|
| |
| |
[30. Sagelterland]
b. De Friesche taal in Oldenburg.
Zoo als reeds op bl. 145 is medegedeeld, zijn er in het
groothertogdom Oldenburg nog twee plaatsen, waar de oude friesche
taal, die vroeger over het grootste gedeelte des lands gesproken werd, nog
heden ten dage als de dagelijksche speektaal der bewoners in wezen is. Deze
plaatsen zijn de landstreek Sagelterland en het eilandje Wangeroog. Het
sagelterlandsche en het wangerooger friesch, ofschoon het beide oorspronkelijk
zuivere en echt friesche tongvallen zijn, leveren onderling nog al verschil op.
Daarom dienen beide oldenburgsch-friesche tongvallen in dit werk afzonderlijk
te worden behandeld.
De landstreek Sagelterland of Saalterland, Saagterland, Saterland,
Segelterland, is gelegen in het zuidwestelijke gedeelte van Oldenburg, in den
omtrek van het stadje Friesoythe, aan de oostfriesche grenzen. | |
| |
Het
bestaat uit hoogveen en een hoogen geestrug, die rondom door uitgestrekte
moerassige velden laagveen is ingesloten, en bevat d[schwa ] dorpen Scharl,
Ramslo en Strucklingen (in 't sagelterfriesch Skerdel (Skeddel),
Rao͡melse en Strûkelje),
benevens eenige gehuchten. De uitgestrekte moerassen die Sagelterland aan alle
zijden omringen en deze landstreek eeuwen lang bijna geheel van de aangrenzende
gedeelten van Oldenburg en Oost-Friesland afgesloten hielden, zijn zeker de
oorzaak geweest dat in Sagelterland de oorspronkelijke, zuiver friesche
landzaten zich niet met de van 't zuiden en oosten indringende Saksen hebben
vermengd, en dus hun eigene friesche taal, zeden, kleeding, enz. tot op den dag
van heden hebben kunnen bewaren. Thans nu de, voor een gedeelte oorspronkelijk
eveneens friesche ingezetenen van het omringende land zich zoo zeer met Saksen
hebben vermengd, dat zij bijna geheel saksisch geworden zijn, vooral in hun
tongval en kleeding en zeden, thans schijnt het alsof de Sagelterlanders
slechts een volkplanting zijn van Friezen te midden der Saksen. Het gevoelen
dat de Sagelterlanders werkelijk een friesche kolonie vormen en uit
West-Friesland (immers uit Friesland bewesten Eems) naar hun tegenwoordige
woonplaats zijn overgekomen, heeft dan ook zijn voorstanders, ook onder de
Sagelterlanders zelven.
Hoe dit echter ook zij, zeker is het dat de Sagelterlanders echte
Friezen zijn, zoowel van afkomst, als wat taal, kleeding en zeden betreft.
Vreemd is het dat juist de Sagelterlanders de eenigste Friezen zijn die nog de
roomsche godsdienst belijden. Alle andere friesche stammen, zoowel in
West-Friesland als in Oost- en Noord-Friesland hebben algemeen, op slechts zeer
weinige uitzonderingen van enkele geslachten na, de protestantsche godsdienst
aangenomen.
Hoe wel de grondslag van de hedendaagsche sagelterlandsche
volkstaal zuiver friesch is, zoo komen er toch nog al veel nederduitsche
(nedersaksische) en in den laatsten tijd ook hoogduitsche woorden en vormen in
voor. Dit komt omdat vroeger kerk- en schooltaal en de officieele schrijftaal
in Sagelterland nedersaksisch was; thans is het de hoogduitsche taal. De
invloed van den nedersaksischen tongval der omwonende Oldenburgers en
Oost-Friezen, met wie de sagelterlandsche Friezen steeds meer en meer in
aanraking komen door de verbetering der vroeger bijna ontoegankelijke wegen, en
van de officieele hoogduitsche kerk-, school- en schrijftaal op het
sagelterfriesch, begint zich dan in de laatste jaren ook bijzonder sterk uit te
breiden en heeft reeds zeer veel van de oorspronkelijke zuiverheid van het
sagelterfriesch doen verloren gaan. Toch is de verbastering van dezen frieschen
tongval en de vermenging daarvan met het nedersaksisch en hoog-
| |
| |
duitsch nog niet zoo sterk als dit bij het helgolandsche friesch (zie bl.
97) heeft plaats gegrepen. De hedendaagsche sagelterlandsche volks-spraak kan
met recht nog friesch, nog een eigenaardigen tongval der friesche taal heeten,
al is ze dan ook niet zuiver meer. Maar geen enkele der nog bestaande friesche
tongvallen trouwens is nog zuiver, onverbasterd friesch; ook het
westerlauwersche friesch niet. De hollandsche tongval, de nederlandsche taal,
de nedersaksische tongval, de hoogduitsche en de deensche taal hebben overal in
het aloude Friesland, hier meer, daar minder sterk, hun stempel op de nog
bestaande friesche tongvallen gedrukt
Niet overal in Sagelterland is de volkstaal volkomen gelijk; het
zijn echter slechts enkele kleine en geheel onwezenlijke verschillen die men in
de tongvallen van de verschillende sagelterlandsche dorpen kan waar nemen.
Zeer natuurlijk wekten de eigenaardigheden van Sagelterland en de
Sagelterlanders dikwijls de bijzondere opmerkzaamheid en belangstelling van de
geleerden, vooral van taalkundigen en van de beoefenaars der friesche taal.
Toch is het nog betrekkelijk weinig wat er over dit hoogst merkwaardige landje
en zijn bewoners is te boek gesteld. In een werk van J.G. Hoche,
Reise durch Osnabrück und Niedermünster, dat in 1800 te
Bremen werd uitgegeven, komen eenige bijzonderheden over Sagelterland voor, met
woordenlijsten en spraakproeven van het sagelterfriesch, die echter weinig
waarde hebben. In 1832 reisden twee westfriesche geleerden,
Mr. M. de Haan Hettema en
R.R. Posthumus naar Sagelterland om aldaar
land, volk en taal nader te leeren kennen en te bestudeeren. Een vrij dik
boekdeel, onder den naam van Onze reis naar Sagelterland, dat in
1836 te Franeker uitkwam, gaf uitslag van hun onderzoek. Dit werk bevat veel
belangrijks en het taalkundige gedeelte er van is met voorliefde behandeld.
Toch is dit taalkundige gedeelte het minste van het geheele werk en voor velen,
vooral voor Hoogduitschers, die hieruit hun kennis van de friesche tongvallen
zouden willen vermeerderen, bijna onbruikbaar. De heeren Hettema en
Posthumus schijnen er steeds op uit geweest te zijn om de overeenkomst
van het sagelterlandsche friesch met het gewone westfriesch vooral recht
duidelijk te doen uitkomen, en hebben hun spelling van het sagelterfriesch
bijna geheel op de oud friesche leest geschoeid. Door een en ander is het
taalkundige gedeelte van hun verdienstelijk werk niet vrij van eenzijdigheid en
van groote onduidelijkheid.
In het Zeitschrift für vaterländische Geschichte
und Alterthumskunde, zevende deel, Munster 1856, komt een op-
| |
| |
stel voor: das Saterland, dat weinig waarde heeft. Daarin
wordt de stelling verdedigd, dat de Sagelterlanders uit West-Friesland
afkomstig zijn.
Het beste dat over Sagelterland is geschreven, uit een taalkundig
oogpunt beschouwd, zijn ongetwijfeld de Mittheilungen aus dem
Saterlande, die door den geleerden taalkenner Prof. Dr. J.F.
Minssen, een Jever-Fries, in het uitstekende Friesisches
Archiv van H.G. Ehrentraut (Oldenburg 1849 en '54) zijn
medegedeeld. Ofschoon zeer onvolledig, is toch alles wat die geleerde Fries,
die in Frankrijk professor was, over den sagelterfrieschen tongval mededeelt,
van groote waarde voor de vergelijkende taalstudie.
| |
30. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van
Sagelterland.
Medegedeeld door N. N. December 1870. (In eigene friesche
spelling.)
11. Där was ins en mâenske un di hîde
twêen sûne.
12. Un di jûngste fon do bêe quâd to
sîn babe: babe! räk mi mîn erfdêl. Do dälede di
ôlde mon it him to un raet him wet him tokäm.
13. Etter änigen degen pakte di jûngste fent sîn
hêle erfskup bi 'nunder un tôg wîd wei în en
fraemd lond, un där brogde hi al sîn jêld un
gôd ume med frêten un sûpen un quôd to
lîujen.
14. Do hi nu sîn hêle fermûgen fernêled un
sîn ganse erfskup fertäred hide käm där in det
fraemde land en djûre tîd, en grôte
hungersnôd, un hi mosde ôk hunger lide, ûmdet hi nix
nên jêld môr hide ûm där brôed of
wet ôrs fôr to kôpjen.
15. Wet skûl hi nu dwo? Arbeidje leste him nit, un wel
wîl him ôk în sîn tjonst nîme? Dach käm hi
bi 'n bur un där forhêrede hi sik bi. Di bür saente
him op sîn fêld ûm de swîne to waerjen.
16. Do hi nu so aenlik bi do swîne in 't
fêld was, krêg hi | |
| |
so'n smucht det hi jerden
dju kleie îte wîl, do de swîne fritene; man nemens
raet him do.
17. Do kôm hi to ettertaenken; hi bitogte sik wo
gôd hi 't in sîn babe sîn hûs altîd
heud hide un wo quôd hi 't nu hide un quâd: wo fule
arbeidere un deilonere häd mîn babe, do broed in
ûrflôd häbbe, môr as nôg, un ik
stêrue fon smucht!
18. Det mei so nit longer blîue, det môt un
det skel ôrs! Ik wol mi bäterje! Ik wol opstônde un etter
mîn babe un memme gunge un ik wol to mîn babe quêde: babe! ik
häbbe sendiged jûn 'n hemel un fôr di!
19. Un nu ben ik widerfôrt nit môr wêrd det ik
dîn sûn häte; make mi man as aen fon dîn
arbeidere!
20. Un hi lît it ôk nit bi quêden
bliue; hi gîng opstônde, quâd den bur, där hi
bi tjônde, goden dei un tôg wîr etter sîn babe
sîn hûs. Man do hi noch fîr fon 't hûs ô was,
hide sîn babe him al ônkumen blôked. Di ôlde mon
wûde rôrd do hi sin sûn säg; hi hûlde, ron him
jûn, fel him ûm 'n haels un pîpde him.
21. Un do quâd di sûn: babe! ik häbbe sendiged
jûn'n hemel un fôr di! Nu fertjônje ik niet longer det de
ljüde mi dîn sûn naeme!
22. Man di babe wîl der nix fon häre. Hi quâd to
sîn tjônste: wär ji! rep ji! hale mi ins gau do beste
klôdere hîr un lûket him do ôn; nîmet ôk en
ring med un dwôt him di ôn sîn hônde un räk him
skôe ôn 'e fête.
23. Braenget ôk en masted kôlv hîr un
slaegtjet det. Lêt ûs med'nern îte un lüstig
wäse.
24. Dänn diss' sûn fon mi was fôr ûs so
gôd as dôd un nu liuet hi wîr; hi was
ferlerden un nu häbbe wi him wîr fûnden. Un do
bigonnene jo sik to frauen.
25. To wilen was di ûlste sûn op 't fêld to
arbeidjen; hi hide där nix fon häred of blôked wet in sîn
babe sîn hûs gebörd was. Man do hi 's êunds
fon 't fêld etter hûs wei gîng un tichte bi kêmen was,
härede hi det siungen un det dönsjen fon do werskupsljüde.
26. Hi wisde nit wet hi där fon taenke mosde, man
hi rûp gauw aen fon do tjônste to sik herût un
fregede him wet det to bitjüden hi.
27. Un di fent quâd to him: god's krüs! wastu det nit?
Dîn broer di so long wei wäsen is, is wîr
kêmen un dîn babe häd ût | |
| |
blîdskup det
hi sîn jûnge sûnd wîr krîgen häd, en masted
kôlv slaegtje let.
28. Man do wüde di ôlste sûn quôd; hi
blêu fôr 'e dôre stônde un wîl nit in
hûs kume. Do rûpene jo sîn babe un di gîng herût
un etter sîn sûn wei un biddede him det hi herin kume
skûl.
29. Nu bigon hi sîn babe to ferwiten; hi quâd: siuch
babe! so fule jere tjonje ik di nu al un dîn gebôd häbbe ik
altîd hôlden un sînlärrige nit ûrtrêden; ik
häbbe ôk altîd dên wet du mi bifällen häst to
dwoen! Man du häst mi mîn lärdâge noch
naen lîtje buk of wet ôrs raet, al was 't
ôk noch so lîttik, det ik un mîne friünde ôk ins
lüstig wäse kûdene.
30. Man nu diss' sûn fon di kêmen is, di al sîn
jêld un gôd med hûren fertäred häd, nu hastu
fôr him en masted kôlv slaegtje let:
31. Do quâd di babe: Här ins, mîn
ljôu bêrden! ik wol di wet telle!
Du best altîd bi mi un al wet mînen is, is ôk
dînen.
32. Du skast di ôk man frauen un blîde wäsen
dänn diss' broer fon di was so gôd as dôd un nu
liuet hi wîr; hi was fôr ûs ferlerden
un nu häbbe wi him wîrfûnden.
| |
Aanteekeningen.
De volkomene a klinkt meestal als de nedersaksische
oa, b.v. babe, vader, als boabe. De e, o en
ei als in het nederlandsch. De u, ü en ä als in
het hoogduitsch. De sk niet zoo scherp als in het gewone westfriesch en
in de noorsche talen, eenigszins naar sg zweemende. De letters die
kleiner zijn en wat lager gedrukt staan, moeten ter nauwernood of soms in 't
geheel niet worden uitgesproken of klinken als korte, maar duidelijk hoorbare
voor- en naslagen van den hoofdklank. Zoo klinkt ferlerden,
verloren, als ferledden; merden, morgen, als med-den.
Maar liue, leven, bijna als li-oe-e, lioeë
liou, lieve, bijna als ljou, enz. De klinkers
die met een Λ geteekend zijn, moeten allen
lang, op hoogduitsche wijze gedehnt, worden uitgesproken; de klemtoon
van meer lettergrepige woorden valt op die klinkers.
11. Ins, eens, saamgetrokken uit aens, iens,
eens. Zie vs. 11 bl. 149.
12. Maenske, mensch, wordt bijna als
moonske uitgesproken Het oudfriesch heeft manniska, het
wangerooger-en westfriesch minske, minsk, het helgolander friesch
mensk, enz.
Voor maenske is in dezen zin meer het woord
mon of kerrel in | |
| |
gebruik, even als het woord
jûnge of fente meer dan sûne in de
volksspreektaal voorkomt.
12. Quâd (spreek uit kwad, met eenigszins
gerekte en doffe a), sprak, van het werkwoord quêde,
quâd, quêden, zeggen. Quêde is een zuiver friesch
woord, dat echter uit het gewone hedendaagsche westfriesch reeds verdwenen is;
maar in het wangerooger friesch komt dit woord eveneens nog voor onder den vorm
quider, queid, quithîn en in 't noordfriesch als quede. Het
hedendaagsche engelsch heeft nog den vorm I quoth, ik zeide; maar deze
uitdrukking is weinig in gebruik. Het oudfriesch heeft quetha, het
angelsaksisch cvaedan, het oudsaksisch quethan, het gothisch
quithan, het ijs-landsch qveda, het deensch qvaede, het
zweedsch qväda, enz.
Babe, vader; babe is eigenlijk de naam die de kleine
kinders aan hun vader geven, maar die door de kinders als ze groot geworden
waren, aangehouden werd en zoo langzamerhand in elken zin voor het woord
vader in gebruik is gekomen. Oorspronkelijk is vader in den
sagelter frieschen tongval faer (foar, foer). De
sagelterlandsche woorden babe en faer staan in de
zelfde verhouding tot elkander als de westfriesche woorden heit en
faer; zie vs. 12 van de vertaling in het gewone westfriesch. Ook op
Wangeroog is bab in gebruik voor vader, nevens het minder
gebruikelijke fôr. Merkwaardig is het dat ook in sommige
middenduitsche en hoogduitsche tongvallen verwante vormen van dit
oud-oostfriesche babe en bab in gebruik zijn. Zoo is vader
in den duitschen tongval van Luxemburg bap of pap en in dien van
Straatsburg babbe. Bovendien is in den romaanschen tongval van den
Engadin en Domleschg in Grauwbunderland, vader bab, en in den
italiaanschen tongval van het landschap Bergell in Grauwbunderland bap.
Eindelijk geldt nog, als een overblijfsel van de oud oostfriesche taal, in
Harlingerland (Oost-Friesland) babbe als een kinderwoord voor
vader. Zie vs. 12 bl. 174, vs. 12 bl. 80, vs. 12 bl. 86, vs. 12. bl. 91
en vs. 12 van de vertaling in den tongval van Wester-Schelling.
Räk, geef, van het werkwoord räke,
raete, raet, geven. Het sagelter friesche
räke is verwant met het nederlandsche reiken, aanreiken,
toereiken, enz. Nevens het gebruikelijke räke komt in het
sagelter friesch ook nog de vorm jêue,
jêun voor geven, voor; echter alleen in den zin van
to hôp jeue, trouwen (in activen zin), het hoogduitsche
copuliren, en van fôrjêue, vergeven en
vergiftigen. Dit sagelter friesche jêue komt in
oorsprong overeen met het west-friesche jaen en het nederlandsche
geven. Zie vs. 12 bl. 174, op het woord reik.
Behalve het gewone räke en behalve
jeue is in Sagelterland even | |
| |
als in
Noord-Friesland en hier en daar in eenige nedersaksische tongvallen van
Noord-Duitschland, ook het werkwoord dwo, doen, in gebruik voor
geven. Men zeit in het sagelter friesch: kostü mî nit
môr jêld dwo? kunt gij mij niet meer geld geven? Kum, do mi
det! kom, geef mij dat! enz. Räke is echter het meest in
gebruik, bijna uitsluitend. Zie vs. 12 bl. 80, vs. 16 bl. 101, vs. 29 bl. 149
en vs. 16 bl. 176.
Dälede, deelde, van däle, dälede,
däled.
Raet, gaf; zie hierboven op räk.
To käm, toekwam, van to kume, kume, käm,
kämen, komen.
13. Degen, meervoudsvorm van dei, dag; het
westfriesch heeft enkelv. dei, meerv. dagen; het hindelooper
friesch dei, deggen; het wangerooger friesch di, digge, enz.
Fent, jongeling; ook in andere friesche tongvallen zeer in
gebruik; zie vs. 22 van de vertaling in den tongval van het Bildt.
Lôk, trok, van lûke, lôk,
läken, trekken. Het westfriesch heeft lûke, lôek,
litsen of lutsen voor trekken. Dit westfriesche
lûke heeft echter slechts de beteekenis van trekken in
werktuigelijken zin, b.v. aan een touw trekken, enz.
Tôg, trok, van tjo, tôg, têjen,
trekken, (b.v. in een ander huis, en van trekvogels). Dit sagelter friesche
tjo komt overeen met het westfriesche tsieän, teach, tein,
met het oudnederlandsche tijgen, tijen, met het wangerooger tjo,
met het noordfriesche ti, tji; zie vs. 22 bl. 80, vs. 22 bl. 92, vs. 22
bl. 102, vs. 22 bl. 106 en vs. 13 bl. 175.
Jêld, geld, westfriesch jild, wangerooger
friesch jil, enz.
Lîujen, leven, spreek nagenoeg uit
lioejen.
14. Fernêled, doorgebracht, verzwierd, woordelijk:
vernield, van fernêle, fernêlede, fernêled.
Fertäred, verteerd, van fertäre,
ferärede, fertäred.
Käm, kwam, van kume, kôm, kämen,
komen.
Djûr, duur, ook in het westfriesch: djûr,
diûr, djoer, tegenwoordig ook wel als joer uitgesproken, en
tevens in het wangerooger friesch. Zie vs. 14 bl.175.
Mosde, moest, van môte, mosde, mosd.
15. Skûl, zoude, van skelle, skûl,
skûlt, zullen.
Dwo, dîde, dên, doen, overeenkomende met het
westfriesche dwaen, die, dien, het wangerooger do, daid, dain,
enz.
Arbeidje, arbeiden, ook in 't westfriesch arbeidje,
arbeidsje.
Leste, luste, geluste.
Wel, wie, komt ook in den groninger en oostfriesch
nedersaksischen tongval voor. | |
| |
Wîl, wilde, van wolle, wîl, wîlt,
willen.
Tjonst, dienst; het oudfriesch heeft thianost, het
gewone westfriesch tjiênst, tsjienst, thiênst, tsjinst, het
wangerooger friesch thiôenst, het helgolander friesch
tînst, het noordfriesch tienst, enz.
Nime, nôm, nûmen, nemen.
Forhêrede, verhuurde, van forhêre,
fohêrede, forhêred, verhuren, in 't westfriesch
forhire.
Saente, zond, van sände,
saente, saent, zenden.
Wâerjen, hoeden, van
wâerje, wâerde,
wâerd. In sommige neder-saksische tongvallen waren,
waard'n; zie vs. 15 van de vertaling in den tongval van Esens, vs. 15 bl.
151, vs. 15 bl. 78 en vs. 15 bl. 96.
16. Was, was, van wäse, was, wäsen,
zijn.
Krêg, kreeg, van krîge, krêg,
krîgen, krijgen.
Smucht, hevige honger en dorst, sterk verlangen naar
voedsel, verwant met het nederlandsche smachten, enz. Gewone,
dagelijksche honger of eetlust is hunger.
Jerden, spreek uit jedden, gaarne; het
westfriesch heeft jerne, spreek uit jenne.
Kleie, draf. Even goed kan draf in 't sagelter
friesch vertaald worden met sev, dat overeenkomt met het westfriesche
tsjeaf, tseaf, het wangerooger sjef, het helgolander sev,
het nederlandsche kaf, enz.
Ite, ät, îten, eten.
Fritene, vraten, van frête, frît,
frêten. Deze toonlooze e achter het werkwoord in de
meervoudige getallen van den onvolmaakt verleden tijd komt zoowel in het gewone
westfriesch als in het sagelter friesch voor. De Friezen bewesten de Lauwers
zeggen zoo wel wy foelene, wij vielen, als de Sagelter-Friezen wi
fellene; dezen zoo wel jimme gungene (gongene), gijlieden gingt, als
genen ji gîngene; dezen hia loekene, zij trokken, genen
jo (hio) läkene; dezen wy wierene (spreek uit wy
wiene), wij waren, genen wi wîerne; dezen jimme
hiedene (spreek uit hiene), gijlieden hadt, genen ji
hîdene; dezen hia (spreek uit jà) koedene
(spreek uit koene) zij konden, genen jo kûdene, enz.
Man, maar, is zuiver friesch en ook goed nedersaksisch; zie
vs. 30 bl. 152.
Nemens, niemand, saamgetrokken uit naen
maenske, geen mensch.
17. Ettertaenken, nadenken, van
taenke, togte, togt, denken. Het westfriesch heeft thinke,
thochte, thocht. Etter is oorspronkelijk efter, after, achter, dus
ettertaenken, achterdenken. Zie vs. 13 bl. 158.
Heud, gehad, van häbbe, hîde,
heud (heved) hebben; liet west- | |
| |
friesch heeft
habbe (hawwe) hie, hawn; het wangerooger friesch hab, haid,
haivt, enz.
Mîr as nôg, meer dan genoeg; het westfriesch
heeft mear as noch.
18. Mei, mag, van mûge, maete,
maet, mogen, westfriesch meie, mucht, meien.
Blîue, blêu,
blîuen, blijven; westfriesch bliue,
(bijouwe) bleaw, bleawn.
Bäterje, bäterde, bäterd, beteren;
westfriesch betterje (nauwkeuriger bätterje).
Opstônde, opstaan, van stônde, stûde,
stên, staan, in 't westfriesch stean, stoe of stie,
stien.
Memme, moeder, westfriesch mem, soms ook memme.
Memme is eigenlijk de benaming die de kleine kinderen aan hun moeders
geven; maar langzamerhand is memme bijna uitsluitend het sagelter
friesche woord voor moeder geworden. Het eigenlijke woord in het
sagelter friesch voor moeder is môder en
moer, van het oudfriesche moder. Het sagelter friesche
memme staat in de zelfde verhouding tot het sagelter friesche
moder en moer als in dien zelfden tongval babe
staat tot faer. Ook in Friesland bewesten
Lauwers is mem voor moeder tegenwoordig nagenoeg uitsluitend in
gebruik; vroeger was ook moar, moor, mo'er, saamgetrokken uit het oude
moder aldaar in gebruik.
Gysbert Japicx gebruikt het nog dikwijls, b.
v. Tjesck-moar, enz. Zie ook wat vermeldt staat bij de beschrijving van
den tongval van Workum, op de woorden heit en mem.
Ook in het wangerooger friesch is mam, mäm het dagelijksche woord
voor moeder; in het helgolander friesch en in het noordfriesch eveneens
mem. In de woorden uit de kinderspraak van alle talen heerscht voor de
begrippen vader en moeder een merkwaardig groote overeenkomst.
Zoo is het sagelter en wangerooger friesche babe, vader, verwant aan het
hebreeuwsche abba, het fransche en latijnsche papa, en het laag
maleische bapa; en het mem, mäm van alle nieuw friesche
tongvallen, zoo wel met het limburgsche mem, het straatsburger
mamme, als met het fransche mama en het laag maleische
mamma, het grieksche mammê, het joodsche memme,
memmele en het kymrische mam.
Jun, tegen; het westfriesch heeft jen, ook tjin,
tsjin.
19. Häte, heete, van häte, hätede,
häted, heeten.
Make, maak, van maekje, makede, maked;
westfriesch meitsje, makke, makke.
20. Lît, liet, van lête, lît of
lette, let; westfriesch litte, liet, litten.
Tjônde, diende, van tjônje, tjônde,
tjônd, dienen; oudfriesch thiania; westfriesch
tjiënje, thiênje; wangerooger friesch
thioen; helgolander friesch tîne; noordfriesch
tiene, enz. | |
| |
O, af; ook in het westfriesch spreekt men in den regel de
f die oorspronkelijk ook in het friesch achter dit woord behoort, niet
uit; men zeit of, ò, soms bijna ou.
Blôked, gezien; blôked geldt
tegenwoordig in den sagelter frieschen tongval voor het verleden deelwoord van
siô, zien. Men vervoegt tegenwoordig dit werkwoord
siô aldus: ik siô, du
siugst, hi siugt, wi siô, enz.;
ik sag, du sägst, hi sag, wi sägene, enz. verl. deelw.
blôked. Westfriesch sieän (spreek uit sjen),
ik sieän of ik siuch, du siuchst, hy siucht; wy sieänne
of siugge, enz. ik seach, enz. verl. deelw. siûn
(spreek uit sjoen). Oorspronkelijk is blôked het
saamgetrokken verleden deelwoord van een in het sagelter friesch heden ten dage
reeds uitgestorven woord bilôke, bezien, van lôke,
zien. Dit lôke komt onder den vorm loaitsje, lôkke,
lôkke nog in het hedendaagsche westfriesch voor, hoewel het ook in
dien tongval reeds zeer begint te verouderen. Zie vs. 29 bl. 96. Ook in den
wangerooger tongval wordt sjo, zien, op deze afwijkende manier vervoegd.
Daar is het blauket, blauket.
Wûde, werd, van wêde, wûde,
wûden, worden.
Rörd, geroerd, aangedaan, bewogen, van röre,
rörde, rörd. Roerend is rören, b.v. in de spreekwijze
det was mi dach so rören! wat was dat roerend!
Hûlde, weende, van hûlje, hûlde,
hûld, weenen. Het sagelter friesche hûlje komt overeen
met het nederlandsche huilen. Te Utende, een gehucht dat bij het
sagelter dorp Strucklingen behoort, is voor weenen nog het woord
wöpe, wôpede, wôped in gebruik. Dit is zuiver friesch
en verwant met het engelsche to weep. Zie vs. 20 bl. 101.
Ron, liep, van lôepe, ron, ronnen.
Ron en ronnen zijn eigenlijk niet de onvolmaakt verleden tijd en het
verleden deelwoord van loepe, maar wel van rinne,
renne, dat in het sagelter friesch uitgestorven schijnt. In het gewone
westfriesch is rinne, rûn, rûn nog in volle gebruik in alle
tijden en wijzen. Daarentegen is dáar leape, hleape, dat met het
sagelter friesche lôepe, het nederlandsche
loopen overeenkomt, nagenoeg geheel verouderd en in de dagelijksche
spreektaal geheel onbekend.
Fel, viel, van falle, fel, fellen, vallen.
Haels, hals, spreek uit hoals,
hòòls.
Pîpde, zoende, van pîpje, pîpde,
pîpd, zoenen en ook fluiten; fluiten is ook floitje, even als
in 't westfriesch. Mîn wucht! kum! pîp mi ins! zeit de
vrijer in Sagelterland tot zijn vrijster. Nevens pîpje is voor
zoenen ook sündkje, sündkede, sündked in
gebruik.
21. Ljüde, lieden; oudfriesch liode, liude,
westfriesch ljue, ljouwe, | |
| |
oudtijds ook ljoe, lie,
schellinger friesch ljoed, tegenwoordig ook dwazelijk jloed,
schiermonnikooger friesch juued (jüed),
hindelooper friesch leead, leed, lieed,
wangerooger friesch liûd, liûden, enz. Het oud hollandsch en
oud vlaamsch had ook luden, luyden; in den hollandschen en in andere
nederlandsche tongvallen van dezen tijd is lui algemeen in gebruik; in
den tongval van het Bildt in Friesland is het loi; in den oud leeuwarder
tongval luden, luutsjes of beter luutses, voor luidjes;
enz. Zie vs. 15 van de vertaling in den tongval van Schiermonnikoog, ook vs. 17
in dien van Ooster-Schelling.
Naeme, naemede, naemed,
noemen.
22. Tjônste, dienstknechten, beter dienstvolk,
dienstbaren; dit woord, dat in dezen zin in het westfriesch niet in gebruik is,
komt overeen met het nedersaksische denst, densten; zie vs. 22 van de
vertaling in den tongval van Emden en vs. 17 in dien van Sellingen. Zie hier
boven vs. 15 op het woord tjonst.
Wär ji! rep ji! haast u! spoed u! van sik
wäre, wärede, wäred, zich haasten en sik reppe, repte,
rept, zich spoeden. Ook in Friesland bewesten Lauwers zijn de uitroepen om
een of meer personen aan te moedigen (b.v. bij hardrijderijen op schaatsen):
war dy! rep dy! war jimme! rep jimme! even zeer in gebruik als in
Sagelter-land: wär di! rep di! wär ji! rep ji!
Halet, haalt, van haelje, haelde,
haeld, halen.
Klôdere, kleederen; oudfriesch klathar;
westfriesch klean, (beter klearn, klearn); wangerooger
friesch klôeder, helgolander friesch klôr;
zie vs. 22 bl. 101.
Lûket, trekt, van lûke, trekken; zie
hier boven vs. 13.
Dwôt, doet, van dwo, dide, dên,
doen.
23. Kôlf, kalf, luidt bijna als kôlev,
en wordt door sommige Sagel-terlanders, vooral tegenwoordig door het jongere
geslacht dat door het hoogduitsche schoolonderwijs geen sterk 'gevoel voor
(friesche) taalzuiverheid meer heeft, als kôleg uitgesproken. De
verwisseling van v en g is in de onderscheidene nieuwfriesche
tongvallen niet ongewoon. Zoo zeggen de Sagelterlanders ogen voor
oven, het oudfriesche ûn, het westfriesche uwn, uwne,
ûne (spreek uit nagenoeg oene [geen tweeklank oe]).
Merkwaardiger wijze is oven ook in den thans uitgestorvenen oud
molkwerumer tongval ogen of oogen; zie het medegedeelde omtrent
den tongval van Molkwerum.
Slaegtjet, slacht, van slaegtje,
slaegtede, slaegted, slachten; in het westfriesch
slachtje.
Med'nern, met elkander, samengetrokken uit med
unnern, met anderen; westfriesch: mei 'noar of mei enoar, met
een ander. | |
| |
24. Lîuet, leeft, van
lìuje, leven; zie hier boven vs. 13.
Ferlerden, spreek uit ferledden,
verloren, van ferliôse, ferlôs,
ferlerden. verliezen; het westfriesch heeft: forliese,
forlear, forlern, (spreek uit forlen, met den klemtoon op de laatste
lettergreep).
Fûnden (spreek uit fûnnen) gevonden, van
fînde, fônd, fûnden, vinden; westfriesch
fînde (spreek uit fîne), fûnd (spreek
uit fûn [foen zonder tweeklank]), fûn
(foen).
Jo, zij; oudfriesch hia; westfriesch hia,
spreek uit hja, ja, tegenwoordig ook wel je met toonlooze
e; wangerooger friesch ja; helgolander friesch ja en
je; noordfriesch jâ en je.
Sik frauen, blij zijn, zich verheugen; waarschijnlijk een
germanisme van sich freuen.
25. S' êunds (bijna uit te spreken als
s' êvnds of s' evends) des avonds, van het
oudfriesche avend, en in andere oudfriesche tongvallen ook iond.
Van deze twee, beide even zuivere oudfriesche vormen avend en
iond stammen af, behalve het sagelter friesche
êûnd en evend, het gewone westfriesche
jûnd, jûn, juwn, jon (spreek uit joen); het
hindelooper friesche eende, ieende; het schellinger friesche jon;
het schiermonnikooger friesche jaun, jaune; het wangerooger friesche
aiven; het helgolander friesche în, înlung, het
sylter friesche inj; het karrharder of moringer friesche en, enz.
Zie bl. 98.
Siungen, van siunge, zingen; westfriesch
siunge; zoo wel het sagelter friesche als het westfriesche siunge
spreekt men uit sjonge.
Dônsjen, van dônsje, dansen; ook wel
dönsje; westfriesch dûnsje, donsje met doffe o,
bijna doensje (oe geen tweeklank).
Werskupsljüde, gasten. Zie over ljüde de
aanmerking hier boven op vs. 21. Werskupsljüde zijn eigenlijk
bruiloftsgasten, maar dit woord kan ook van andere gasten gebruikt worden.
Werskup is bruiloft; warskippe of te warskip gaan, is in
het oude noordhollandsch (friesch bewesten Flie) uit logeeren gaan.
26. Wisde, wiste, van wête of wîte,
wisde, wisd, weten.
Rûp, riep, van rôpe, rûp,
rôpen, roepen; westfriesch ruppe (spreek uit roppe met
doffe o), rôp (met heldere o), ruppen (doffe
o-klank).
Aen, (spreek uit bijna oon,
oen) een, het engelsche one.
Bitjüden, beduiden, van bitjüden,
bitjütte, bitjüt, beduiden; westfriesch bitsiutte,
bithiutte, beduiden.
27. God's krüs, een uitroep van verwondering,
woordelijk gods kruis. Zulke uitdrukkingen komen, na de kerkhervorming,
in de andere nieuw friesche tongvallen niet meer voor; wel in het
sagelter-friesch omdat de sagelterlandsche Friezen nog de roomsche godsdienst
belijden. | |
| |
Wastu, weet gij, saamgetrokken (op algemeen friesche wijze)
uit wast du, van wête of wîte; zie hierboven
vs. 26, het woord wisde.
29. Siuch, zie, van sjo, zien; zie hier boven vs. 20
het woord blôked. Ook het westfriesch heeft in dezen zin
siuch, (spreek uit sjoch met doffe o).
Sîn lärrige, een verbastering van de
nedersaksische uitdrukking siin läven, siin levent, zijn leven.
Urtrêden, overtreden; westfriesch
oertreden.
Mîn lärdâge, een verbastering van de
nedersaksische uitdrukking miin lävensdagen; zie hierboven
sîn lärrige.
Lîtje, klein en
Lîttik, klein; lîtje en
lîttik wisselen elkander volgens regel af; als bijvoegelijk
naamwoord vóor een zelfstandig naamwoord is het steeds
lîtje; anders lîttik. Het onderscheid tusschen
lütje en lüttik of lütke kwam oudtijds en
ook nog wel in andere friesche en ook friso- en nedersaksische tongvallen voor.
Zie vs. 12 van de vertaling in den tongval van Sellingen.
Friünde, vrienden, van friünd, westfriesch
friûnd (spreek uit nagenoeg als frjeun).
31. Berden (spreek uit bêdden)
kind; oudfriesch bern, barn; gewoon westfriesch bern (spreek uit
ben); hindelooper en schellinger friesch born (spreek uit
bon); wangerooger friesch bern (spreek uit bên);
noordfriesch barn, enz.
Telle, vertellen, ook in 't westfriesch; in 't wangerooger
friesch täl.
|
|
Auteursrechtvrij