Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[37. De stad Emden]

De volkstaal van de stad Emden en omstreken of van Emsigerland is eveneens friso-saksisch, nedersakisch met friesche woorden en vormen vermengd, zoo als overal in Oost-Friesland. Maar tevens is de tongval van dit gedeelte des lands zeer sterk vermengd met nederlandsche en ook met hollandsche klanken, woorden, vormen en uitdrukkingen. Vooral is dit het geval met den tongval van de stad Emden.

Emden is een hoogst merkwaardige stad en vertoont zeer duidelijk een echt nederlandsch, zelfs bepaald hollandsch voorkomen. Als men de straten van Emden door wandelt, den bouwtrant der huizen gade slaat, de steenen bruggen (pijpen, of in 't hollandsch sluizen) en de houten klapbruggen ziet over de grachten en ruime binnenhavens, de opschriften leest van de gevelsteenen en uithangborden, waarvan de ouderen bijna zonder uitzondering in het nederlandsch zijn geschreven, de echt hollandsche windmolens met opschriften als ‘d' vrouw Johanna,’ enz. op de stadswallen, en daarbij het geheele voorkomen der emder burgerij opmerkt, dan kan men zich moeielijk voorstellen buiten het koninkrijk der Nederlanden te zijn. Emden vertoont bijna volkomen en in alles het voorkomen van een echt nederlandsche haven- en handelstad. Niets steekt dan ook wonderlijker af bij het echt nederlandsche stadsgezicht dat Emden aanbiedt, niets vormt daar mede een schreeuwender tegenstelling dan de pruissische soldaten met hun blinkende punthelmen, die aan de hoofdwacht bij het schoone, echt nederlandsche raadhuis wacht houden.

De stad Emden heeft dan ook steeds tot Nederland, vooral tot Groningen, Friesland en Holland in nauwe betrekking gestaan. Gedurende de godsdienstvervolgingen die onder het spaansche schrikbewind van Alva aan de Nederlanden hun beste en edelste burgers

[p. 204]

ontroofden, zochten en vonden duizenden van Nederlanders, die om der vrijheid van geweten wille het vaderland moesten verlaten of ontvluchten, een veilige wijkplaats in het gastvrije Emden. Hier konden zij ongestoord God dienen volgens hun eigen geweten, hier vonden zij een liefderijke opname in de toen reeds bloeiende hervormde gemeente. Te recht draagt de oude, edele, schoone, eens zoo rijk gezegende en bloeiende stad Emden sedert dien tijd den eerenaam van ‘herberg der gemeente.’ Daarom staat er ook in steen gehouwen boven de oosterpoort van de schoone en hoogst merkwaardige St. Cosmus en Damianus's of groote kerk te Emden, dit opschrift tot een gedachtenis:

Godts kerck vervolgt verdreven
Heft Godt hyr trost gegeven.

Dagelijks kwamen er in dien tijd vluchtelingen uit de Nederlanden aan ¹⁾, die zich te Emden vestigden, en wijl daaronder veel aanzienlijke en welgestelde burgers waren, zoo ontving de stad het loon voor haar gastvrijheid en gewetensvrijheid door den sterk vermeerderden bloei van haar handel, door de sterk toenemende welvaart van haar burgerij. Maar ook later, bij twisten en vervolgingen, zoo wel van godsdienstigen als van staatkundigen aard, was het steeds Oost-Friesland en vooral Emden, dat de verjaagde of uitgewekene Nederlanders gastvrij opnam. Wel gingen velen van deze uitgewekene Nederlanders later, zoodra ze daartoe gelegenheid hadden, naar Nederland terug, maar ook velen bleven in dit hun tweede vaderland voor goed gevestigd. Uit een en andere oorzaak laat zich het zeer duidelijk herkenbare nederlandsche bestanddeel in de volkstaal van Emden en omstreken, of Emsigerland, verklaren. Ook was kerk- en schooltaal, bij de hervormde (gereformeerde) gemeente, waartoe het grootste deel der emder burgerij behoort, nederlandsch tot in deze eeuw. En nog heden ten dage wordt er iederen Zondag te Emden bij de hervormden, in éen hunner kerkgebouwen, de gasthuiskerk, in het nederlandsch godsdienstoefening gehouden; ook op vele dorpen in Emsigerland en Reiderland is dit het geval. Men kan gerust, zonder gevaar te loopen van niet verstaan te worden, iederen echten Emder in het nederlandsch, zelfs wel in het hollandsch aanspreken; velen zullen in die taal antwoor-

1) Dit waren voornamelijk Noord-Nederlanders, vooral Groningers, Friezen en Hollanders. De vluchtelingen en verdrevenen uil Zuid-Nederland, voornamelijk Vlamingen en Brabanders, zochten en vonden meer een wijkplaats in Keulen en 't land aan den Beneden-Rijn.

[p. 205]

den; vooral met menschen van zekeren leeftijd en met bejaarde lieden is dit het geval. Natuurlijkerwijze worden Groningers en Leeuwarders, zoo ze hun eigenen tongval spreken, te Emden beter en gemakkelijker verstaan dan Amsterdammers en andere Hollanders.

Heden ten dage echter, vooral ook sedert de Pruisen Oost-Friesland tot zich hebben genomen, neemt het gebruik van de hoogduitsche taal ook te Emden sterk toe en verdringt dagelijks het nederlandsch meer en meer uit de oostfriesche kerken en scholen en den eigenen friso-saksischen tongval uit den mond der Friezen aan den Eems. Het geldt te Emden niet meer voor ‘anständig’ nederduitsch te spreken; alles moet er hoogduitsch zijn, vooral bij de aanzienlijken; en de geringeren verzuimen natuurlijk niet dezen hierin na te apen. Ten platten lande echter rondom Emden wordt nog algemeen nederduitsch, het oostfriesche friso-saksisch, gesproken.

Overigens verschillen de tongvallen van de stad Emden en van de vlekken en dorpen van Emsigerland, als Oldersum, Hinta, Cirkwerum, Wibelsum, Larrelt, Greetsyl, enz. onderling slechts weinig. In het algemeen kan gezeid worden dat de tongval der stad meer met echt nederlandsche woorden, vormen en spreekwijzen is vermengd en tevens eenigszins fijner en beschaafder wordt uitgesproken dan die van het platte land. Zoo zeit men in de stad neet (bijna als niet uitgesproken) voor niet, en op het land meer neit; in de stad tien voor tien, in de dorpen tein, enz.

37. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Emden.

Medegedeeld door den heer Fr. Sundermann, onderwijzer te Emden. Juni 1870. (In hoogduitsche spelling.)

Dat gliekniss van de verloren söhn overgesett in 't Emsiger taal.

11. D'r was eens 'n minsk, de harr twee söhns.

12. Un de jungst' van de beiden sä an sien va'er: va'er! gev'

[p. 206]

mi 't pa_rt van uns' good, dat mi van rechtswegens tokummt. Un de va'er deelde de bodel unner de beiden.

13. Man 't dürde neet lank do streek de junkmann sien heele rummel bi'nanner un gunk d'r wiet van daan mit na 'n anner land un maakd' dar sien bodel mit horen un snoren up.

14. Un as 't nu al verdibbert was, do kwam 'n bitter düre tied over dat heele land un he muss hunger un kummer lieden.

15. Do gunk uns' maat hen un verhüürde sück tells bi 'n börgermann in dat sülfde land; de stüürde hum up 't feld to swiene waren.

16. Un he harr jank na de drank, war de swiene in um haffeld'n; man d'r was nümms de hum d'r wat van geven wull.

17. Do mit eens wur hum 't anners, un he sä bi sück sülm: ho mennig arbeidsmann steit bi mien va'er in lohn un hett sien riekelk' uutkumst un ick moot hier elendig hunger lieden.

18. Ick will upstahn un sall na mien va'er to gahn un an hum seggen: va'er! ick bin n' freesl'k grote sondaar hen to in den hemel un vör di.

19. Un ick bin foo_rts neet mehr werth dat du mi as diin kind benöömst; laat mi tells man as de gemeenste arbeidsmann bi di in brod gahn.

20. Un nadat he de sake so bi sück bedocht harr, stunn he up un gunk op 't vaderlike huus of. Man he wass d'r tels nich an to komen do sagg sien va'er hum all van verre kummen; un umdat 't sien ha_rt bedrücken dee, gunk he hum in tegen, haald' hum an un drück_de un soon_de hum.

21. Man de söhn harr ehrder geen rüst, hen dat he sien beswaar_de hart utstö_rtt harr, un sä an sien va'er: va'er! ick bin 'n freesl'k grote sondaar hen to in den hemel un vör di, un ick bin v'rdann to slecht dat du mi as dien jung' benöömst.

22. Man de va'er reep an sien dennsten, se sullen up 'e stee 't best pack klee'r brengen un se sullen sien söhn dat antrekken un hum ook n' goll'n ring an d' hand steken un sullen hum scho an sien foten doon.

23. Un sullen 'n fett kalf halen un dat slachten, dat se wat eten kunnen un sück over de ankumst van sien söhn verhögen kunnen.

[p. 207]

24. Umdat sien jung to de doden tells hört harr un he was nu weer levendig wurr'n; umdat he d'r in 't verlüüs west harr un was to finden komen. Un se verhöög_den sück all' na hartenslüst.

25. Man de ollste söhn was up 't feld west, un was d'r tells nicks neet van wies wurr'n, dat sien bröör 't huus komen was. As he nu dicht bi huus kwamm, do vernamm he all van ferrens 't singen un spölen un danssen.

26. Un he reep een van de knechten buten döör un dee de anfraag an hum: wat d'r vör nees geböört was.

27. Un de knecht gaff to antwoord: jun bröör is t'huus komen un jun va'er hett 'n fett kalf ton besten geven dat he sien söhn good un woll weer hett.

28. Up dat woord hen wull de ollste d'r nicks mehr van weten un was dull in d' kopp un bleef vör döör bestahn. Do kwamm de va'er na buten lopen un gunk up hum to un gaff hum goode woorden un trüggelde hum, he sull doch'n in huus komen.

29. Man de jung muulde un sä: ja, dat is me'n moje kummher van di! Ho mennig jahr sta ick all in dien dennsten, un ick bin geen een eenzigste mal tegen di upkomen, un altoos heb ick na dien gebod daan un du hest mi tiedels geen kleine buck geven dat ik mit mien klanten mi d'r wat bi vermaakt harr.

30. Man nu disse dien leevste söhntje d'r weer is, de sien heele bodel met horen un snoren der dörbrocht hett, nu kunn d'r woll 'n fett kalf of.

31. Man de va'er betüssde hum un sä: mien jung! wat tötelst du dar, du bist ja altieden bi mi, un mien heele vermögen kummt di ja to!

32. Du sullst man inkomen un di neet so mal vertonen; du sullst di leever bi uns högen un 'n licht gemood faten, umdat dien bröör d'r weer is, de tells dood was, un nu weer levendig is, de in 't verlüüs was un nu weer ton goden raakt is.

Aanteekeningen.

De letters die kleiner zijn en lager geplaatst, moeten niet uitsproken, wel eenigszins gehoord worden. De ie is niet de tweeklank ie, maar de volkomene i of ii. De volkomene a moet als oa worden

[p. 208]

uitgesproken. De lange o in good, bodel, horen un snoren, scho, doon, enz. moet een weinig op de manier van de nederlandsche klank ou worden uitgesproken, dus bijna als of er goud, boudel, enz. stond; de Groningers laten in deze woorden (die in 't hollandsch oe hebben) voluit den klank ou hooren; zoo sterk echter doen de Emders dit niet.

11. D'r was eens; men kan ook zeggen: het gaff eens.

Minsk, mensch, is echt friesch. Zie vs. 11 bl. 91 en vs. 11 bl. 201.

Harr, had, van den zuiverder vorm hadde, door de dikwijls in de nedersaksische tongvallen voorkomende verwisseling van zachte r en zachte d. Zie vs. 12 bl. 51.

12. Va'er, vader, spreek uit: voa'r, voa'a, door uitslijting derzachte d van vader, even als het hollandsche vaar van vader, en het hindelooper feer van het oudfriesche feder. Zie vs. 12 bl. 51.

Pa_rt, deel. De r wordt niet uitgesproken, wel eenigszins gehoord. Juist zoo spreekt men te Leeuwarden dit woord uit. De wijze waarop Oost-Friezen en West-Friezen (of in dit geval vooral de Friezen tusschen Flie en Lauwers), bijzonder Emders en Leeuwarders met de r omspringen is zeer kenmerkend en volkomen gelijk onderling. Hierdoor bewijzen Emders en Leeuwarders dat ze afstammelingen van de zelfde voorouders zijn, van de oude Friezen. Zoowel te Leeuwarden als te Emden zeit men wu_rtel (wuttel) voor wortel, (pee, peen in Holland), wu_rst (wust) voor worst; te Emden: he is van de ee_rste lögen neet bu_rsten, te Leeuwarden: hij is fan de ee_rste leugen niet bu_rsten (gebarsten) enz.

Bodel, boedel, in Holland gewoonlijk boel door uitslijting der zachte d. Zie vs 13 bl. 197.

Unner, onder, van under, door uitslijting der zachte d; zie de aanteekening op vs. 12 bl. 52.

13. Junkmann; ook in Nederland, vooral in Holland, was oudtijds en ook thans nog jonkman de volksuitdrukking voor jongeling. In Friesland zeit men daarvoor jongkerel. Jongeling behoort nergens in Nederland noch in Neder-Duitschland tot de volkstaal.

Bi'nanner en anner, bij elkander en ander, door uitslijting der d. Zie vs. 12 bl. 52.

Horen un snoren, hoeren en snoeren; zie vs. 13 bl. 197.

14 Verdibbert van verdibberen, doorbrengen, verslampampen, verdoen.

'N bitter düre tied; volkomen zoo spreekt men ook in Nederland, 'n bitter dure tijd.

15. Uns maat, onze vriend, onze kameraad; ook in de meeste

[p. 209]

nederlandsche, vooral hollandsche en friesche tongvallen zeit men volkomen in dezen zelfden zin: ons maat, onze maat, üs maet.

Tells is een stopwoord, dat in den emder tongval zeer veel gebruikt wordt; in oorsprong komt het overeen met het nederlandsche telkens. Zulke stopwoorden komen in de oostfriesche tongvallen zeer veel voor. Behalve jo (joa) en je, die in alle neder- en friso-saksische tongvallen sterk in gebruik zijn (zie de vertaling in den tongval van Groningen), hebben de Oost-Friezen in Harlingerland het stopwoordje jochen, jochens, dat ze om een haverklap gebruiken, en in Lengen of Lengenerland jichen; zoo zeit men in Harlingerland: dat 's jochen miin bro'er, dat is ja mijn broeder, dat is immers mijn broeder; wat skul he jochens moaken ? maar wat zal hij doen? enz. Te Emden en elders heeft men ook nog het stopwoordje tidelks, tidels, door afkorting tiils, woordelijk: tijdelijk, van tijd tot tijd.

Waren, hoeden; zie vs. 15 bl. 189. In plaats van to swiene waren kan men ook zeggen: dat he hum up de swiene passen sull.

16. Jank, sterk verlangen, sterke verlangst. Zoo noemt men het hoogduitsche heimweh in Oost-Friesland jank na huus. In het sagelterlandsche friesch is ja_enkje, ergens zeer begeerig naar zijn. Verlangst is ook goed emdensch.

Haffeld'n, van haffelen, al slobberende vreten, op de wijze van varkens, eenden en andere dieren. Dit woord is echt friesch en ook nog in Friesland tusschen Flie en Lauwers in gebruik. In Oost-Friesland wordt het ook van kleine kinderen gezeid, als ze al morsende en slobberende eten, en in West-Friesland zeit men het ook wel van het rundvee, als dit bij het drinken uit de slooten, ook een bekvol vlotgras uit het water opvreet. Zoo zeit Dr. J.H. Halbertsma in zijn wirtke foaraef van Leed in wille in de flotgearzen het volgende: Dær haffelje de ky ommers noch wol 'ris yn om (namelijk: yn de flotgœrzen), as se uwt de sleat drinke in de bealg al fol fen it goede gærs habbe.

17. Bi sück sülm, bij zich zelven; dit is weer een zuiver friesche vorm. Zelf, self, sülf is de eerste naamval; bij verbuiging wordt het selm, sülm, even als in het oudfriesch; zie vs. 17 van de vertalingen in de tongvallen van Groningen en Workum.

De zuivere, oudfriesche vorm sülm begint echter te Emden reeds te verouderen; tegenwoordig gebruikt men meer den nedersaksischen vorm: bi sück sül_ven.

Riekelk' uutkumst, woordelijk: rijkelijke uitkomst, beteekent wat

[p. 210]

men in Holland noemt 'n ruim bestaan, of 'n goed inkomen; men zeit ook wel upkumst voor inkomen, en ook wel 'n gode bestaan in dezen zin.

19. Tells; zie vs. 15 bl. 209.

Bi di in brod gahn, bij u dienen. Bij een' in brod gahn of in brod stahn (zie vs. 17) ook wel in lohn gahn of stahn beteekent: bij iemand in dienst zijn.

20. Bedrücken dee, woordelijk: bedrukken deed, voor bedrukte, drukte; zie over het neder- en friso-saksische taaleigen om het werkwoord doen als een hulpwerkwoord te gebruiken, vs. 12 bl. 106, vs. 19 bl. 87, vs. 15 bl. 17 en vs. 22 van de vertaling in den tongval van St. Truiden.

21. Utstö_rtt van utstö_rten, uitstorten; volkomen op de zelfde wijze spreekt men dit woord te Leeuwarden uit; ook daar zeit men, naar echt friesche wijze de r nauw hoorbaar uitsprekende, uutstu_rte voor uitstorten, stu_rte (stutte) voor storten. Zie hierboven vs. 12 het woord pa_rt.

22. Dennsten, dienstknechten, komt ook in de groninger en enkele nedersaksische tongvallen van Nederland voor. In plaats van an sien dennsten kan men ook zeggen an sien lü of an sien folk; zie vs. 22 bl. 189.

Scho, schoenen. Schoenen en kousen te zamen, het geheele voetbekleedsel, noemt men in Oost-Friesland wel footwark, woordelijk: voetwerk.

23. Verhögen, ook wel högen, het nederlandsche verheugen.

26. Wat d'r voor nees geböört was, wat er voor nieuws gebeurd was.

27. Gaff to antwoord; men zeit ook wel: dee bescheed, woordelijk: deed bescheid.

28. Trüggelde van trüggelen, aanhoudend smeeken, overhalen, het zelfde als het nederlandsche troggelen.

29. Kummher (de klemtoon valt op her, heer), beteekent woordelijk kom hier, maar is overigens niet in 't nederlandsch te vertalen. Zoo gebruikt men in Oost-Friesland ook de spreekwijze: dat is ja 'n an_der kummher! dat is weer wat anders! al weer wat anders!

Geen een eenzigste mal, volstrekt nooit, geen enkele keer, is een uit het hoogduitsch overgenomene uitdrukking; men merkt dit aan de hoogduitsche z; het emder eenzig komt van het hoogduitsche einzig.

Tiedels, een stopwoord; zie hier boven vs. 15 het woord tells.

[p. 211]

Klein of kleen komt slechts weinig in de oostfriesche tongvallen voor; gewoonlijk gebruikt men lütjet, lütk, lütje. Zie vs. 29 bl. 168.

Klanten, vrienden, kameraden, kornuiten; het oostfriesche klant heeft een eenigszins andere beteekenis dan het hollandsche.

30. Horen un snoren, hoeren en snoeren; zie vs. 13 bl. 197.

31. Betüssde, van betüssen, besussen, ook wel betüsseln, betüsken.

Wat tötelst du, wat spreekt gij beuzeltaal, van töteln, frequentativum van töten, teuten, zeuren, zaniken.

Ja, immers, een veel gebruikt stopwoord; zie vs. 31 bl. 150 en vs. 31 van de vertaling in den tongval van Groningen.

Alltieden, altijd; ook te Leeuwarden altiiten.

32. Hogen, vroolijk zijn, even als hierboven vs. 23, verhögen.

'N licht gemood faten, woordelijk: een licht gemoed vatten, goeden moed vatten, goeden moed scheppen.