Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[3. De stad Greifswald]

In vele steden van Pommeren onderscheidt men daarenboven nog twee tongvallen; een grovere, ruwere en minder zuivere tongval, die meer op het platte-land tehuis behoort, maar die ook door den arbeidersstand in de steden wordt gesproken, en die men een boere-tongval kan noemen, en een fijnere, meer beschaafde en veel meer zuivere tongval, die door de aanzienlijken vroeger algemeen werd gesproken en thans nog bjj de gezetene, welgestelde burgers in zwang is. Vooral in de stad Greifswald merkt men dit onderscheid in de spraak van den geringen man en van den meer beschaafden duidelijk op. Zoo zeit de eerstgenoemde kêm, wîr, gêf, en de andere kam,

[p. 21]

was, gaf voor: kwam, was en gaf. De eerstgenoemde tongval heeft meer overeenkomst met het mecklenburgsch, en breidt zich meer en meer van het platteland onder den minderen man in de steden uit; maar de zuiverder en welluidender tongval der voorname stedelingen sterft langzamerhand uit, omdat dezen hoe langer hoe meer, niet slechts met vreemdelingen, maar ook onderling hoogduitsch beginnen te spreken.

Een belangrijk werk over den tongval van Pommeren is J.C. Dähnert, Platt-deutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pommerschen Mundart, Stralsund 1781. In den tongval van Pommeren geschreven is het werk van Th. Kantzow, Chronik von Pommern in niederdeutscher Mundart. Stettin. 1835.

3. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Greifswald. ¹

Medegedeeld door den heer Prof. Dr. A. Hoefer te Greifswald. October 1870. (In hoogduitsche spelling.)

11. Én minsch har twê såens.

12. Un de jüngste von en sprôk tô sînen vadder: vadder! gif mi dat dêl von dat gôt, dat mi huert. Un he dêlde en dat gôt.

13. Un nich lang' dôrnâ sammelde de jüngste såen all's tô hôp un tôch wîit åever lant un dôr verbrast he al sîn gôt.

14. As he nû all dat sinige vertêrt har, entstunt grôte duere tît dörch dat îdige gansse lant un he fünk an tô darb'n.

15. Un he gink hen un verdunk sik bî ênen börger in dat lant, de schikde em op sînen acker de swîn tô hoeden.

16. Un he verlangde sînen bûk mit sei to fullen dat de swîn êten, un kêner gaf em dat.

17. Dôn gink he in sik un ser: wô vele dachloeners het mîn vadder de brôt genôch hebben un ik verkâm vör hunger.

1 De naam der stad Greifswald is in het nederlandsch eigenlijk Grijpswoud.

[p. 22]

18. Ik wil mi upmaken un tô minen vadder gân, un tô em seggen: vadder! ik hef sündicht in den himmel un vör di.

19. Un ik bün fûrtan nich mîr wîrt dìn såen tô hêten; màk mi tô ênen von dìne dachloeners.

20. Un he mâkde sik up un kam tô sînen vadder. As he åever noch wît von dôr af was, sach sîn vadder em un wur geruert; he lêp un fêl em üm 'n hals un küste em.

21. De såen åever ser tô em: vadder, ik hef sündicht in den himmel un vör di; ik bün fûrtan nich mîr wîrt dîn såen tô hêten.

22. De vadder åever sprôk tô sîne knechts: bringt dat beste klêt her un dôt em dat an, un gev't em ènen fingerrink an sîne hant un schô up sîne foet.

23. Un bringt en mastkalf her un slacht dat, un lât't uns êten un lustich sin.

24. Den dês min såen was dôt un he is wedder lebendich worren; he was verlûrn un is funnen worr'n. Un se fungen an lustich tô sin.

25. De öllste såen åeverst was up 'n feld', un as he dicht an 't hûs kam, huerde he dat singen un danssen.

26. En he rêp ênen von de knechts tô sik un frôch wat dat wîr.

27. De åever ser tô em: dîn brôder is kamen un dîn vadder het ên fet kalf slacht, dat he em gesunt wedder het.

28. Dôn wur he falsch un wul nich rin gân; dôn gink sin vadder rût un bat em.

29. He antwurd'de åever un sprôk tô sînen vadder: Sü, sô vele jôr dên ik di un hef dîn gebod noch nî nich åeverschreden un du hest mi nî ênen buck geven, dat ik mit mîne frün'n lustich wîr.

30. Nû åever disse såen kamen is, de sin gôt mit hûren dôrchbröcht het, hest du em ên fet kalf slacht't.

31. He åever ser to em: mîn såen! du büst ümmer bi mi un alls wat mîn is dat is dîn.

(Het laatste vers ontbreekt.)

Aanteekeningen.

De klank åe is de umlaut van de å der Zweden van de aa der Denen, de engelsche a in all, hall, van de klank die tusschen o en a in ligt, van oa dus. De åe klinkt tusschen ä en ö in; is dus helderder

[p. 23]

dan ö, doffer dan ä. Alle lange klinkletters zijn met Λ geteekend; de anderen zijn kort. Ue en oe is lange ü en lange ö; korte ü en korte ö zijn eenvoudig als ü en ö geschreven. De d en de g worden altijd zacht uitgesproken.

12. Vadder, vader; ook wel vader (voader) en in de dagelijksche spreektaal bijna als varer (voarer) uitgesproken, en, wijl de Greifswalders ook, even als de meeste Duitschers, de letter r als deze een woord sluit, bijna in 't geheel niet uitspreken of dit slechts hoogst gebrekkig doen, luidt hun vadder nagenoeg als voara' of zelfs bij sommigen als voa'a'. Zie vs. 12 bl. 52 I op unne.

Dat dêl, dat mi, ook wel: den dêl, de mi.

13. Dôr verbrast he al sîn gôt, ook wel: dôr verdêr he al sin gôt mit brassen of mit slemmerî.

14. Idige? Verwant met het oldenburger ese? Dit woord weet ik, zoo min als 't oldenburgsche, t'huis te brengen.

Fünk, ook wel funk.

To darb'n, ook wel: nôt tô lîden.

15. Gink, ook wel: gunk.

Verdunk, verhuurde; ook wel: verdang.

Sik begint reeds zeer te verouderen; in den regel zeit men te Greifswald tegenwoordig sich. Zie vs. 15 bl. 175 I op hi farhürd.

Swîn, ook wel såegen; såege is eigenlijk een vrouwelijk varken, en komt overeen met het hoogduitsche sau, het nederlandsche zeug, het friesche sûg (soeg).

16. Sei, draf; te Greifswald ook wel, maar zelden draf. Een nederduitsche hamburger bijbel van het jaar 1523 heeft seyge, en een van 1619 seye, dat ook in Noord-Friesland en Oost-Friesland in gebruik is. Zie Stürenberg, Ostfriesisches Wörterbuch in voce: Seie. Vergelijk ook vs. 16 bl. 53 I op seih' en vs. 16 bl. 145 I.

Gaf, ook wel: gêf, gêv.

17. Wô, hoe; ook wel wûr. Zie vs. 17 bl. 255 II op woe.

18. Himmel, hemel, slechts in verhevenen zin; in de dagelijksche spreektaal waar 't woord hemel in den zin van uitspansel, firmament voorkomt, zeit men heven, overeenkomende met het engelsche heaven.

19. Mîr wîrt luidt in andere streken van Pommeren als mêr wêrt.

20. Kam, ook wel kêm.

Was begint reeds te verouderen; wîr is meer algemeen.

21. Ser, zeide, is saamgetrokken uit den ouden en zuiveren nederduitschen vorm sede; de e van ser is lang, maar niet zuiver, en klinkt bijna als hoogd. ä; zie vs. 12 bl. 47 I sær.

[p. 24]

22. Dôt, ook wel têt.

Schô up sîne foet, zie vs. 22 bl. 17.

24. Dês, ook wel dis; gewoonlijk zal men in de dagelijksche spreektaal zeggen: disse såen of mîn såen hîr.

Wedder; de beide letters d en r van dit woord worden door de Greifwalders, naar de wijze van de meeste Duitschers, zoo zacht, zoo onhoorbaar en onduidelijk uitgesproken, dat de schrijfwijze werrer, werra' en zelfs wè'a' nader aan de volks-uitspraak komt: zie vs. 12 bl. 23 op vadder.

Lebendig worren, ook wel: uplevt.

25. Feld', ook wel: fell'; de d is zeer zacht.

26. Wat dat wîr, ook wel: wat dôr lôs wir; het laatste is meer in gebruik.

27. Brôder; omdat de Greifswalders de d en de r zoo zacht uitspreken, klinkt broder nagenoeg als brorer, brora', bij sommigen zelfs als bro'a'. Zie vs. 12 en 24 hier boven. In den groveren tongval der geringe lieden te Greifswald zeit men: braurer, brau'a'.

28. Bat, ook wel: bêd'.

29. Ni nich, nooit, eigenlijk: nooit niet, even als in het friesch: nea net en in het fransch: ne jamais. Zie vs. 29 bl. 480.