Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[50. De stad Aken]

De tongval van de stad Aken en omstreken komt in hoofdzaak overeen met dien van Keulen, maar nadert sterk tot het limburgsch en bepaaldelijk tot het maastrichtsch. Ook de tongval van Aken vormt de grens van het nederduitsche taalgebied; de tongvallen van het land bezuiden Aken, van Eupen, het Eifelgebergte, van Montjoie, St. Veit en Prum behooren reeds tot het middenduitsch, tot het midden-frankisch. De akener tongval is ook volstrekt niet zuiver nederduitsch, niet zuiver nederfrankisch. In menig opzicht helt het akener dialect sterk naar 't middenduitsch en hoogduitsch over, sterker zelfs dan dit met het keulsch 't geval is. Wat hier voor reeds van de keulsche en bonnsche tongvallen, aangaande den neusklank der n als ng is gezeid, geldt ook, en dat wel in nog sterkere mate, van het akener dialect.

Op de grenzen van Nederland en Duitschland, bewesten Aken, staan de limburgsch- en akensch-nederfrankische tongvallen niet zeer scherp tegen elkander over.

Zeer belangrijk voor de kennis van den merkwaardigen akenschen tongval is het werk van Dr. J. Müller, Gedichte und Prosa in Aachener Mundart. Aken 1853.

50. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Aken.

Medegedeeld door den heer Boeckelmann te Aken. April 1872. (In hoogduitsche spelling.)

11. Enge wan hau zwei jöngsgere.

[p. 262]

12. Der jöngste van dön saat an der vadder: vadder! gef mich minge andehl van et vermöge, wat mich zau könt. Der aue dog dat.

13. No einige dag nohm de jöngste alles ze same, en trock en ä fremd land, en vermöbelet do si ganz vermöge, dörch en ofriesslich leve.

14. Nodem hä nu alles der dörg gemacht hau, kom en grusse hongersnuth en dat fremd land; dor feng he an honger ze krige.

15. Do gong he nu zau ne halver, de leis häm op si landgott goh, do muth he de verkes häue.

16. Gere hei he singe honger gestellt met der affal wat de verkes övrig leisse, evel nömmens gof se häm.

17. Do woht he ganz en sich berüst en saat: wie völl knecht en mäh sönd hem bei de aue, die allemohl brud en överfloss hand, en ich moss hei crepiere.

18. Ich well mich op der lapp mache, on no der aue gohn en dem sage: vadder! ich han benklich gesöndigt an der himmel.

19. Ich ben net weht dinge jong ze hesche; hau mich mer wie enge van ding kneets.

20. He machet sich op de lappe en gong noh der aue. Wie der aue hem va wiitz sitt, leif he hem entgege, feil hem ömgene hoos en pützschet hem.

21. Et jöngsge saat: vadder! ich han benklich gesöndigt an der himmel en ich ben net weht dinge jong ze hesche.

22. Der vadder saat an sing kneets: geschwend! brängt hem de beiste montur, en trekt dei hem an; geft hem 'ne reng angen hank en schong angen puute.

23. Nemmt en fett kauf en magt et kapott, für welle eisse en löstlich si.

Het overige ontbreekt.

Aanteekeningen.

11. Enge, een, het onbepalende lidwoord. De gewoonte om de n als den neusklank ng uit te spreken, is te Aken meer dan ergers elders in gebruik. Zeer vele woorden die in andere nederduitsche tongvallen, ook al heerscht in die tongvallen de uitspraak der n

[p. 263]

als een neusklank, toch nog zuiver worden uitgesproken, hebben in den tongval van Aken den echten neusklank. Dit enge is een voorbeeld daarvan, even als in vs. 20 ömgene voor om den en in vs. 22 angen, voor an den, enz.

Zwei, twee, is reeds geheel hoogduitsch. De oorspronkelijke, zuiver nederduitsche uitspraak als twei is reeds uit den akenschen tongval verdwenen. Ook in andere woorden van dezen tongval staat de hoogduitsche z in de plaats van de nederduitsche t; b.v. in vs. 12 zau voor tau, to, toe, in vs. 13 ze voor te, enz. Zie vs. 11 bl. 251.

12. Minge voor mine, mijne, even als singe voor sine, zijne, dinge voor dine, uwe, enz.

Aue, oude. Zie vs. 12 bl. 67.

13. Vermöbelet, van het overigens weinig in gebruik zijnde hoogduitsche bastaardwoord vermöbeliren, verkwisten, er door brengen; b.v. in Bechstein's Deutsches Märchenbuch, Leipzig 1848, bl. 153:

‘Willst Du sie nicht etwa auch vermöbeliren, wie Du die zweihundert Thaler vermöbelirt hast?’

Ofrieslich; de afleiding van dit woord is mij onbekend.

15. Halver, pachter, boer. Dit woord is ook in sommige streken van Limburg in gebruik. Zie vs. 15 van de vertaling in den tongval van Weert, op het woord halfer.

15. Goh, gohn, gaan; zie vs. 18 van de vertaling in den tongval van Ouddorp.

Häue, hoeden. Zie vs. 15 bl. 242, vs. 15 bl. 236 en vs. 15 bl. 127.

16. Gere, gaarne, is goed nederduitsch, en komt in alle zuiver nederfrankische tongvallen voor; zie vs. 16 van de vertaling in den tongval van Maastricht.

Evel, evenwel, is goed nederduitsch; alevel is nog in sommige hollandsche tongvallen in gebruik. Zie vs. 30 bl. 246.

17. Mäh, maagden, meiden.

Hem, heim, te huis.

Crepiere, bastaardwoord voor omkomen, van 't fransche crèver; onder den vorm crepeere en zelfs wel krimpeere ook in de tongvallen van Nederland algemeen in gebruik.

18. Ich well mich op der lapp mache, volksuitdrukking voor: ik wil opstaan; komt ook in vs. 20 voor. Ook te Leeuwarden is deze zelfde spreekwijze en in den zelfden zin in gebruik, ofschoon ze er reeds veroudert. Zoo zeit men te Leeuwarden tot iemand, die men in den vroegen morgen ontmoet: so! bist' al op 'e lappen? zoo! zijt gij reeds opgestaan?

[p. 264]

Benklich, zeer erg, is onder den vorm benkelik ook in sommige limburgsche tongvallen, onder anderen in dien van Maastricht in gebruik.

20. Ömgene, om den; zie hier boven vs. 11 op 't woord enge.

Hoos, hals; de uitlating van de l in dit woord en in eenige andere woorden, komt ook in de limburgsche tongvallen voor; zie vs. 23 van de vertaling in den tongval van Maastricht op 't woord kaaf.

Pützschet, zoende, van pützschen, zoenen; dit woord is het zelfde als het keulsche bützen, het oostpruissische possen, enz. Zie vs. 20 bl. bl. 257, vs. 20 bl. 252, vs. 20 bl. 249 en vs. 20 bl. 10.

22. Montur, bastaardwoord, te Aken voor kleeding in gebruik.

Angen, an den, aan de, zie vs. 11 hier boven, op 't woord enge.

Puute, voeten, verwant met het nederlandsche pooten. In Zeeland beteekent puten, puutjes handen, handjes, en te Leeuwarden noemt men in de kindertaal zoo wel de handjes als de voetjes van kleine kinderen poeten, poetekes of puten, putekes, met een klank die weifelt tusschen de hoogduitsche en de nederlandsche u.

23. Kauf, kalf; zoo ook, even als te Maastricht wauf, meerv. wäuf voor wolf, enz. Zie vs. 20 hier boven op 't woord hoos.

Over het zoogenoemde kramerlatijn, bargoensch of roodwaalsch, dat in het dorp Breiel, in Neder-Rijnland bjj het stadje Koudenkerken (Kaldenkirchen) nabij de nederlandsche (limburgsche) grenzen, niet verre van Venlo gelegen, gesproken wordt, zie men het laatste hoofdstuk van dit werk, het Aanhangsel.