Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[38. De stad Leer]

De volkstaal van de stad Aurick en omstreken en van Broekmerland of de omstreken van Osteel, Marienhave, Siegelsum, enz. is veel minder met nederlandsche en vooral minder met echt hollandsche woorden en spreekwijzen vermengd dan dit met den tongval van Emden en Emsigerland het geval is. Daarentegen is de tongval die men in Reiderland of de omstreken van Weener, Bonda, (Bunda, Bunde) en Jemgum spreekt, sterk met nederlandsche woorden en vormen en uitdrukkingen vermengd, en verschilt dan ook weinig van den tongval die men in de aangrenzende streken van de nederlandsche provincie Groningen, in het Oldambt, spreekt. Vroeger was tusschen de tongvallen van het Oldambt, vooral van het zoogenoemde Klei-Oldambt en van Reiderland (waartoe zelfs een gedeelte van het Oldambt oorspronkelijk behoort) nog veel minder onderscheid. Maar sedert men in het Oldambt hoe langer hoe meer hollandsch begint te spreken en in Reiderland, even als overal in Neder-Duitschland de invloed van de hoogduitsche schrijftaal op den nederduitschen volkstongval zich hoe langer hoe sterker doet gevoelen, sedert dien tijd verwijderen zich beide na verwante, oorspronkelijk niet verschillende tongvallen hoe langer hoe verder van elkander.

Aan de overzijde van den Eems echter, in Overledingerland ('t land over de rivier de Leda, bezuiden de Leda) en in Moormerland (benoorden de Leda), of de omstreken van de stad Leer (Leir) en de dorpen Loga, Neermoor, Esclum, Ihrhove, Steenfelde, enz. wijkt de tongval sterk af van de andere oostfriesche dialecten. Het is een zeer eigenaardigen tongval, die rijk is aan allerlei vreemde

[p. 212]

twee- en drieklanken en gebrokene klanken, zooals ook in den gewonen frieschen tongval van Friesland tusschen Flie en Lauwers voorkomen. In de stad Leer zelve spreekt men tegenwoordig hoe langer hoe meer hoogduitsch, vooral in den aanzienlijken stand.

38. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Leer.

Medegedeeld door den heer H.L. Willems, letterkundige te Leer. Juli 1870. (In hoogduitsche spelling.)

Dat vertellsel van de verlorene söön.
Evangelium Lucas, Capittel fieftein.
Vers elfen bet tweei un dartig.

11. D'r was ins 'n mann deei harr tweei sööns.

12. Un de jungste van höör see an sien voader: voader! geet mi van unse gäicud dat part, wat mi täioukummt. Un de olle deeilde dat gäioud under höör.

13. Neeit lange doarnoa packde de jungste söön all sien soaken to soamen un truck wied over land, un doar broch heei alles d'r döör mit supen un freten.

14. As heei nu alles verteerd harr, däiou kwam d'r n' grote düürdoom over 't ganze land un heei fung an kröök täiou lieden.

15. Un heei gung hen un verhüürde sück bi 'n buur in dat sülvige land; deei schickde hum up 't feld um de swiene to höiden.

16. Däiou wull heei geern sien buuk mit bullsters fullstoppen, deei de swiene fratten, man der was nüms deei se hum gaff.

17. Däiou sloog heei in sück un see: wäiou vööl dagelööners hett mien vader, deei riekelk höör brood hebben un ik verdarf vöör hunger.

18. Ick wil mi uprappeln un weer na mien voader goan un ick will hum seggen,: voader! ick heb mi an God un an di versündigt.

[p. 213]

19. Un ick bün verdann neeit meer weert dat ick dien söön heeit; moak mi täiou eeine van dien arbeiders.

20. Un heei moakde sück up de weg un kwam bi sien voader. Man däiou heei nog 'n enne van huus of was, sagg sien vader hum all. De olle wurr noar; heei leep d'r hen, full sien kind um de hals un duutjede hum.

21. Däiou see de söön tegen hum: voader! ick heb mi versündigt an God un an di; ick bün verdann neeit meer weert dat ick dien söön heeit.

22. Man de voader see tegen sien knechten: brengt de beste kleeire heer un treckt se hum an un steekt hum 'n ringe up de finger un treckt hum schäiou um de fäiouten.

23. Un hoalt n' mestkalf un slacht et. Loat uns eten un lüstig wesen!

24. Denn kiekt, disse mien söön was dood un heei is weer lebendig worden; heei was verloren un is weer funnen. Un seei wassen bliede un lüstig mit 'nander.

25. Man de ollste söön was up 't feld un as heei dichte bi 't huus kwam höörde heei dat singen un springen.

26. Un heei reep eeine van de knechten noa sück täiou un froog hum wat d'r löss was.

27. De knecht see: dien bröir is d'r weer un dien voader hett 'n fett kalf slacht doarum dat heei hum gesund weer hett.

28. Däiou wurr de ollste söön gnarrig un wull goar neeit in 't huus goan. Däiou kwam sien voader heruut en bedde un trüggelde hum.

29. Man heei antwoordde un see tegen sien voader: sü! so mennig joar heb ick di all deeint un ick heb di nooit wat tegen doan un du hest mi nooit 'n buck geven dat ick maal mit mien fründe lüstig wesen kunn.

30. Man nu dien jungste söön komen is, deei sien gäioud mit häiouren d'r döör brocht hett, hest du hum gliek 'n fett kalf slacht.

31. Man de voader see tegen hum: mien leeive söön! du büst alltied bi mi un alles wat mi höört, höört di ook.

32. Nu süllt du doch ook bliede un täiou free wesen un denken: dien bröir was dood un heei is weer lebendig worden; heei was verloren un is weer funnen.

[p. 214]

Aanteekeningen.

De klank ie is niet de tweeklank ie, maar de zuivere, lange i of ii. De klank eei is de doffe, eenigszins naar ee zweemende klank ei, die in het nederlandsch niet voorkomt, evenmin als in de hollandsche tongvallen; de leerer eei klank komt volkomen overeen met den doffen ij-klank der Leeuwarders en andere Friezen tusschen Flie en Lauwers, in de woordjes hij, wij, krije, lije, enz. De oa klinkt tusschen volkomene o en a in. De gebrokene klank äiou, dien de Leerers, in de woorden good goed, to toe, horen hoeren, scho schoenen, foten voeten, enz. laten hooren, is moeielijk door letters weer te geven. Naar nederlandsche spelwijze zou men deze klank het best door eiou kunnen voorstellen; de klemtoon valt op ou. Als men vlug spreekt klinkt deze gebrokene ou-klank bijna als iou, jou, b.v. gjoud goed, hjouren hoeren, fjouten, voeten, enz. De klank öi in höiden hoeden, bröir broeder enz. komt ten naaste bij overeen met den nederlandschen ui-klank in huis, enz.

In het opschrift: Bet, tot, is het nedersaksische woord voor het hoogduitsche bis, tot.

11. Ins, verkorte uitspraak van eens. Zie vs. 11 bl. 149.

12. De olle, woordelijk: de oude, van olde, door uitslijting der d, is een gemeenzame uitdrukking voor vader. Zie vs. 12 bl. 67.

14. Kröök lieden, armoede lijden, gebrek, kommer hebben, in de verdrukking zijn; het oostfriesche kröök is van den zelfden stam als het nederlandsche kreuk, kreukel, kreuken, kraken, het westfriesche kreakje, het noordfrieschc kröke, enz.

16. Bullsters, draf, varkensvoeder; bullsters, nederlandsch bolsters, zijn eigenlijk de schalen, doppen, in Friesland tusschen Flie en Lauwers hulen, van allerlei granen en zaden, en wel in de eerste plaats de doppen van boekweit, die men te Leeuwarden soudens noemt. Wijl men (oudtijds meer dan thans) zulke doppen van boekweit, zulke bolsters of bulsters wel gebruikte om matrassen te vullen, hebben die matrassen, hier en daar in Nederland bij het volk, vooral bij het zeevolk, den naam van bulzakken, bultzakken verkregen.

17. Riekelk, beter rikelik of riikel'k, rijkelijk. Zie vs. 17 bl. 209.

18. Uprappeln, frequentativura van uprappen, uprapen, rapen, oprapen, rapen.

20. Enne, van ende, end, einde, door uitslijting der zachte d; het gewone westerlauwersche friesch heeft ook ein voor einde.

[p. 215]

Duutjede, van duutjen, zoenen; zie vs. 20 bl. 192, vs. 20 bl. 189 en vs. 20 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden.

22. Schäiou um de fäiouten, woordelijk: schoenen om de voeten, voor: aan de voeten; zie vs. 22 bl. 17, vs. 22 bl. 80, vs. 22 bl. 196 en vs. 22 van de vertaling in den tongval van Woltersum.

28. Gnarrig, boos, is oorspronkelijk het zelfde als het nederlandsche knorrig. Ook in Friesland tusschen Flie en Lauwers zeit men gnoarrich voor knorrig; gnoarje, brommen, zijn misnoegen te kennen geven.

Trüggelde, van trüggelen; zie vs. 28 bl. 210.

30. Gliek, terstond, oogenblikkelijk. Dit woord, dat overeenkomt met het hoogduitsche gleich wordt in alle neder- en friso-saksische tongvallen van Duitschland veel gebruikt.

De tongval die in het overige gedeelte van Oost-Friesland wordt gesproken, in een gedeelte dus van Overledingerland en in Lengenerland of 't ambt Stikhuizen (Stickhusen, tegenwoordig geijkt Stickhausen), verschilt weinig van de reeds besprokene oostfriesche dialecten. Om deze reden geef ik hier geen proeve van dezen tongval, ofschoon een vertaling in den tongval van Stikhuizen, door den heer Chr. Lehmann, onderwijzer te Stikhuizen, in Juli 1870 mij medegedeeld, in mijn bezit is.

In de omstreken van Papenburg en Aschendorp gaat de oostfriesche tongval langzamerhand in dien van Lingen en Benthem en noordelijk Westfalen over.