Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[17. Het eiland Amrum]

De vier noordfriesche eilanden, die ons thans nog ter beschouwing overblijven, Föhr, Amrum, Sylt en Helgoland, hebben elk hun eigenen tongval van de noordfriesche taal, die er de volksspraak uitmaakt. Echter zijn de tongvallen van Amrum en Föhr zoo nauw verwant en verschillen zoo weinig van elkander dat ze eigenlijk slechts éen dialect uitmaken. Ook in het werk van Chr. Johansen, Die Nord-friesiche Sprache nach der Föhringer und Amrumer Mundart worden beide tongvallen tot éen vereenigd, grammaticaal behandeld.

Op het eiland Föhr onderscheidt men nog twee afzonderlijke tongvallen, die overigens slechts weinig verschil onderling opleveren; namelijk de tongval van Oosterland-Föhr, die in de dorpen Boldixum, Wrixum, Oevenum, Midlum, Groot- en Klein-Alkersum en Nieblum wordt gesproken, en die van Westerland-Föhr, welke men in de dorpen Goting, Borgsum, Witzum, Heddehusum, Uettersum, Duntzum, Süderende, Oldsum, Klintum en Toftum spreekt. Vroeger evenwel toen de beide helften van het eiland Föhr, Oosterland en Westerland, in staatkundig opzicht gescheiden waren, wijl het eene bij Jutland en het andere bij Sleeswijk behoorde, was ook de tongval van de Ooster- en Westerlanders op Föhr meer verschillend.

In het groote en bloeiende vlek Wyk op Föhr spreekt men tegenwoordig, zooals reeds boven is aangeduid, weinig of in 't geheel geen

[p. 89]

friesch meer. Wyk is voornamelijk gesticht door de ongelukkige Nordstrandingers, die met den vreesselijken stormvloed van 1634 van hun eiland moesten vluchten en die zich dáar vestigden; vóor hun komst stonden op die plaats slechts eenige hutten van föhrer visschers. Langen tijd behielden de nieuwe bewoners van Wyk hun eigenen nord-strandinger tongval, kleeding en zeden, welke gelijk waren aan die van de zoogenoemde Hallig-Friezen. Maar de omstandigheid dat Wyk weldra zeer in bloei geraakte en de voornaamste plaats, de haven en handelplaats van geheel Föhr werd, waardoor welvaart en weelde in Wijk kwamen, deed vele vreemdelingen, vooral deensche en duitsche (jutsche en nedersaksische) kooplieden en handwerkslieden zich daar vestigen, 't welk ten gevolge had dat de friesche taal (zoo als altijd en overal) voor de nedersaksische of platduitsche week. En thans, nu Wyk een in geheel Noord-Duitschland beroemde zeebadplaats is geworden, en jaarlijks een groot aantal vreemde badgasten tot zich lokt, wordt nevens het nedersaksisch, vooral in den badtijd, ook veel hoogduitsch te Wyk gesproken en wordt de volkstaal aldaar hoe langer hoe minder zuiver.

Op het eiland Amrum leveren de tongvallen die gesproken worden in de verschillende dorpen van dat eiland, Nebel, Norddorf, Süddorf en Steenodde (in 't noordfriesch: Nebel, Natharp, Sötharp en Stianad), onderling geen onderscheid op.

17. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het eiland Amrum.

Medegedeeld door den heer M. Nissen, onderwijzer te Stedesand. Februari 1870. (In de eigene friesche spelling van M. Nissen.) Un ö̂mrang fresk.

11. An màn hedd tau sönns.

12. Di jongst fan hja sâd to san atj: atj! du mi det dial fan a güder wat mi bikommt. An hi diald hja af gudd.

13. An eg lang dearefter samald di jongst sönn alles t' up an

[p. 90]

raisad wid weg auer lunn, an dear ferbragt hi sin gudd me wid-loftaghaid.

14. Üs hi nü alles ferterad hedd, kâm er an djür tid dör d' hial lunn, an hi bigand nuad to lithan.

15. An hi ging hen an ferliad ham bi an bür un dat sallew lunn, di shürd ham üb san êker a swinn to hördin.

16. An hi mâd ham nag satt id me det wat a swinn füngen, man nêman dedd at ham.

17. Dear slugh hi un ham an sàd: hü föll deiluaners hê man atj, dear broad nag hâ, an ik verderw för hunger.

18. Ik wal mi üb a wai magi an to man atj gung an to ham sai: atj! ik hâ sannagt un hemmel an jin jou.

19. Ik san nü eg muar wêrth, dat ik jou sönn hett; nemm mi man un üs jou deiluaner.

20. An hi magad ham üb a wai an kâm to san atj. Man dear hi nag fir weg wear, sig san atj ham all kemman, an at dedd ham iarag am ham; hi lepp ham unjin, fing ham am a hals an àpkad ham.

21. Man di sön sàd to ham: atj! Ik hà sannagt un hemmel an jin jou; ik san nü eg muar wêrth, dat ik jou sönn hett.

22. Man san atj sâd to sin kneghten: bring ham a best kluader an tji 'm 's ham un, an du 'm ham an fangerring auer a hunn an skurr auer a fett.

23. An bring ham an fêt kualew an slagti det; lêt üss id an blith wes.

24. Auer dashir man sönn wear duad, an hi as wedder labben wurden; hi wear to shükks an hi as wedder fünđen wurden. An hja bigand hja to hö̂gin.

25. Man di êlst sönn wear auer fial; an üs hi wat naier to d' hüss kâm, an hird at siongen an dânsin,

26. repp hi ên fan a kneghten to ham an frâgad wat dear wear.

27. Hi sâd to ham: dan brudder as kimmen an dan atj hê an fêt kualew slagtat, dat hi ham sunđ wedder hê.

28. Do wurd hi bös an wul eg ingung. Do ging san atj üt an bêd ham.

29. Man hi swarad an sâd to san atj: lukki 'ns to! so föll juar thini ik jou an ik hà jou gebot nag nimmer auertreden, an i hà

[p. 91]

mi nag nimmer eg an weder denn, dat ik mi me min frinder högi küdd.

30. Man nü di dearams jou sön kimmen as, dear sin gudd me horen dörbragt hê, hâ i ham an fêt kualew slâgtat.

31. Man hi sâd to ham, man sönn! dü best alltid bi mi, an alles wat min as, det as din.

32. Man dü skust blith an gudd tofreth wes, auer dan brudder wear duad an hi as wedder labben wurden; hi wear to shükks an hi as wedder fünden.

Aanteekeningen.

Aangaande de uitspraak zie men de aanteekeningen op bl. 79. De th moet als een zachte engelsche th, bijna als sh of zh worden uitgesproken en de đ klinkt gewoonlijk in den amrummer tongval als zachte dj, dsj. Ook achter de gewone d laat men dikwijls, vooral waar deze letter een lettergreep of een woord sluit, min of meer duidelijk een j hooren; b.v. tid of tidj, tijd, id of idj, eten.

Un ö̂mrang fresk beteekent: in amrummer friesch.

11. Mân, man; mensch is minsk.

Sönns, zonen; ook wel: sönnar, sönner.

12. Atj, vader; atj of at is het zelfde woord als taat, tate, tete; zie vs. 12 bl. 80. De vorm atj en at komt nader bij het oud hoog-duitsche atto, het gothische atta, vader, dat thans nog voortleeft in het at, ätti (vadertje) der Allemannen in Zwitserland, Baden en den Elsas, en in het ette der hoogduitsche joden, ook in Nederland. Het hindelooper woord ate, grootvader, is gewis ook van dezen stam, en tevens de westfriesche mansnaam ate. Nevens het woord atj hebben de Amrummers ook het woord fedar, feedar, feder; zoo vertaalt Johansen deze woorden: an ajonhst sâd tu a veedar: atj! enz. ¹ Atj wordt echter uitsluitend gebezigd in het dagelijksche leven; fedar is meer verheven. Zie ook bl. 76.

Du mi, geef mij, eigenlijk: doe mij; zie vs. 12 bl. 80.

13. Eg, niet; zie vs. 13 bl. 80.

T' up, is samengetrokken uit to hupe, te hoop, bij éen; zie vs. 13 bl. 16.

1 Zie Chr. Johansen. Die Nordfriesische Sprache nach der Föhringer und Amrumer Mundart, bladz. 202.

[p. 92]

Wid, ver, wijd; Johansen heeft fiir, westfr. fîr ver.

Widloftaghaid; Joh. heeft au'rdâdaghâid. Zie bl. 83.

14. Ferterad; Joh. heeft döörbraaght.

15. Ferliad; Joh. heeft vörhüürd.

Hördin; Joh. heeft juaten (beter hjuaten).

16. An hi mâd ham nag satt id; Joh. heeft daarvoor An hi wiar'r tufreesh me san bük tu fallen.

Dedd, gaf, eigenlijk deed; zie vs. 12 bl. 80.

17. An ik ferderw för hunger, is een germanisme; hiervoor heeft Joh. in zuiver friesch an ik hâ wânt, en ik heb gebrek, overeenkomende met het engelsche want = need, deficiency, en to want = to be without.

18. Ik wall mi üb a wai magi; Joh. heeft ik wal mud skep.

Jou, u. Op Amrum spreken de kinderen hun ouders niet met dü, maar met i aan; i, jou, enz.

19. Nemm mi man un, enz.; daarvoor heeft Joh. minder zuiver friesch, mâgi i mi tu jàu dâiluanar.

20. Iarag, leed, woordelijk: erg; Joh. heeft lias (beter liath), leed.

22. Kneghten of kneghter, knechtar.

Kluader, kleederen, waarvoor Joh. heeft kluas (beter kluath), kleed.

Tji 'm 's ham un; zie vs. 22 bl. 61.

An fangerring auer a hunn; Joh. heeft an fangharringh üübh sin hun.

Skur auer a fett; zie vs. 22 bl. 80.

24. Auer dashir man sönn; hiervoor heeft Joh. in beter friesch: am dat di diaram man sön.

26. Wat dear wear; Joh. heeft hiervoor: wat det tu bidüüdin hed.

29. So föll juar; Joh. heeft so mannangh juar.

Auertreden; Joh. heeft tu weddarn den. Zie vs. 30 bl. 69.

Weder bok; zie vs. 29 bl. 81.

Denn, gegeven, eigenlijk: gedaan; zie vs. 12 bl. 80.

30. Horen; Joh. heeft: huuren.

Dörbragt; bij Joh. apfüngan.

32. To shükks, overeenkomende met het nederlandsche: te zoek; bij Joh. vörleeshen.

Ook Chr. Johansen geeft in zijn werk Die Nordfriesische Sprache, een vertaling van de gelijkenis des verloornen zoons in den amrummer tongval, waar naar ik in bovenstaande aanteekeningen telkens verwezen heb. De wonderlijke, zeer onfriesche, meer hoogduitsche spelling van den heer Johansen echter heeft, hoe verdienstelijk

[p. 93]

zijn werk overigens ook in groote mate moge zijn, mij belet zijn vertaling hier mede te deelen, en mij genoopt de vertaling die de heer Nissen de goedheid had mij te doen toekomen, en die in Nissen's redelijke, echt friesche spelling is geschreven, in mijn werk op te nemen.