27. Ki, zin i, auw brujer is gekomme en oew vadder heeg 't vet kalf geslàcht umdet i den andere gezont worrum hee.

28. Moar toe worden i evvel zoo kolêrig en i wô nie in den herd goan. Te lange lêste kwamp ze vadder boite um te bidden en te permeteere.

29. Moar neie, zin i, ki, zin i, ge het mai, die evvel al zoo veul joar gowed bai oe gewerkt hee en nooit ofte nimmer niks tiggen oewe zin gedoan hee, ze lève nog gin bukske gegêve, dor ik m'n kammeroate op kos trakteere.

30. Moar nauw oewe zoon gekommen is, die al oew gowed mit vrauvolk durgebrocht hee, nauw kande vur hum wel 't vet kalf slâchte, wonnie?

31. M'ne jonge! zee de vadder, au heb ik evvel al ze lêve hiejer, en waj ik heb, is evvel ook 't auw.

[p. 297]

32. Neie, nauw moete we plezierig en blê-i zin, want oewen brujer waar dauwd en i is weer levendig geworre; hai waar kwaijet en nauw is i worrum.

Aanteekeningen.

De è wordt gerekt uitgesproken en heeft ongeveer den klank van de tweede e in het fransche Genêve. De ô en de â worden ook gerekt uit-gesproken, zonder echter haar klank te veranderen. De oa klinkt tusschen a en o in. De woordjes 'nne, m'ne, z'nen enz. klinken nagenoeg als unne, munne, zunnen. De ee klinkt altijd als in het woord heer.

11. Mens, wordt in de meeste brabantsche tongvallen ook in de bepaalde beteekenis van man en in die van echtgenoot gebruikt; zoo zeggen de vrouwen gewoonlijk m'ne mens of m'ne mins als zij van haar man spreken.

12. D'r af, er van; het gebruik van het woordje af voor van in dezen zin, is taalkundig zeer juist en was vroeger veel in zwang, maar is thans uit de meeste nederduitsche tongvallen even als uit de hollandsche schrijftaal verdwenen.

Tigge, tegen, wordt aldus uitgesproken als er geen nadruk op valt; anders, b.v. in vs. 20 klinkt het teegen (de ee als in heer).

Zin i, zeide hij.

13. Viet, vatte, van 't werkwoord vatten, dat in dezen tongval veelvuldig wordt gebruikt voor nemen, krijgen, pakken. Vatten wordt hier onregelmatig vervoegd, even als sommige andere werkwoorden die in andere nederduitsche tongvallen regelmatig zjjn; zoo zeit men te Helmond ook wel: hij pies gowed op, hij paste goed op, enz. Zie vs. 16 bl. 220, vs. 24 bl. 246 vs. 13 bl. 226, en vs. 20 bl. 305.

Dee, eigenlijk deed, voor: ging.

Ewêg, bijna als ewèèg luidende; zie vs. 13 bl. 292 en vs. 15 bl. 275.

Hair, heer. Zie vs. 15 bl. 275 op hier.

Gelijk, wordt in de brabantsche en vlaamsche tongvallen gebruikt voor alles of de geheele hoeveelheid.

14. Békant, bijkans, ook elders in Brabant veel in gebruik.

16. Geer, gaarne, graag; zie vs. 16 bl. 276.

17. Prakkezeere, verknoeide uitspraak van het basterdwoord praktizeeren, overal in Nederland in gebruik.

18. Ik doew ewêg, ik ga heen; zie vs. 13 hier boven op dee.

'K heb 'r nêve gedoan, woordelijk: ik heb er neven of nevens gedaan. D'r nêve doewn wordt in dezen tongval altijd gebezigd voor zondigen, misdoen, even als in de Meierij van den Bosch. Voor dat

[p. 298]

is mis zeit men: det is 'r nêve. Zie ook vs. 18 van de vertaling in den tongval van Oorschot.

20. 'Raf er van; zie vs. 12 hier boven.

Jeske, beter jäske, verkleinwoord van jas. Zie vs. 13 bl. 288 op lenj.

Schoewn, schoen en vowet, voet, zijn in het enkelvoud en meervoud gelijk; men zeit in 't enkelvoud m'ne schoewn, in 't meervoud m'n schoewn.

24. Begoste, begonnen; zie vs. 14 bl.282.

27. Ki, verkorte uitspraak van 't oude kiik, kijk.

Auw brujer, uw broeder en oew vadder, uw vader; het bezitte-lijke voornaamwoord uw heeft in den helmondschen tongval twee vormen auw en oew, die door elkander worden gebruikt; het gehoor van den spreker geeft den regel er voor aan.

Heeg, heeft.

28. Evvel of èvel, evenwel; evvel, wordt in dezen tongval als een soort stopwoord kwistig gebruikt. Zie vs. 16 bl. 263 op evel.

Kolêrig, toornig; basterdwoord van het fransche colère. Zie vs.28 van de vertaling in den tongval van Eede.

Herd, eigenlijk: haard, hier in de beteekenis van het huis, het binnenhuis, het woonvertrek.

Permeteere, verknoeide uitspraak van het basterdwoord permitteeren, toestaan, wordt hier in de verkeerde beteekenis van dringend noodigen gebruikt.

29. Neie, neen, even als in vs. 11 hier boven tweie, twee.

Ze lêe, zie vs. 29 bl. 257 en vs. 29 bl. 280.

Bukske, beter bökske, verkleinwoord van bok. Zie vs. 29 bl. 274.

Kos, kon; zie vs. 29 bl. 280 op koos en vs. 29 bl. 246.

30. Kande, kunt gij, oorspronkelijk kandu, kanstu, kanst du.

Wonnie, is het niet waar? 'T is een stopwoord dat vooral te Helmond veel in gebruik is, en waaraan de inwoners van Helmond door die van Eindhoven en andere plaatsen in den omtrek worden gekend. Men gebruikt het te Helmond even als in de hollandsche dialecten hoor in zwang is. Zoo zeit men bij 't afscheid nemen b.v. nauw, haude gowed, wonnie! voor 't hollandsche: nou, hou je goed, hoor!

32. Kwaijet, kwijt, door de sleepende uitspraak der Helmonders.

Door sommige bewoners van het dorp Budel, dat in dit gedeelte van Noord-Brabant aan de belgische grenzen ligt, wordt een eigene taal gesproken, het zoogenoemde teutsch of bargoensch (roodwaalsch of kramerlatijn). Zie hierover nader het laatste hoofdstuk van dit werk.