Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 108]

[21. De stad Hamburg]

De tongval van Hamburg is eveneens een echt nedersaksischen. Door veel ouderwetsche burgers van deze groote en schoone, bloeiende koopstad, ook al behooren ze tot den rijken en aanzienlijken koopmansstand, wordt nog bij voorkeur nederduitsch gesproken, terwijl deze taal bij den kleinen burger en den arbeider nog algemeen in gebruik is. Niettemin verdringt ook te Hamburg het hoogduitsch dagelijks meer en meer de eigenlijke hamburger volkstaal. De havens, de kaden, de straten, de markten, de kantoren der reders en kooplieden, in een woord alles wat in Hamburg verbonden is met handel en scheepvaart, die bronnen van Hamburgs bloei en welvaart, behoort tot het gebied der nederduitsche taal, terwijl in kerk en school, en overal waar uitsluitend de ziekelijke beschaving der aanzienlijken en van hun naäpers heerscht, het hoogduitsch zich heeft ingedrongen.

Oudtijds was ook te Hamburg, even als overal elders in Neder-Duitschland, de inheemsche nederduitsche taal ook de officieele schrijftaal. Te Hamburg vooral is de nederduitsche taal, ook als zoodanig, lang in eere gebleven en door de wakkere burgers in eere gehouden. Nog in de zeventiende eeuw werden te Hamburg bijbels in het hamburger nederduitsch uitgegeven en gedrukt; zie hier achter.

Tegenwoordig is de hamburger volkstaal als schrijftaal geheel buiten gebruik geraakt. Toch verschijnt er nog tegenwoordig menig geschrift, vooral menig boek dat voor het hamburger volk bestemd is en in 't bijzonder over hamburger volkstoestanden handelt, in den hamburger tongval. Onder de meerendeels hoogst belangrijke geschriften, zoo oude als nieuwe, die in het hamburger nederduitsch zijn geschreven, bekleedt een eerste plaats: J.N. Bärmann, Dat grote Höög-un Häwel-Book, Dat sünd Dichtels, Rymels un Burenspillen in Hamborger plattdüüdscher Mundart. Hamburg 1827. Ook Dat Hamborger Dööntjenbook van Th. Piening bevat veel merkwaardigs. Van veel belang voor de kennis van den hamburger tongval en van het hamburger taaleigen is nog: Richey, Idioticon Hamburgense, Hamburg 1754.

[p. 109]

21. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Hamburg.

Medegedeeld door den heer J.G. Hallier te Hamburg. October 1870. (In hoogduitsche spelling.)

Lucas föftein.

11. Vers elben. - Een minsch har twee söhns.

12. Twölf. - Un de jüngste von jüm sprök to sinen vader: min, leev vader! giv mi dat deel von de göder dat mi tohört. Un he deelde dat good mang jüm.

13. Dörtein. - Un nich lang darna broch de jüngste söhn alles to sahm un trock feern öber land un da verpoende he siin good mit prassen.

14. Veertein. - As he nu alles upteert har, gung eene groote dürung dorch dat sülbige land un he fung an to darben.

15. Föftein. - Un he gung hen un hung sik an eenen börger von dat sülbige land, de schick em up siinen acker, de swiin to höden.

16. Söstein. - Un em verlangte siinen buuk to füllen mit de hülsen, de de swiin äten, un keen minsch gäv se em.

17. Söbentein. - Da sloog he in sick un sprök: wo veel daglöners het miin vader, de brod vulup heft un ick mütt in hunger verdarben.

18. Achttein. - Ick will mi upmaken un to miinen vader gaan un to em seggen: vader! ick hev sündigt in den heven un vör di.

19. Negentein. - Un ick bün foorts nich meer werth dat ick diin söhn heten do; mak' mi to eenen von diine daglöners.

20. Twintig. - Un he makde sick up un köm to siinen vader. As he öbers von daar noch wiit af wöör, seeg siin vader em un he jammert em; he lööp un full em üm den hals un snüütert em.

21. Een un twintig. - De söhn aber sprök to em: vader! ick

[p. 110]

hev sündigt in den heven un vör di; ick bun foorts nich meer werth, dat ick diin söhn heeten do.

22. Twee un twintig. - Abers de vader sprök to siine knechten: bringt dat beste kleed herut un treckt et em an un gevt em eenen fingerring an siine hand un schöh an siine fööt.

23. Dree un twintig. - Un bringt een masted kalf her un slacht et; laat uns eeten un lustig wesen.

24. Veer un twintig. - Denn düsse miin söhn was dood un he is wedder lemmig worden; he was verlaren un he is wedder funn. Un se fungen an lustig to wesen.

25. Fiif un twintig. - Abers siin öllste söhn was up 'n feld, un as he dat huus nöger kom, da hörde he dat singen un dat danzen.

26. Sös un twintig. Un he röp eenen von de knechten to sick un frog em wat dar los wöör.

27. Söben un twintig. - De öbers seed to em: diin broder is kamen un diin vader het een masted kalf slacht, wiil he em gesund wedder het.

28. Acht un twintig. - Da wür he füünsch un wull nich herin gaan. Da gung siin vader herut un beed em.

29. Negen un twintig. - He antwoord' övers un sprök to siinen vader: kiick! ick hev di all so veele jare deent un hev noch nich eenmal diin gebott övertredd, un du hest mi noch nich eenmaal eenen buck geven, up dat ick mit miine fründen lustig wesen künn.

30. Dörtig. - Nu övers dat düss diin söhn kamen is, de diin good mit horen verslungen het, hest du em een masted kalf slacht.

31. Een en dörtig. - He abers sprök to em: miin söhn! du büst jümmers bi mi, un all wat miin is, is ook diin.

32. Twee un dörtig. - Du schust abers lustig un goods moods wesen; denn düss diin broder was dood un he is wedder lemmig worden; he was verlaren un is wedder funn.

Aanteekeningen.

Zie over de uitspraak der volkomene a, vs. 12 bl. 10.

12. Jüm, hen, is vrij zeker uit een oud en oorspronkelijk neder-

[p. 111]

saksisch hiüm, hjüm ontstaan, dat met het friesche hiam, hen, overeenkomt, en welk hiam, hjam tegenwoordig door de meeste Friezen tusschen Flie en Lauwers ook als jam wordt uitgesproken.

Mang, onder, in de beteekenis van het fransche parmi, is een zeer goed nederduitsch woord, dat verwant is met mengen, vermengen, en in vele andere nedersaksische tongvallen voorkomt, b.v. in de dialecten van Dithmarschen en van Angelen, mank, en in dat van Oost-Friesland mank, manken. Ook in sommige nederlandsche tongvallen komt het voor, onder anderen in dien van Groningen. In het geijkte nederlandsch komt, arm genoeg! dit woord niet voor. Daar heeft men slechts éen woord voor onder, het fransche sous en het fransche parmi, het nedersaksische mank of mang. Mang of mank heeft de zelfde afkomt en nauwkeurig de zelfde beteekenis als het friesche mank (tusschen Flie en Lauwers) en mung (op het eiland Sylt in Noord-Friesland); als het engelsche among, dat in de spreektaal gewoonlijk en in de schrijftaal somtijds tot 'mong wordt verkort; als het schotsche omang, het angelsaksische onmang, enz.

18. Heven, hemel, is een nedersaksisch woord, dat tegenwoordig meer het uitspansel, het firmament beteekent, terwijl men voor hemel in de beteekenis van de woonplaats van God, meer het hoogduitsche himmel gebruikt.

19. Foorts, komt overeen met het nederlandsche voorts.

Dat ick heeten do, dat ik heeten doe, of dat ik doe heeten, dat ik heet; zie vs. 15 bl. 17.

20. Snüütert em, zoende hem, van snüütern, zoenen. Snüütern voor zoenen is een verouderd hamburger woord, dat reeds sedert lang, ook in de dagelijksche spreektaal van den geringen man te Hamburg, voor het hoogduitsche küssen heeft plaats gemaakt. Snüütern is ook geen fijne uitdrukking, want het is afgeleid van het nedersaksische snuut, dat overeenkomt met het friesche snût, het engelsche snout, het nederlandsche snuit, het hoogduitsche Schnauze. Nevens snüütern was oudtijds te Hamburg voor zoenen ook nog den verwanten vorm snütjen in gebruik en voor afzoenen (verzoenen) het woord afsnudeln. Zoowel afsnudeln als snütjen komt, even als snüütern van snuut, snût, snuit. Zie vs. 20 bl. 10 en vs. 20 van de vertaling in den tongval van de stad Leeuwarden.

24. Lemmig, door uitslijting der b en d van lebendig. Zie vs. 24. bl. 107. Nevens den verbasterden vorm lemmig is te Hamburg ook nog voor levend de vorm labennig in gebruik. Zie vs. 28 van de vertaling in den tongval van St. Truiden.

25. Singen un danzen; hiervoor heeft men te Hamburg het woord

[p. 112]

karjölen, overeenkomende met het nederlandsche krioelen, dat echter een eenigszins andere beteekenis heeft.

28. Füünsch, boos, nijdig, kwaadaardig. Komt ook in Oost-Friesland voor en in de zelfde beteekenis. De geleerde Oostfries Stürenburg wijst voor de afkomst van dit woord op het nederlandsche fun voor schnrk en op het engelsche fun voor spot, hoon, en oppert tevens het vermoeden dat füünsch, füünsk komt van het oude woord fiand, nederlandsch vijand, westfriesch fyne, hoogduitsch feind, en dus eigenlijk gelijk aan 't nederlandsche vijandig en aan 't hoogduitsche feindselig zoude wezen. Kan füünsch of füünsk ook met het nederlandsche vinnig verwant zijn?

31. Jümmers, altijd, steeds, immer, in het westfriesch jimmer; zie vs. 29 bl. 107.

32. Schust, zoudt; zie vs. 32 bl. 58.