Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 29]

[5. De Neumark]

De meest verspreide en tevens de zuiverste nederduitsche tongvallen van Brandenburg zijn: de neumarker tongval in het oosten en de uckermarker tongval in het noorden van dit gewest. Voor den uckermarker tongval zie men den tongval van Mecklenburg-Schwerin en de vertaling van de gelijkenis des verlorenen zoons in den tongval van Nieuw-Brandenburg.

De tongval van de Neumark wordt gesproken in het land beoosten de Oder, de omstreken dus van de steden Frankfort a/d Oder, Küstrin, Soldin, Landsberg, Friedeberg, enz. en munt uit door een krachtige, mannelijke uitspraak, hoewel deze tongval in menig opzicht minder welluidend is dan andere nedersaksische tongvallen zijn.

Eenige werken zijn in den laatsten tijd in den neumarker tongval geschreven geworden door Dr. Karl Löffler, onder den pseudonym 'n olle Nümärker. Onder deze werkjes, die door zuiverheid van taal en door een duidelijke en zeer goede spelling en tevens nog in menig ander opzicht uitmunten, noemen wij: Ut 't Dörp. Lustege vertellungen van 'n ollen Nümärker, Jena 1868; verder: Van mienen Keenich Willem, Jena 1869; De Theerschwöäler, Leipzig 1870; För miene un anner' Lü's Göären (göären= kinderen). Allergehand nüe Vertellnisse, van 'n oll'n Nümärker, Leipzig 1869 enz. Eindelijk is er nog een uitstekend werkje verschenen in den neumarker tongval, genoemd: So spröäken de norddütsche Bu'rn. Röädensoarten, Sprüchwüö'r, Bu'rröäthsel, Riemsel un Singsang van de Göären, Berlin 1870.

5. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de Neumark.

Medegedeeld door den heer Dr. Karl Löffler, schrijver van Ut 't Dörp, enz. te Koesen bij Naumburg a/d Saale. October 1870. (In hoogduitsche spelling.) Dat Evanjeljum van 'n verloarnen Soahn. Lucas XV vaarsch 11 bet 32.

11. 'T hadde 'n minsch twee söähn.

[p. 30]

12. Un de jüngste doavan sprok tom voa'r: voa'r! giw mi dat dheel güö'r, dat mi 'hürt. Un de oll' dheelte dat guot.

13. Un ne lang drup naman de jüngste söähn allt tohop un treckte wiet öäver land un schluog all sien guot dodt met prassen.

14. Ass'r nu all dat sien'ge dörch'bracht har, wur 'ne grote dhürung dörch 't ganze land un hä mösst noth lie'n.

15. Un hä gung hen un hung sich an 'n börgerschmann ut dat sülw'ge land un dä wees 'n up sien land, wo hä mösst de schwien' hö'n.

16. Un 'r har goar gärn sien'n liew' füllt met dat, wat de sü freeten; awer 't gaw em keinen wat.

17. Doa gung 'r in sich un sprok: we vell doalöhner hät mien voa'r, de häw'n brot im öäwerflot un ick verdarw' vör honger.

18. Ick will mi upmoaken un to mie'm voa'r lopen, un to em säg'n: voa'r! ick häw sünnigt im himmel un vör di;

19. Un ick bin henfort ne miehr wärth dat 'k dien söä'hn heite; moak mi to einen van diene doalöhnersch.

20. Un hä meek sich up un kamm to sie'm voa'r. Ass'r awer no' wiet van aw woar sach 'n sien voa'r un 'r jammerte em; he leep hen un feel em üm 'n hals un pusst 'n.

21. De söähn awer sprok to em: voar! ick häw sünnigt im himmel un vör di; ick bin upstünn's ne miehr wärth, dat 'k dien söähn heite.

22. Awer de voa'r sprok to sien' knächt': sökt dat beste kleed vöär un treckt 't em an, un stöäkt em 'n ring an sien hand, un göäwt em schuoh för sien' been'.

23. Un brengt 'n gemäst't kaw un schlacht 't, un loat' uos öäten un fröhlich sin.

24. Denn disser mien söähn wier dodt un hä is wedder lawennig wor'n; hä wier varlur'n un is wedder fun'n. Un sä fungen an fröhlich to sin.

25. Awer de öllste söähn weer up 'tfeld; un ass'r noah huse keem hürt 'r dat gesinge un gedanze.

26. Un hä reep to sich einen van de knächte, un fruoch wat doa wier.

27. Dä söä to em: dien bruo'r is koamen un dien voa'r hät 'n gemäst't kaw schlacht, dat 'r 'n gesond wedder hät.

[p. 31]

28. Doa wur 'r zurnig un wull' ne ringoahn. Doa gung de ollsch rut un batt'n.

29. He a'wuort'te awer un sprok tom voa'r: ick deen' di nu schon so vöäl joahr un haw' nie nich dien gebott öäwertröä'n un do häst mi nie nich 'n buck göäwen, dat 'k met mien frün' fröhlich sin künn'.

30. Nu awer disser dien söähn kümmt, dä sien guot met de minscher dodtschloan hät, häste em 'n gemäst kaw schlacht't.

31. Hä awer sprok to em: mien söähn! do bis' alltied bi mi un allt wat mien is, is dien.

32. Do süst' awer fruohlich un guo'n muods sin; den disser dien brüö'ing wier dodt un he is wedder lawennig wur'n; hä wier varlur'n un he is wedder fun'n.

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in; de öä als op bl. 22 van de åe is gezeid. De klank ie in mien, dien, sien, alltied, wiet, liew', enz. moet vooral op hoogduitsche wijze als een verlengde, zuivere i, als ii dus, worden uitgesproken, en geenszins op nederduitsche en friesche wijze als de tweeklank ie.

In 't opschrift: Evanjeljum voor evangelium, evangelie; de g wordt zoo zacht (weich) uitgesproken, dat ze als j klinkt; zie de aanmerking op vs. 13 bl. 16.

Soahn, zoon; zoon is eigenlijk in den neumarker tongval söähn. Maar omdat school- en kerktaal in de Neumark hoogduitsch is, heeft het volk van schoolmeester en geestelijke steeds sohn, verlorner sohn, hooren spreken en volgt dus hier dat voorbeeld na. Van varlur'n söähn te spreken in goed neumarker nederduitsch, klinkt in dezen zin aan de goê-gemeent' te plat, te lomp, te onbeschaafd, te oneerbiedig (!) in de ooren; dus bauwt men liever den schoolmeester en den geestelijke na en zeit, natuurlijk met een nederduitsche tongslag (accent) sprekende, in slecht hoogduitsch: verloarne soahn. Ook elders is het volk zoo dwaas en meent dat het heiligschennis en zonde is als men over geestelijke dingen en bijbelsche zaken sprekende, dat doet in zijn eigenen, eerlijken, dagelijkschen tongval en niet in een stijve, leelijke boeketaal. Alsof de schoone en ondubbelzinnige, gemoedelijke taal des volks niet oneindig beter uit het hart tot het hart zou spreken dan de leelijke en kwasterige boeketaal van menig neuswijzen

[p. 32]

schoolmeester, van menig onverdraaglijken geestelijke. Zoo zeit men b.v. te Leeuwarden in het dagelijksche leven steeds seun voor zoon; maar als men over de gelijkenis van den verlorenen zoon, of over wat dan ook uit den bijbel spreekt, zullen velen hun gezicht in een stemmige, deftige plooi zetten en van den verlorenen soon of sooan spreken. Zoo is de afschuwelijke, onnatuurlijke ‘tale Kanaäns’ ontstaan.

16. Sü, varkens, is het hoogduitsche sau, säu; zie vs. 15 bl. 23 en vs. 15 bl. 26.

20. Hä meek, hij maakte; gewoonlijk wordt het werkwoord maken in de nederduitsche tongvallen gelijkvloeiend verbogen, he (hä) moakte of moakde. In de Neumark echter en in de provincie Zeeland is het ongelijkvloeiend; in de Neumark zeit men: ick meek en in Zeeland ik miek voor: ik maakte. Zie vs. 14 bl. 108 II.

Pusst 'n, kustte hem; zie vs. 20 bl. 10 en vs. 20 bl. 17.

22. Been', voeten. Ook in Nederland en bepaaldelijk in Holland zeit men in de meeste tongvallen beenen en. bienen voor voeten, vooral in dezen zin. Het is alsof het woord voet niet ‘fatsoenlijk’ genoeg is. Zie vs. 22 bl. 28 II op skoene an siin biene.

23. Kaw, kalf. De letters l en r zijn voor de meeste Nederduitschers, en vooral voor Friezen en Engelschen moeielijk uit te spreken letters; van daar dat zij ze in verscheidene woorden, voor 't gemak, maar niet uitspreken. Dit neumarker kaw wordt nauwkeurig zoo uitgesproken als het engelsche calf. Zie vs. 23 bl. 276 I op kaaf.

28. Zurnig, toornig, boos, is niet zuiver nederduitsch; 't is een hoogduitsch basterdwoord van zornig. Zie vs. 28 bl. 11.

29. Nie nich; zie vs. 29 bl. 24.

30. Minscher, hoeren, komt van het (onzijdige) hoogduitsche mensch, hoer.

32. Fruohlich en fröhlich wisselen elkander af; het eerste is zuiverder neumarker nederduitsch.

Brüö'ing is een verkleinwoord van bruo'r, broeder, dus broedertje, broerke. De bevallige verkleinvorm ing is eigen aan sommige nedersaksische tongvallen, vooral aan den tongval van Mecklenburg. In de Neumark, in Voor-Pommeren en in de Uckermark is deze vorm ook in gebruik. In de werken van Fritz Reuter kan men er menig voorbeeld van vinden, b.v. mudding moedertje, schwesting zustertje.