Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[24. Het dorp Oldendorf-Himmelpforten]

In het hannoversche land benoorden Brunswijk, aan den linker oever van de Elve, de omstreken van de steden Uelzen en Lüneburg met de beruchte lüneburger heide, tot aan den noordoosthoek van

[p. 135]

Hannover of de landdrostij Stade, wordt door de bevolking zuiver nederduitsch gesproken. Dit zoogenoemde lüneburger nedersaksisch levert weinig bijzonders op; ten platten lande wordt niets anders dan deze tongval gesproken. Maar in het noorden van het zoogenoemde hertogdom Bremen of de Landdrostij Stade, benoorden de stad Stade, wijkt de volksspraak in sommige opzichten van het lüneburgsche nedersaksisch af en is minder zuiver. Daar is namelijk in sommige streken, de oude friesche taal niet zonder invloed op de volksspraak geweest. De bevolking aan de Noordzeekusten en aan de monden van Elve en Wezer is van frieschen oorsprong. Naarmate de gesteldheid van den bodem in dit gedeelte des lands is, naar die mate is er ook de volksspraak anders, omdat de bevolking er een andere is. Op de meer naar binnen in 't land gelegene hooge zandgronden, geestgronden of de Geest genoemd, wonen echte Saksen en hun tongval is dan ook zuiverder nedersaksisch dan die van de bewoners der lage en zeer vruchtbare kleigronden aan de zee en aan de riviermonden, der marschgronden of van de Marsch, zoo als die streken genoemd worden. Want deze marschbewoners zijn van zuiver frieschen of van met saksisch bloed verbasterden frieschen stam en spreken dan ook minder zuiver nedersaksisch, maar friso-saksisch. Men kan in den tongval van deze afstammelingen der oude Friezen dan ook nog duidelijk sporen van de, thans bij hen uitgestorvene friesche taal aantoonen. Deze zelfde verhouding van het onderscheid tusschen den tongval der meer edele en beschaafde, meer ontwikkelde en rijkere, schoonere en grootere, protestantsche friesche marschbewoners en de minder beschaafde, kleinere en armere, dikwijls roomsche, Saksische bewoners van de geestgronden treft men ook aan in Dithmarschen en vooral in het noordelijke deel van Oldenburg.

De grenslijn tusschen de afstammelingen van Friezen en Saksen is in dit deel van Hannover niet overal even duidelijk aan te wijzen. Vele friesche stammen tusschen Wezer en Elve, vooral aan den mond van de Elve, schijnen reeds vroeg in de middeleeuwen, immers omstreeks 1200 en ook eerder hun nationaliteit geheel of gedeeltelijk te hebben verloren, en zóo door de van 't zuiden in hun land dringende Saksen verdrongen te zijn en zich zóo met dezen te hebben vermengd dat zij weldra ook zelfs hun friesche taal niet meer behielden, maar met de indringers nedersaksisch begonnen te spreken. Dit verschijnsel dat de edele en trotsche Friezen hun eigene, schoone en rijke taal lieten varen en de minder schoone en armere taal der Saksen aannamen, is zeer bijzonder en opmerkelijk, en mij geheel onverklaarbaar. De Friezen toch waren volstrekt niet door de Saksen in oorlog

[p. 136]

overwonnen, of erkenden de Saksen als hun meesters. Integendeel, Saksen en Friezen voerden geen oorlog om het bezit des lands; de Saksen hadden zich maar ongevraagd en ongeweigerd binnengedrongen in der Friezen land en bleven daar wonen. De Friezen bleven heer en meester van het land, zij bleven het meer beschaafde, het edele en rijkste deel des volks uitmaken en de Saksen waren gewoonlijk in hun dienst. En toch ging de friesche taal verloren en bleef de nedersaksische taal bestaan.

Dit zelfde uiterst merkwaardige verschijnsel komt overal voor waar Saksen en Friezen in nauwe aanraking kwamen en nog komen, zoowel in Noord- als in Oost- en West-Friesland. Geheel Friesland tusschen Eems en Wezer is in taal nedersaksisch geworden op een paar uitzonderingen na, het eilandje Wangeroog en het zeer afgelegene Sagelterland. Geheel Friesland tusschen Lauwers en Eems, Groningerland, is in spraak nedersaksisch geworden; zoo ook Eiderstedt in Noord-Friesland en Stellingwerf in Friesland tusschen Flie en Lauwers.

Zoo als boven reeds is gezeid kan de grenslijn tusschen de friesche en nedersaksische landstreken in het zoogenoemde hertogdom Bremen tusschen Wezer en Elve, niet overal nauwkeurig worden afgebakend. In het algemeen kan men aannemen dat de hooge, binnen 's lands gelegene geestgronden, zandvlakten en heidevelden door afstammelingen der Saksen, en dat de aan de kusten liggende lage kleigronden, de zoogenoemde marsch, door nakomelingen der Friezen wordt bewoond. Maar hier en daar heeft de friesche en de Saksische bevolking zich zoodanig onder elkander vermengd en elkander wederkeerig verbasterd, dat de nakomelingschap daarvan noch friesch, noch Saksisch is. Zoo is de hooge geest in den omtrek van Stade en Buxtehude zuiver nedersaksisch, en de landstreken Wursten, Viland en Oosterstade of Ooststedingerland aan de Wezer daarentegen zuiver friesch wat de afkomst der bewoners aangaat, terwijl de landstreken Hadelen, Kehdingen en de Ostermarsch aan het riviertje Oste een gemengde friso-saksische bevolking schijnen te hebben.

In het zuiver nedersaksisch dat in de omstreken van Stade en Buxtehude op de geest wordt gesproken, is het zeer lezenswaardige, humoristische werk geschreven van Dr. Wilhelm Schröder, Swinegel's Lebensloop und Ende, Hannover 1867; en ook Dat Wettloopen twischen den Swinegel un den Haasen up de lütje Haide bi Buxtehude en De Bruutganter, Hannover 1868, eveneens van Dr. Wilhelm Schröder. Deze schriften tintelen van geest en leven en van den besten humor, en zijn in den echten nedersaksischen volkstrant geschreven.

[p. 137]

De volgende vertaling in den tongval van het dorp Oldendorf in de landstreek Himmelpforten, dient als proeve van het nedersaksisch dat op de geest tusschen Wezer en Elve, in de onmiddellijke nabijheid van de marsch, wordt gesproken.

24. de gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Oldendorf-Himmelpforten.

Medegedeeld door den heer Bremer, Lehrer a/d Rectorschule te Osten a/d Oste. Februari 1871. (In hoogduitsche spelling.)

11. Doa wör ins en minsch, de_i har twe_i söhns.

12. Uu de_i jüngste sä to sinen voa'er: voa'er! giff me dat deel von dat good, wat mi tokummt. Un he_i deel jüm dat good.

13. Nich lang doarnoa sammel de_i jüngste söhn allens op en köppel un tröck in en anner land un doar bröch he sin good hendör.

14. As he_i nu allens vertert harr, köm e_ine grote dührniss in dat ganse land un he_i füng an to darwen.

15. Un he_i güng hen un bedet sick bi 'n burn an, de_i schick em op 'n fell'n de_i swin to höden.

16. Wihl he_i nu nicks to eten harr, un nümms em wat geef, fret heⁱ swinsdrank.

17. Do slög he_i in sick un sä: so mannichen daglöhner hett min voa'er de brod 'nog hett un ick mutt hier hungers starwen.

18. Ick will hast to minen voa'er goahn un seggen: voa'er! ick heff sündigt je_igens jo un je_igens den himmel.

19. Ick bün fohrs nich me_ihr we_irth dat ick jon söhn heet; makt mi as e_inen von jonen daglöhner.

20. Un he_i moak sick op den weg un köm to sinen voa'er. As he oabers noch wid weg wör, se_ihg em sin voa'er un he_i jammer em, löp hen un füll em üm den hals un smuck em.

21. De söhn oabers sä to em: voa'er! ick heff sündigt je_igens

[p. 138]

den himmel un je_igens jo; ick bün fohrs nich me_ihr we_irth dat ick jon söhn heet.

22. Do sä de voa'er to de knechten: bringt dat beste tüg her un treckt em dat an, un geft em en fingerring an de hand un schoh an de föt.

23. Un bringt en me_ihst kalf her un slacht dat; lat us eten un vergnögt sin.

24. Denn düsse jung wör dod un he_i is wedder labendig worrn; he_i wör verlorn un is wedder fun'n. Un se_i füngen an vergnögt to sin.

25. Wihlders wör de ölste söhn op 'n fell'n; un as he_i bi hus köm, hör he_i dat singen un danzen.

26. Do röp he_i e_inen von de knechten un frög, wat doa los wör.

27. De sä to em: jon broder is kommen un jon voa'er hett em en fett kalf slacht, dat he em gesund wedder hett.

28. Do wör he_i dwatsch un wull nich ringoahn. Do güng sin voa'er rut un nödig em.

29. He_i anter em oabers un sä to sinen voa'er: Sü! so mannich joahr heff ick jo deent un heff jon gebott nich eenmoal öwertre'en, un ji hefft mi nich en eenzig moal en buck gewen, dit ik mit minen frün'n vergnögt wör.

30. Oabers nu düsse jon söhn kommen is, de sin good verhoort het, heff ji em en me_ihst kalf slacht.

31. He_i oabers sä to em: min söhn! du büss alltids bi mi, un allens, wat min is, is din.

32. Du schust oabers vergnögt un good to weeg wen; denn düsse din broder wör dod un is labendig worrn; he_i wör verlorn un is wedder fün'n.

Aanteekeningen.

De kleine en lager geplaatste i achter de e in de woorden de_i die, twe_i twee, he_i hij, enz. wordt in de uitspraak slechts zeer weinig gehoord; de klemtoon valt op de e en de i klinkt als naslag flauw achterna. De oa klinkt tusschen o en a in.

12. Voa'er of voar, vader, door uitslijting der zachte d; zie bl. 30 en vs. 12 bl. 51. Voar of voa'er komt overeen met het oud hollandsche vaar, vaer, dat nog in eenige nederlandsche tongvallen voorkomt, en met het hindelooper feer van het oud friesche feder

[p. 139]

Jüm; zie vs. 12 bl. 110 en vs. 12 bl. 119.

15. Op 'n fell'n, op het veld; zie vs. 25 bl. 129.

16. Fret, vrat; zie vs. 16 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden, op 't woord eten. Als iemand zoo verdierlijkt is dat hij lust heeft om met de varkens uit den trog te eten, mag men zijn eten wel vreten noemen; het is dan niet meer een menschelijke, maar een dierlijke handeling. Dus staat in deze vertaling te recht fret.

18. Hast komt overeen met het friesche hast, het nederlandsche weldra.

19. Fohrs, komt overeen met het nederlandsche voorts; zie ook vs. 19 bl. 111.

20. Un smuck em, eigenlijk un smuckde em, en zoende hem; smokken, zoenen, en smok, kus, is ook in eenige nederlandsche tongvallen, onder anderen in Groningerland, in gebruik.

22. Tüg, kleeding, kleederen, een pak kleeren; zie n^o. 9 op bl. 132.

23. Us, ons; zie vs. 23 bl. 129.

24 Labendig, levend, levendig; deze vreemde vorm komt ook in 't hamburger dialect voor; zie vs. 24 bl. 111.

25. Wihlders, onderwijl, middelerwijl, intusschen.

28. Dwatsch, toornig, nijdig; komt met het nederlandsche dwarsch van den zelfden stam. Dwatsch komt ook in andere nedersaksische tongvallen voor: dwattsch in Dithmarschen, dwattsk in Oost-Friesland. Het is ontstaan door de in de nedersaksische, engelsche en vooral in de friesche taal zoo gewone uitslijting der zachte r. Ook in Friesland (tusschen Flie en Lauwers) zeit men dwers, spreek uit dwes of dweas zonder r; en in de friesche steden spreekt men de r van dit woord evenmin uit en zeit dwas of dwa's, met een eigenaardigen klank van de a.

29. He_i anter, eigenlijk heⁱ anterde, hij antwoordde; zie vs. 29 bl. 120.

30. Verhoort, van verhooren, met hooren, hoeren doorbrengen, verhoeren. Verhooren is gevormd als verswiinen, verzwijnen, zijn vermogen of iets anders verteren door als een zwijn te leven.

32. Schust, zoudet; zie vs. 32 bl. 58.

Good to weeg, in plaats van good to mode, goodsmoods, goedsmoeds.

Wen, door samentrekking en door uitslijting der zachte s van wesen, zijn.