Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 133]

[Proeve van den tongval uit het hertogdom Brunswijk]

Het hertogdom Brunswijk, uit vier of vijf afzonderlijk gelegene deelen bestaande, behoort geheel tot het spraakgebied der nederduitsche taal. In het grootste brokstuk van dit verspreid liggende staatje, in het centrum, waar de hoofdstad Brunswijk en de stad Wolfenbüttel in liggen, is de volksspraak nedersaksisch; terwijl in den zoogenoemden brunswijker Weserkreitz en in de omstreken van Harzburg, Tanne, Blankenburg, enz. aan het Hartsgebergte grenzende, de tongval der bewoners meer westfaalsch is of naar de middenduitsche tongvallen van Thüringen overhelt. Wat de volksspraak in den Weserkreitz van Brunswijk aangaat, verwijs ik naar de beide voorgaande tongvalproeven, die van Schaumburg en van Deister, en voor het dialect van het andere gedeelte van den kleinen brunswijkschen staat, dat aan 't Hartsgebergte gelegen is, naar den tongval van Meitzendorf en Hohen-Dodeleben.

Het nedersaksisch dat in het eigenlijke Brunswijk, de omstreken van de steden Brunswijk, Wolfenbüttel, Königslutter en Helmstedt wordt gesproken, verschilt weinig of niet van dat 't welk men in de omliggende gedeelten van de pruissische provincie Saksen of de Altmark en van Hannover of zuidelijk Lüneburg spreekt. Ook in dezen tongval gelukte het mij niet een vertaling van de gelijkenis des verloornen zoons te bekomen Het volgende, dat genomen is uit het Hermannsburger Missionsblatt 1858, n^o. 8, bl. 120 en dat ook voorkomt in K.H.G. Davin, Die Sprache der Deutschen moet dus voor proeve van dien tongval dienen.

Eene Kriegsgeschichte.

Et is nu mehr ass dreehundert Jahr her, da wör uns Land noch in veele Deele delt. Hier in 't Lüneborg'sche wör datomalen Hertog Hinnerk ¹ mit 'n Tonamen: de mittlere, de wahn in Cell. In 't Calenberg'sche ² wör Hertog Erik; in 't Brunswik'sche wass ok 'n Hertog Hinnerk mit 'n Bienamen: de jüngere. Alle dree wören ganz nahe Blootsfrünne ³ un kunnen sik doch nich verdrägen, denn se kunnen von 't Irdische nich g'nog kriegen, un dat is ümmer de Orsake von Striet un Krieg wesen. Nu wass do ok 'n Bischopp Johann in Hilmsen ⁴ to de Tied, de har ok lewer dat Swert in de Hand as't Bätbok ⁵. Olle düsse Herrens kömen in Krieg, un den Krieg heeten se de Stiftsfehde, de wass in 't Jahr dusend-fiefhundert un neggenteine. De Lüneborger un Hilmser⁴ wör'n dat

1 Hînnerk, de platduitsche naam voor het hoogduitsche Heinrich, het nederlandsche Hendrik; in Friesland en vooral in Groningen en Drenthe ook veelal Hindrik.

2 't Calenberg'sche en Calenberger, het landschap Calenberg en zijne bewoners; zie bl. 124.

3 Blootsfrünne, bloedverwanten; frünne is: vrienden.

4 Hilmsen en Hilmser, de stad Hildesheim en de Hildesheimers.

5 Bätbok, beter bäätbook, gebedeboek.

[p. 134]

eene Part, un de Brunswicker un Calenberger² dat annere. Olle beide sammeln Kriegsvolk, woall an de neggen- oder teindusend Mann, Pärvolk un Footvolk, un nu güng to erst dat Roven un Plüngern un Stehlen an, wo denn de armen Börgers un Buren de Haar' laten mät, un de Keerls, de 'n Sawel hewwt, doet dat Kuchen ⁶. Un wenn se 't denn noch bi'n Roven un Plüngern laten däen ⁷, awerst dat Brennen un Mooren kumm't 'r ok denn noch to, dat keene Schann ut to denken is, de dat gottlause Kriegsvolk nich utöwen deit⁷. So güng 't denn ok hier. De Brunswiker un Calenberger füll in uns Land un seng un brenn un moor un roov dat se unger angern ⁸ alleen ut 'n Papendiek över twedusend Wagens vull Roov wegföhren däen⁷, un de Buren mössen noch dato Päre un Wagen hergewen. Un wenn se de Städter un Dörper utplüngert harren, so leten se den roden Hahn daröver flegen, dat se in Brand upgüngen. - En zoo voort.

6 Kuchen, slaan, vechten, houwen.

7 Laten däen, laten deden, lieten; utöwen deit, uitoefenen doet, doet uitoefenen, uitoefende; wegföhren däen, wegvoeren deden, wegvoerden; zie over het eigenaardige gebruik van 't werkwoord doon, doen, in 't nedersaksisch, als een hulpwerkwoord, de aanteekening op vs. 15 bl. 17, vs. 19 bl. 87 en vs. 12 bl. 106.

8 Unger angern, onder anderen, door verwisseling der zachte d met zachte g; zoo ook in dezen tongval plüngern, plunderen. Zie de tongval van de Frische Nehrung bl. 18 en vs. 12 van de vertaling in dien van Soest.