Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[8. Het dorp Hohen-Dodeleben]

De volgende proeve van den tongval van het dorp Hohen-Dodeleben bij Maagdenburg is vooral merkwaardig omdat daarin een overgangsvorm voorkomt van den hoogduitschen verleden-deelwoord-vorm met het voorvoegsel ge (geworden, gefunden, gekommen, gemacht) en den nederduitschen vorm daarvan, zonder dat voorvoegsel (worden, funden, kommen of kamen, moakt). Te Hohen-Dodeleben zeit men: eworden, efun'n, ekommen, emoakt, emest, eschlacht, ebrocht, egeben, eheiten. Evenzoo spreekt men in de naburige dorpen Ackendorf, Nieder-Dodeleben, Hohen-Warsleben, enz. Ook in Nederland komt deze zelfde overgangsvorm voor; tusschen het friesche en nedersaksische vonden, komen, maakt, mest, slacht, brocht, enz. en het officieele gevonden, gekomen, gemaakt, geslacht, gebracht, staat het evonden, ekommen, emaakt, eslacht, ebracht van menig dialect dat ten platten lande in Noord- en Zuid-Holland en elders wordt gesproken.

[p. 41]

8. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Hohen-Dodeleben.

Medegedeeld door den heer Dr. A. Schulz, Geheimer Regierungsrath te Maagdenburg. November 1870. (In hoogduitsche spelling.)

11. Et woar moal en mensch, der harre zwee jungens.

12. Un de jüngeste von se see tau sinen voader: voader! gif mik miin deil von dinen acker un diin gelt. Un hei deilte under se sinen hof.

13. Un 't duerte nich lange dun roapte de jüngeste alles te samme, wat hei harre, un treckte doa mit wiit ebber 't lant un brocht alles dorch.

14. Als hei nu alles dorch ebrocht hadde mit freten un supen, kam 'ne grote dürung dorch et ganze lant, un hei fung an te hungern.

15. Un hei gung hen un foll 'n riken buren, der ut dat silftige lant war, ter last. Der schickte 'n hen op sinen acker, de schwine te heuen.

16. Un hei wollte gärn sinen buk full moaken mit träbern, dee de schwine freten, un keiner gaf se em.

17. Dun schlaug hei in sich un see: wu vele dagelehner hat miin voader, dee broot nauch hebben, man ik starbe vor hunger.

18. Ik will mik opmoaken un noa minen voader goan un en seeën: voader! ik hebbe sünne edoan in 'n himmel un vor dik.

19. Un ik bin nu nich meer weert dat ik diin kint heite; moake mik tau einen von dine dagelehner.

20. Un hei moakte sik op un kam tau sinen voader. Un als hei noch wiit weg woar, dun gewoarte en siin voader un hei duerte em. Dun leip hei hen un fol en um 'n hals un hei gaf en 'ne nute.

21. Dun see de sone tau em: voader! ick hebbe sünne edoan in 'n himmel un vor dik; ik bin nich meer weert diin kint te heiten.

22. Dun see de voader tau einen von sine knechte: seukt dat

[p. 42]

beste kleet vor un treckt et em an un 'n rink daut an sine hänne un schaue an sine fäute.

23. Un bringet 'n kalf dat emest is her un schlachtet et.

24. Denn disser miin sone woar doot un hei is wedder lebendig eworden; hei woar vorloren un is efun'n. Un sei fungen an lustich te sin.

25. Derwile woar de gröttste von de söne op 'n felle un als hei dichte an 't hus kam, dun hörte hei de musike un dat gedanze.

26. Un hei reip einen von de knechte tau sich un fraug en wat dat te bediën harre.

27. Dun see hei tau em: diin brauder is ekommen un diin voader hat en fett emoakt kalf eslacht, dat hei en gesund wedder hat.

28. Dun worre hei uter sich un wollte nich rin goan. Dun gung siin voader buten rut un quelte em.

29. Hei antwörte un see tau sinen voader: kike moal! sau veel joare hebbe ik bi dik edeint un hebbe alles edoan, wat du mik eheiten hast un du hast mik kein moal 'n bok egeben dat ik mik harre kennen lustich moaken mit mine frindschap.

30. Un nu disser diin sone an ekommen is, der dat sinige mit huren vorteert hat, hast du en fett emestet kalf eschlacht.

31. Un hei see tau em: miin kint! du bist alletiit bi mik ewest un alles wat mik heren deit, is ook diin.

32. Si vergnügt un guden muts, denn disser diin brauder woar doot un hei is wedder lebendig eworden; hei woar vorloren un is wedder efun'n.

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in.

11. Et woar; zie vs. 11 bl. 38.

Zwee, twee, is hier een overgangsvorm van het nedersaksisch-nederduitsche twee op het hoogduitsche zwei. Zie ook vs. 11 bl. 10.

12. Mik; zie vs. 12 bl. 39.

13. Duerte, duurde; deze ue is niet de hoogduitsche ü, ue, maar een zuivere hoogduitsche u met een korte, toonlooze e tot naslag.

16. Träbern, draf, is hoogduitsch.

17. Nauch, genoeg, komt overeen met het friesche noch, genoeg.

18. Seeën (seejen), zeggen, komt overeen met het zeeuwsche

[p. 43]

zeien, zeie, zeggen. Zie vs. 18 van de vertaling in den tongval van Burgh op Schouwen en vs. 13 bl. 16.

Dik; zie vs. 18 bl. 39.

20. Gewoarte, gewoaren, bemerkte, bespeurde, bemerken, bespeuren, ook gewaar worden.

Duerte, dueren, overeenkomende met het hoogduitsche dauern, bedauern; de ue moet niet als een hoogduitsche ü, ue, maar als een zuivere hoogduitsche u met een korte, toonlooze e als naslag, worden uitgesproken. Zie vs. 20 bl. 37.

Nute, kus. Dit nute komt van het nedersaksische snute, het friesche snût, het nederlandsche snuit het hoogduitsche schnauze, het engelsche snout. Vergelijk vs. 20 van de vertaling in den tongval van Hamburg.

22. Seukt, seuken, zoekt, zoeken; ook in Groningerland zuiken.

'N rink daut, doe een ring. Op deze wijze het werkwoord achter het zelfstandig naamwoord te zetten, is een echt nederduitsche en niet onbevallige spreekwijze. In alle nedersaksische tongvallen, voor zoo verre die in Duitschland worden gesproken, en ook in de tongvallen van Westfalen is deze wijze van uitdrukking in gebruik. Ik herinner mij hoe een in Nederland practiseerenden medicus, een Westfalinger van geboorte, steeds tot zijn zieken zeide: ik wil u wat meedsiin (medicijn) voorschriven; dat neem 'ris in! in plaats van: neem dat 'ris in! - Vergelijk ook vs. 22 bl. 37.

28. Uter sich, buiten zich of buiten zich zelven (van woede of wrevel). Uter is even goed nederduitsch als buten of buiten, welke laatste vorm ook in dit zelfde vers, ter afwisseling, voorkomt. Uter komt overeen met het hoogduitsche ausser. Buten buiten is eigenlijk samengesteld uit be en uit of uiten. Met den vorm uter is ook verwant het zweedsche utan en het deensche uden, zonder, en de deensche woorden udaf en udenfor, buiten. Even als buiten uit be en uit is samengesteld, zoo komt binnen van be en in of innen en boven van be en oven, over, op, hoogduitsch oben, auf. In het friesche woord buppe (spreek uit: boppe), boven, kan men de deelen die dit woord samenstellen, be en op of up beter onderscheiden. Zoo hebben de Engelschen en Friezen hun before, bifore, voor, en de Denen hun bag uit be en ag, achter. De vorm bachten, overeenkomende met het deensche bag, achter, was vroeger ook in Nederland in gebruik. Zoo heette een oude kerk in de stad Middelburg, die men in de wandeling de Vischmarktskerk noemde, omdat ze dicht bij de Vischmarkt stond, oorspronkelijk: Bacht-'s-Gravenhove-kerk, dat is: de kerk achter 's Gravenhof; een klooster in die zelfde stad droeg

[p. 44]

oudtijds den naam van 't Klooster der zwarte zusteren bachten steenen; tegenwoordig zou men zeggen: achter den steen of eigenlijk in nieuw-nederlandsch: achter het kasteel. In vele tongvallen van Zuid-Nederland, waar de nederduitsche volksspraak den verderfelijken invloed van den hollandschen tongval niet ondervond, is bachten, achter, nog bekend. Ook in Fransch-Vlaanderen kent men een rijmke, om de inwoners van de stad Belle (Bailleul) te bespotten, wijl dezen de e vóor l als a uitspreken en dus al voor el zeggen. Dat spotrijm luidt in den tongval van Belle:

Te Balle
Bachten de kapalle,
Me verkòòpt malk
Vor gald.

(Te Belle achter de kapel verkoopt men melk voor geld.) - Met dit nederduitsche woord bacht is ook verwant het engelsche (en oud-friesche) back, rug, het hedendaagsch-westfriesche to bek, terug, achteruit, bekkeling, ruggeleuning van een stoel enz. Ook nog het nederlandsche en westfriesche bakboord, waarvan weer het fransche babort afkomstig is. Zie vs. 13 van de vertaling in den tongval van Eede en vs. 28 van die in den tongval van St-Truiden.

Buten rut, buiten uit, buiten er uit, is tweemaal het zelfde gezeid.

Quelte em, van: quellen, kwellen, hier in de beteekenis van dringend noodigen. Kwellen, van: kwaal, is een zeer goed woord dat echter in het officieele nederlandsch weinig gebruikt wordt. In Zeeland, vooral op Zuid-Beveland, is kwellen in den zin van plagen, iemand hinderen of iemand verdriet doen, zeer in gebruik, en de uitroep: ji kweller! ook wel ji kwelle! (gij plager!) hoort men daar dagelijks, zoowel in schertsenden als in ernstigen zin. Dit zuidbevelandsche kwelle wordt ook, even als te Belle (zie hierboven), bijna als kwalle of kwælle (in hoogduitsche spelling kwälle of quälle) uitgesproken.

29. Frindschap, vrienden of al de vrienden die iemand heeft, wordt ook wel in sommige nederlandsche tongvallen gezeid; vroeger evenwel meer dan thans. Ook placht men oudtijds in Holland en vooral te Amsterdam, een burgerman wiens naam men niet kende en dien men minzaam wilde toespreken, wel vrindschap of vrindskap te noemen.

Vraag: Vrijster! woont hier niet Neeltje Joosten?

Antw.: Neen, vrindskap! je zelt je 't zoeken nog wat moeten getroosten.

[p. 45]

31. Wat mi heren deit, wat mij hooren doet, wat mij toebehoort; zie vs. 15 bl. 17, vs. 19 bl. 26 en vs. 29 bl. 40.

32. Si, zij of wees, het hoogduitsche sei. In de woorden: wees vergenoegd (blijde) en goeds moeds (goed gemutst zeit men in Holland) komt het onderscheid tusschen de tongvallen van beide naburige dorpen Meitzendorf en Hohen-Dodeleben bijzonder uit; te Meitzendorf, waar de tongval zuiverder nedersaksisch, maar grover en onbeschaafder is, zeit men: bis vergneugt un gauden mauts, te Hohen-Dodeleben: si vergnügt un guden muts. Zie vs. 32 bl. 40.

Vertalingen van de gelijkenis des verloornen zoons in de tongvallen van Nieder-Dodeleben, Ackendorf en Hohen-Warsleben, dorpen in den omtrek van Maagdenburg, zijn ook in mijn bezit. Deze tongvallen wijken echter te weinig af van de reeds behandelde dialecten van Meitzendorf en Hohen-Dodeleben, dan dat er voldoende redenen zouden bestaan, die vertalingen hier nog afzonderlijk te doen afdrukken.