De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Deel 2: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd (2)

[p. 1]

Eerste tijdvak.
(vervolg).
Middeleeuwsche letterkunde
1180-1430 (vervolg).

[p. 3]

XXIII.
Jan van Boendale.

Jacob van Maerlant had niet te vergeefs gearbeid, al was hij daar zelf in zwaarmoedige buien ook niet geheel zeker van. Het tegendeel bleek wel, toen, door zijne onvermoeide, geestdriftige werkzaamheid aangevuurd, zoovele andere dichters zijne richting volgden en eene eigene school vormden, die hem als den grooten voorganger vereerde. Van die school trad als zijn beste, zij het ook al niet oudste, leerling en als zijn grootste bewonderaar in het begin der 14^de eeuw Jan (van) Boendale op ¹⁾.

IJverige nasporingen hebben betrekkelijk veel aangaande zijn leven aan het licht gebracht. Zelf deelde hij ons naam, ambt, geboorte- en woonplaats aldus mede: ‘Jan, gheheten Clerc, van der Vueren gheboren: Boendale heet men mi daer, ende wone te Andwerpen nu, daer ic ghescreven hebbe menech jaer der scepenen brieve’ ²⁾. Waarschijnlijk had zijn vader den naam Boendale ontleend aan het dorp van dien naam, dat dicht bij Ter Vueren lag, waar onze dichter geboren werd. Ongelukkig weten wij het jaar zijner geboorte niet, doch met het oog op zijn sterfjaar en den tijd, waarin hij zijn eerste werk schreef, moet het wel tusschen 1280 en 1290 geplaatst worden. Wanneer hij van Ter Vueren naar Antwerpen

1) Men zie over hem, behalve Jonckbloet's Geschiedenissen, ook de Inleidingen op de uitgaven zijner werken door J.F. Willems, M. de Vries, J.H. Bormans en F.A. Snellaert, en verder ook P. Génard, Jan Boendale, gezegd Jan de Clerck van Antwerpen, Antw. 1853 (ook opgenomen in Het Taelverbond, Antw. 1853 bl. 152-210) en H. Haerynck, Jan Boendale, ook geheeten Jan de Clerc; zijn leven, zijne werken en zijn tijd, Gent 1888, waarbij men echter niet moet nalaten doorloopend te vergelijken W. de Vreese's critiek in het Nederlandsch Museum, 1890, I bl. 53 vlgg., 285 vlgg., II bl. 5 vlgg., 73 vlgg., 333 vlgg., 1891, I bl. 102 vlgg., 212 vlgg., 329 vlgg.

2) Boendale, Jans Teesteye vs. 3-8. Daarmee stemt overeen wat wij in de stadsrekeningen van Antwerpen en andere, beneden aan te halen, bronnen lezen. Dat hij niet Nicolaas of Deckers of Dekens heette, zooals men vroeger wel meende, is reeds lang voldoende uitgemaakt.

[p. 4]

vertrok, weten wij evenmin, doch reeds in 1312 was hij daar scepenclerc en bezocht hij in die hoedanigheid met een Antwerpsch schepen de Statenvergadering, die in het najaar na den dood van Hertog Jan II te Ter Vueren gehouden werd ¹⁾. In 1324 komt hij herhaaldelijk als clerc in de stadsrekeningen van Antwerpen voor en deed hij voor die stad verscheidene kleine reizen naar Brussel, Leuven, St.-Nikolaas, Gent, Aardenborch, Male, Vrasene en Brugge, welke reizen misschien betrekking hebben op den opstand der Bruggelingen onder Zannekin tegen Graaf Lodewijk van Nevers, dien hij toen meermalen moest bezoeken ²⁾. Hij mocht dus, van Antwerpen sprekende, wel zeggen: ‘daer ic woene, als ic thuus ben’ ³⁾, want hij zal wel niet toevallig alleen in 1324 zoo dikwijls van huis geweest zijn. Dat hij in 1332 tegenwoordig was bij ‘theerscouwen’, de groote monstering der troepen door Jan III te Helleshem, vertelt hij ons zelf ⁴⁾. Daarna treffen wij hem in 1336 als procurator van de stad Antwerpen aan in een geschil over den wijnhandel tusschen die stad en het O.-L.-V.-Kapittel aldaar, een geschil dat hij tot genoegen zijner lastgevers hielp vereffenen ⁵⁾. Dat hij in 1343 ook nog scepenclerc was, blijkt uit de stichtingsacte van O.-L.-V.-Convent te Antwerpen, die hij medeteekende als getuige van den stichter, den Duitschen koopman en philantroop Hendrik Suderman, een zijner buren, van wien hij - althans in 1344 - slechts één huis af woonde tegenover de Corte Mere (nu Eiermarkt) in het tweede of derde huis van de straat, die nu Sudermanstraat heet ⁶⁾. Daar wij een door Lodewijk van Male den 13^den Sept. 1358 te St.-Winoxbergen gegeven compromissale uitspraak wegens de vischmarkt ⁷⁾ ook geteekend vinden door ‘Johannes, de clerc van der stat (Antwerpen)’, mogen wij het

1) Het eerst, naar de Annales Antverpienses van Papebrochius (ed. Mertens en Buschman I p. 83) meegedeeld door M. de Vries, Inl. op den Lekenspiegel, bl. CXV.

2) De posten uit die stadsrekeningen zijn het eerst meegedeeld door P. Génard, t. a. p. bl. 28-31, 35-37; vgl. ook F.A. Snellaert, Inl. op de Ned. Gedichten der 14de eeuw van Jan Boendale, enz. bl. XLII vlgg.

3) Van den Derden Edewaerd, vs. 109.

4) Boendale, Brab. Yeesten V vs. 2418-2420. M. de Vries, Inl. Lekenspiegel bl. CXVI, wees daarop, doch diens vermoeden, dat hij ook in 1333 het gevecht bij Ten Helleken zou hebben bijgewoond, houd ik met J.H. Bormans, Inl. op de Brab. Yeesten III p. XCIX-CVIII voor ongegrond.

5) Blijkens het gewijsde, waarbij het geschil werd uitgemaakt en waarin hij ‘Johannes dictus de Boendale’ heet, o.a. te vinden bij P. Génard, t. a. p. bl. 45-51.

6) Zie P. Génard, t. a. p. bl. 51-54.

7) Medegedeeld door J.F. Willems in de uitg. der Brab. Yeesten II bl. 425-432, bijlage III.

[p. 5]

er gerust voor houden, dat Boendale toen nog steeds scepenclerc was, want eerst in Sept. 1365 is onze dichter overleden ¹⁾.

Het eerste werk, waarmee Boendale optrad, was een geschiedwerk, geheel in den geest van Maerlant, ja zelfs voor het grootste deel aan Maerlant zelf ontleend. ‘Her Willem Bornecolve’, die tot een der aanzienlijkste Antwerpsche schepenfamiliën behoorde en zelfs van 1304 tot 1307 schout van Antwerpen en markgraaf van 't land van Ryen was, verzocht hem de geschiedenis van Brabant te boek te stellen ²⁾, al had, zooals Boendale zegt, ‘Jacob van Merlant, die goede dichtre ende gheraecte’, die dan ook reeds ‘in den Spiegel bescreven’; maar, zegt hij, ‘si staen daer soe onderweven met anderen yeesten weder ende voert, alsoe alse te dien boeke behoert, dat men vinden en weet waer.’ De Spiegel toch ‘es meneghen onbekint’, m.a.w. menigeen weet er den weg niet in, en daarom besloot Boendale alles, wat daarin over de geschiedenis van Brabant te vinden was, bijeen te brengen ³⁾ onder den titel Die Brabantsche Yeesten ⁴⁾.

1) Blijkens de rekeningen van Leuven: ‘Item van der doet van Jan van Boendale, van V stuvers 's jaers - XXXII stuvers payements,’ 't eerst medegedeeld door Edward van Even in drie opstellen van de Eendragt VIII (1853), waartegen in denzelfden jaargang van dat tijdschrift P. Génard te onrechte in twee brieven is opgekomen. Zie echter een brief van J.A. Alberdingk Thijm in de Eendragt (1854) en opstellen van F.H. Mertens en E. van Even in de Eendragt (1856), alle overgenomen in de Dietsche Warande IV (Amst. 1858) bl. 303-321. Vóór de ontdekking des heeren Van Even hield men, met verwaarloozing der acte van 1358, het jaar 1351 voor Boendale's sterfjaar, omdat men meende, dat de Brab. Yeesten door hem in 1350 afgebroken waren, en omdat het HS. der Yeesten van Kluit eene aanteekening van J.G. Gevaerts uit de 17^de eeuw (zie Tijdschrift XIII bl. 157) bevatte, ook overgenomen in de nog op het Archief te Antwerpen in HS. berustende Annales Antverpienses van Valkenisse, en aldus luidend: ‘Anno 1351 sterf Jean de Clerck, secretaris van Antwerpen, die den Duytschen Doctrinael hadde gemaeckt. In chronico rhytmico parvo’ (misschien het korte Brabantsche kroniekje, door Boendale in 1322 geschreven, waar het dan later bij aangeteekend zal zijn). Terecht schenkt men tegenwoordig aan die aanteekening van jongeren datum vrij algemeen geen gezag meer.

2) Brab. Yeesten I vs. 44-49.

3) Brab. Yeesten I vs. 23-41.

4) Brab. Yeesten I vs. 50 vlg. De Yeesten van Boendale zijn uitg. onder den titel Les Gestes des Ducs de Brabant I (Bruxelles) 1839 par J.F. Willems, en de vervolgen onder denzelfden titel: II (Bruxelles 1843) par J.F. Willems, III (Bruxelles 1869) par J.H. Bormans. De uitgaaf had plaats naar drie volledige HSS. (bevattende Boendale's werk en de beide vervolgen), namelijk 1^o. het HS. van Corsendonck te Brussel; 2^o. het HS. door Van den Damme voor de stad Brussel in 1444 geschreven, 3^o. het HS. van Heber van 1432, en naar enkele fragmenten en drie onvolledige HSS.: 1^o. het HS. van Kluit, dat alleen Boendale's werk bevat, 2^o. het HS. van Afflighem te Brussel, dat alleen boek IV en V behelst, en 3^o. het HS. op de Bourg. Bibl., bevattende alleen boek VI en VII.

[p. 6]

Maerlant had opgemerkt, dat de Brabantsche geschiedenis in vijf tijdvakken te verdeelen was, en in overeenstemming daarmee verdeelde Boendale zijn werk in vijf boeken van zeer verschillende lengte, maar ieder, op het laatste na, de geschiedenis van zes vorsten behandelend ¹⁾. In het eerste (1701 verzen) vindt men de geschiedenis van ± 600 tot 768; het tweede (5917 verzen) brengt de geschiedenis tot 992, het derde (2116 verzen) tot ± 1120, het vierde (1518 verzen) tot 1288 en het vijfde (900 verzen) tot 1316. Aanvankelijk leverde Boendale van stukken uit den Spiegel Historiael eene soort van omrijming: de gedachten worden behouden en de woorden ten deele ook, maar het rijm wordt gewijzigd. Met vs. 849 van het eerste boek echter begint Boendale nu en dan stukken van Maerlant eenvoudig over te nemen, doch in het eerste boek nog slechts 360 verzen. Van het tweede boek daarentegen zijn 4470 verzen bijna zonder verandering aan den Spiegel ontleend. Men vindt daar dan ook niet zoozeer de geschiedenis van Brabant als wel van Karel den Groote en zijne naaste opvolgers, tot het uitvoerig verhaal van Amys en Amelis ²⁾ en ‘tscelden jegen die borderers’ ³⁾ toe. Ook in het derde boek vindt men 1640 verzen van Maerlant en daarmee het geheele verhaal, dat deze van den eersten kruistocht deed. Eerst met het vierde boek gaat Boendale zelfstandig te werk, omdat Maerlant niet tot de daarin behandelde geschiedenis gekomen was en Velthem's vervolg hem nog niet bekend schijnt geweest te zijn. Wel bediende hij zich van Heelu'skroniek, die hij ook uitdrukkelijk noemt ⁴⁾, en waarvan hij een zeer kort uittreksel geeft. Verder raadpleegde hij Latijnsche bronnen ⁵⁾. Met het vierde boek begint de eigenlijke geschiedenis van Brabant, die in het vijfde boek wordt voortgezet, maar met het jaar 1316 wordt afgebroken.

Wanneer Boendale zijne Brabantsche Yeesten begon, weten wij niet ⁶⁾. Voltooid werden zij op 't eind van 1316 of in den loop van

1) Vgl. Brab. Yeesten I vs. 63-104 met Sp. Hist. III⁷ 57 vs. 89-104.

2) Brab. Yeesten II vs. 23-632 = Sp. Hist. III⁸ 75-80.

3) Brab. Yeesten II vs. 4120-4203 = Sp. Hist. IV¹ 29.

4) Brab. Yeesten IV vs. 1472-1475: ‘Die ghene, die den strijt saghen, hebbenre een scone boec af ghemaect, die goet is ende wel gheraect: daer moghedi in vinden vele van gherechten wapenspele.’

5) Zie Brab. Yeesten IV vs. 436, 522. Voor den Grimbergschen oorlog worden, IV vs. 233, ‘die boeke’ aangehaald, doch niets wettigt het vermoeden, dat daaronder ook het gedicht van den Grimbergschen Oorlog mag verstaan worden. Zie ook Ontw. I bl. 508.

6) De redeneering van J.H. Bormans om te betoogen, dat Boendale er reeds tegen 1310 mee begonnen zou zijn, komt mij te zwak voor. De opgave, Yeesten I vs. 59-62, dat het werk begonnen is in 1318, komt slechts in twee HSS. voor en moet veeleer daarom wantrouwen wekken dan omdat het door Boendale later geschreven vervolg met gebeurtenissen van het jaar 1317 aanvangt.

[p. 7]

1317 ¹⁾. Een in 1322 geschreven kroniekje, dat in 374 verzen achtereenvolgens zeer beknopt de Brabantsche vorsten bespreekt, schijnt met recht aan Boendale toegeschreven te worden ²⁾. Later heeft hij nog 3866 verzen aan het vijfde boek der Yeesten toegevoegd ³⁾, die de geschiedenis voortzetten tot het jaar 1347. Plotseling schijnt toen het werk afgebroken te wezen, waarschijnlijk in 1347 zelf, maar in elk geval niet later dan 1349, want de oudste zoon van Jan III, Hendrik, die in 1349 overleed, was, toen Boendale schreef, nog in leven ⁴⁾, en, terwijl de drie dochters van den hertog in 1347 tegelijkertijd huwden, wordt wel van het huwelijk der beide jongste gesproken, maar van de oudste, Johanna, alleen meegedeeld, dat zij in 1345 weduwe was geworden. 't Schijnt dus, dat de dichter onder het vermelden van de huwelijken zelf de pen heeft moeten neerleggen, om die later niet weder op te vatten.

Het tweede gedeelte der Yeesten is op historisch gebied ongelijk veel belangrijker dan het eerste. Boendale toch vertelt er in, wat hij zelf heeft bijgewoond of uit den mond van ooggetuigen heeft vernomen ⁵⁾, en heeft daarbij van Maerlant geleerd, dat ‘die historien dichten, en selen om vrientscap noch om gichten lieghen in haer maken’ ⁶⁾, zoodat zijn werk voor ons tot de betrouw-

1) Brab. Yeesten V vs. 784-790 wordt eene plaag genoemd, die ‘in die maent Mei 1315 began ende duerde een jaer voertan’ en V vs. 822 wordt gesproken van ‘tnaeste jaer’, dus 1316. Vroeger kan het werk dus niet voltooid zijn; maar V vs. 197 vlg. wordt van den oorlog tusschen Frankrijk en Vlaanderen gezegd, dat hij al ‘meer dan (d.i. ruim) twintich jaer’ duurde. Die oorlog nu werd verklaard in 't laatst van 1296, terwijl de vijandelijkheden in 't begin van 1297 aanvingen.

2) Namelijk door J.H. Bormans, die het liet afdrukken in Les Gestes des Ducs de Brabant III (Bruxelles 1869) p. CXLIII-CLV, nadat het reeds was uitg. door Ph. Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten I (Gent 1833) bl. 84-90.

3) In het vijfde boek volgen daarop nog 300 verzen in drie hoofdstukken, waarvan het eerste in één HS., de beide andere in een ander HS. ontbreken. Het begin van het eerste past volstrekt niet bij het voorafgaande; het tweede ‘vander gemeinten’ bevat geene geschiedenis, maar alleen eene afkeuring van de volksregeering; het derde, blijkens den aanhef geschreven na den dood van Jan III, dus na 1355, handelt ‘van den gheesselaren’ in 1350 en ziet er uit als een op zich zelf staand verhaal. Ik houd het er daarom voor, dat die hoofdstukken niet van Boendale zijn, maar toevoegsels van latere hand.

4) Brab. Yeesten V vs. 4731; vgl. ook vs. 4739, waar ook de jongste zoon, Godevaert, die in 1350 stierf, als nog levend wordt vermeld.

5) Zie daarvoor Brab. Yeesten V vs. 2934-2940, 3181 vlgg., 3451 vlg., 3579 vlg., 3809 vlgg.

6) Brab. Yeesten V vs. 2823-2834. Hoe sterk Boendale lichtvaardigheid in den geschiedschrijver verfoeit en hoe dringend hij van dezen verlangt, dat hij in overeenstemming met de beteekenis van 't woord historia ooggetuige zal zijn, blijkt uit Lekenspiegel II 38 vs. 77-112, III 15 vs. 67-118.

[p. 8]

baarste bronnen der Brabantsche geschiedenis behoort. Ook op kunstgebied moge dit tweede gedeelte iets hooger staan dan het eerste, dichterlijk is het allesbehalve. Alleen het hoofdstuk, waarin de vreemdeling gewaarschuwd wordt, dat hij den slapenden leeuw van Brabant niet moet wekken ¹⁾, is iets dichterlijker dan het gewone verhaal.

In het midden van de 15^de eeuw heeft een ons onbekend, maar zeer nederig en zeer ijverig dichter bij de Yeesten nog een zesde en zevende boek gevoegd. Het zesde, dat in 11982 verzen de regeering van Wenceslaus en Johanna († 1406) behandelt, is in 1432 ‘int wout van Sonyen’ ²⁾, denkelijk in het klooster Groenendael, voltooid door een oud dienaar van Jan IV († 1427), die zeer aan zijn meester gehecht was ³⁾ en diens regeering, evenals die van Anthonys (†1415) vóór hem, en die van Philips I (†1430) na hem, beschreef in het zevende boek (18186 verzen), voltooid in het begin van 1441 ⁴⁾. Als bron gebruikte de schrijver, behalve mededeelingen van ooggetuigen, ook uitvoerig door hem vertaalde officiëele stukken, het geschiedwerk van ‘meester Jan Froysart’ ⁵⁾, het gedicht van den Grimbergschen Oorlog ⁶⁾ en de Latijnsche kroniek van ‘meester Emont van Dynter’, reeds onder Hertog Anthonys en verder tot aan zijn dood in 1448 geheimschrijver der Brabantsche hertogen, die zelf weer voor vroegeren tijd de Yeesten van Boendale had gebruikt.

In zijne Brabantsche Yeesten verwijst Boendale ⁷⁾ voor den krijgstocht van Eduard III tegen Frankrijk ‘ten boeke daer ic dhistorie alte male in hebbe gheset redenlic wale’. Dat boek nu hebben wij gedeeltelijk over. Wij bezitten namelijk 2018 verzen, getiteld ‘Van den derden Edewaert, coninc van Ingelant, hoe hi van over die zee is comen in meininge Vrancrijc te winnen, ende hoe hi Doernig belach’ ⁸⁾, en daarin worden Eduard's krijgsbedrijven van 1338 tot den wapenstilstand in 1340 uitvoerig en levendig beschreven. Boendale ⁹⁾ leverde ons daarin een betrouwbaar geschiedverhaal,

1) Brab. Yeesten V vs. 2069-2168.

2) Brab. Yeesten VI vs. 11984 vlgg.

3) Brab. Yeesten VII vs. 17100 vlgg.

4) Brab. Yeesten VII vs. 18131.

5) Brab. Yeesten VI vs. 5255.

6) Zie Ontwikkelingsgang I bl. 508.

7) Brab. Yeesten V vs. 3975 vlgg.

8) Naar een HS. op de Bourg. Bibl. te Brussel uitg. door J.F. Willems in 't Belg. Museum IV (Gent 1840) bl. 298-367.

9) Dat hij wel waarlijk de schrijver was, al wordt zijn naam er niet in genoemd, blijkt vooral hieruit, dat hij er 218 verzen van overnam in de Brab. Yeesten, waarin hij dezelfde geschiedenis wat beknopter behandelde, V vs. 3911-4388.

[p. 9]

daar hij ooggetuigen had kunnen raadplegen en zelf ook voor een deel ooggetuige was, omdat Eduard met zijne vrouw Antwerpen tot verblijfplaats en uitgangspunt van zijn krijgstocht had gekozen. Ofschoon met de beste bedoeling om alles naar waarheid en onpartijdig te vertellen, kon hij toch moeielijk verhelen, dat hij, evenals zijn landsheer, Jan III van Brabant, aan de zijde stond van Koning Eduard ¹⁾. Ook over de schitterende overwinning, door Eduard's vloot aan den mond van het Zwin behaald, is hij oprecht verheugd. Eveneens is hij terecht zeer ingenomen met het bondgenootschap, dat de Vlaamsche steden, na hun graaf, Lodewijk van Nevers, genoodzaakt te hebben naar Frankrijk uit te wijken, met Eduard en Jan van Brabant sloten door toedoen van Jacob van Artevelde, ‘een knape niet rike van haven’, zooals hij zegt, ‘maar die conste spreken wale’ en over wiens grooten invloed te Gent en Brugge hij zich met recht verbaast ²⁾. Over den Franschen koning, Philips VI van Valois, daarentegen is hij slecht te spreken, en aan het recht van Eduard op den Franschen troon schijnt hij niet te twijfelen, al verwondert hij zich ook over de stoutmoedigheid van den Engelschen koning, die er zijne aanspraken op metterdaad wilde doen gelden.

Toch voelt hij diep alle ellende, die de oorlog ook over zijn land brengt, en die hij toeschrijft aan Gods toorn over der menschen zonden, zoodat hij in Eduard het werktuig ziet, waarvan God zich bedient om die zonden te straffen, zooals God dat ook in vroeger tijd reeds zoo dikwijls had gedaan. Dat het sluiten van een wapenstilstand tijdens het beleg van Doornik hem aangenaam moet geweest zijn, is te begrijpen, te meer omdat daarbij niet slechts de gravinweduwe van Holland, maar ook de hertog van Brabant tusschen de koningen van Frankrijk en van Engeland bemiddelaar was geweest. Ook is het opmerkelijk, dat hij in dezen oorlog, voor zoover die in de Nederlanden werd gevoerd, vooral een strijd van Walen en Dietschen zag: ‘'tkerstenheit’, zeide hij, ‘es gedeelt in tween: die Walsche tonge die es een, dandre die Dietsche algheheel’ ³⁾.

1) Hij prijst dezen zóó duidelijk, Van den derden Edewaert, vs. 31-54, 59-62, 95-103, 195-198, 343-348, 801 vlg., 1253-1256, 1339 vlg., 1591-1632, dat het moeilijk te begrijpen is, hoe Haerynck, Jan Boendale, Gent 1888, bl. 152-158 hem ‘voor Eduard niet gunstig gestemd’ heeft kunnen noemen en in verschillende lofspraken ironie en spot heeft kunnen zien.

2) Van den derden Edewaert, vs. 993-1052.

3) Van den derden Edewaert, vs. 1585-1587.

[p. 10]

Te betreuren is het, dat wij slechts een fragment van Boendale's werk bezitten; want dat hij het verhaal van den Engelsch-Franschen oorlog minstens tot 1346 heeft voortgezet, blijkt hieruit, dat hij later in zijne Yeesten naar aanleiding van den bloedigen slag bij Crécy zegt: ‘Die de yeesten van al desen horen wil of lesen, ga ten boeke ende lese int licht, dat ic daer af heb ghedicht’ ¹⁾. Toevallig nu zijn ons ook 193 ten deele zeer verminkte verzen bewaard gebleven, waarin Die strijt van Crecy en gedeeltelijk ook het daarop gevolgde beleg van Calais door Eduard III levendig beschreven wordt ²⁾, doch daar zij een vijandigen geest ademen tegen den Engelschen koning en geen enkel punt van overeenkomst vertoonen met het beknopte verhaal van denzelfden slag in de Brabantsche Yeesten ³⁾, ben ik geneigd mij te voegen aan de zijde van hen, die dat fragment aan Boendale ontzeggen.

Tusschen het eerste en het tweede deel der Brabantsche Yeesten schreef Boendale twee leerdichten. Het eene, Der Leken spiegel ⁴⁾, is een uitvoerig werk van 21818 verzen, door Boendale te Antwerpen begonnen in 1325 ⁵⁾, en voltooid den 6^den Aug. 1330 ⁶⁾. Hij schreef het ‘om ghemenen oorbaer’ en omdat hij ‘ghaerne zaghe dat yet van hem bleve, dies te bat dat leke volc hadde na sine doot’ ⁷⁾, en droeg het op aan ‘minen heer Rogier van Levedale ende mijnre vrouwen’ (d. i. Agnes van Cleve). Deze Rogier van Leefdale nu was drossaat, later kanselier van Brabant en burggraaf van Brussel, en tot aan zijn dood (29 Januari 1333) een zeer invloedrijk man onder Jan II en Jan III. Ook aan den laatstgenoemden hertog

1) Brab. Yeesten V vs. 4570-4573.

2) Zij zijn uitg. door D.J. van der Meersch in 't Belg. Museum VIII (Gent 1844) bl. 254-260.

3) Brab. Yeesten V vs. 4527-4576.

4) Uitg. door M. de Vries, Der Leken spiegel, Leiden 1844-1848, naar vier volledige HSS.: 1^o. het Haarlemsche (van J. Enschede), 2^o. het Brusselsche op de Bourg. Bibl., 3^o. het Haagsche op de Kon. Bibl., 4^o. het Amsterdamsche op de Bibl. der Kon. Akad., en verschillende fragmenten. Zie daarover M. de Vries, Inl. ,. CXXII-CXXXII, en Bijlagen (III^de deel bl. 318-320) en verder voor een Weener fragment Inl. op den Sp. Hist. Tweede Partie bl. VI en voor een Gothaasch fragment (Lsp. II 44 vs. 533-45 vs. 117) Karl Regel in Zacher's Zeitschrift XIII (Halle 1882) p. 224-229. Een fragment van 200 verzen is nog uitg. door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten II (1903) bl. 265-271. Over eene getrouwe Nederrijnsche vertaling van den Lekenspiegel in een te Keulen berustend HS. zie M. de Vries' uitgave III bl. 321-339.

5) Zie Lsp. I 38 vs. 85-90, waar 226 moet geteld worden bij 1099.

6) Zie de opgave aan het slot van het werk, en vgl. ook Lsp. III 16 vs. 121 vlg.

7) Lsp. prol. vs. 13-17.

[p. 11]

heeft Boendale een exemplaar van zijn gedicht aangeboden ¹⁾.

Het werk is in vier boeken verdeeld en kan eene korte encyclopaedie van kerkgeschiedenis, godsdienst en zedenleer genoemd worden. Na een proloog van 110 verzen vangt het I^ste boek (4900 verzen) aan met eene beschouwing van het heelal, in de eerste plaats van den hemel, waarbij dan over het wezen van God en de getrouwe en afvallige engelen volgens ongenoemde Latijnsche geschriften gehandeld wordt. Daarna gaat Boendale over tot het firmament met zon, maan en sterren, tot de aarde, het vagevuur en de hel ²⁾, om vervolgens den mensch naar lichaam en ziel te beschouwen en de geschiedenis der menschheid van den zondeval af tot op Salomo's tempelbouw te beschrijven, waarbij de oudste geschiedenis van Rome, maar vooral de bijbelsche geschiedenis op den voorgrond treden, de laatste om de figuurlijke beteekenis, die zij voor Christenen moet hebben. Daarom zegt Boendale dan ook zelf ³⁾: ‘om oude geesten te maken cont en es dese bouc begonnen niet’, en worden alleen de hoofdfeiten vermeld; maar naar aanleiding daarvan worden dan verder uitvoerig onderwerpen uit de zedenleer ter sprake gebracht, zooals bij Adam en Eva het huwelijk met eene aanprijzing van het gehuwde leven tegenover het monniksleven, bij Kaïn de nijd, bij Noë de dronkenschap en de eerbied voor de ouders, bij Noë's nakomelingen de plichten der vorsten, die oorspronkelijk door het volk heeten aangesteld, nadat de gemeenschap van goederen op aarde door de boosheid der menschen had opgehouden, en ‘hoe men een stat of lantscap regeeren sal’, enz.

Het II^de boek (10385 verzen) begint met een proloog van 34 monorimen en behandelt de stichting en geschiedenis van het Christendom tot Karel den Groote. Zeer uitvoerig wordt de geschiedenis van Maria en die van Jezus' jeugd tot zijn twaalfde jaar verteld ⁴⁾. Het eigenlijk leven van Jezus roert Boendale slechts

1) Het Brusselsche HS. toch besluit met eene opdracht aan Jan III en mist daarentegen de opdracht aan Rogier, die in de andere HSS. voorkomt prol. vs. 47 vlgg.

2) Boendale toont daar, Lsp. I 12 vs. 67-82, bekendheid met de legende van Patricius' Vagevuur (zie Ontwikkelingsgang I bl. 412-414) en, Lsp. I 14 vs. 75-90, met Tondalus' visioen.

3) Lsp. I 39 vs. 37-39.

4) Boendale heeft daarvoor het aan Hieronymus toegeschreven Evangelium de nativitate S. Mariae en een vervolg daarop, de Infantia Salvatoris, ten deele letterlijk vertaald: zie Lsp. II 10 vs. 1-38; 34 vs. 29-34, en M. de Vries, Inl. op der Leken spiegel bl. XXXIII-XLV. Wanneer Boendale bij de geschiedenis der driekoningen zijne vertaling bekort, belooft hij die in een afzonderlijk boek volledig te zullen geven, Lsp. II 13 vs. 121-134, maar 't is niet bekend, of hij die belofte vervuld heeft.

[p. 12]

even aan: hij verwijst daarvoor naar Maerlant's Scolastica ¹⁾; maar dan volgt weer een zeer uitgebreid verhaal van Jezus' lijden, hellevaart en opstanding ²⁾ en daarop, na eene verklaring van het Pater noster, het Ave Maria en het Credo, eene kroniekmatige geschiedenis ‘van den tween regementen, dat gheestelike ende dat keyserlike’, waar echter de geschiedenis van het laatste slechts zeer terloops wordt aangestipt en hoofdzakelijk de geschiedenis der pausen en hunne kerkelijke verordeningen gegeven wordt tot op Karel den Groote ³⁾. Verder behandelt Boendale dan de symboliek van den kerkdienst, in 't bijzonder van de mis ⁴⁾, om te eindigen met het verhaal van ‘dopvaert van Marie’ ⁵⁾.

Het III^de boek (5307 verzen) bevat allerlei zedelessen, voorschriften van ‘scone zeden ende manieren’ of over het algemeen ‘moraliteit’, opgehelderd door een twaalftal ‘bispelen’ of korte, maar duidelijke verhalen ter nadere verklaring. Boendale heeft, zooals hij zegt, dit boek, dat voor ons het belangrijkste van de vier is, ‘ghesocht uten boeken hier ende daer, die de wise wilen screven’. In het eerste gedeelte van dit boek wordt die ‘moraliteit’ gegeven in den vorm van spreuken met enkele verhalen of exempelen er tusschen. De er in aanbevolen deugden worden vooraf (in het 2^de hoofdstuk) ingedeeld in vier groepen, elk weder met hare onderdeelen, namelijk ‘gestadicheit, scamelheit, goedertierenheit en gherechticheit’ ⁶⁾, die dan door den dichter nader in bijzonderheden worden besproken, vóór hij ze in het zeer uitvoerig 3^de

1) Lsp. II 35 vs. 7-18.

2) 't Is trouw gevolgd naar het Evangelium Nicodemi; zie ook Lsp. II 35 vs. 113-116.

3) Als bron daarvoor diende Boendale hoofdzakelijk ‘Mertens coronike’ (Lsp. II 40 vs. 109; 45 vs. 140) of het Chronicum Summorum pontificum atque Imper. Rom. van Martinus Polonus.

4) Eene uitvoeriger verklaring van de mis bezitten wij in een afzonderlijk gedicht van 1283 verzen, getiteld Die bediedenisse van der Missen, naar een HS. op de Bibl. der Maatsch. der Ned. Lett. te Leiden (HS. 191 bl. 95-103) uitg. in de Nieuwe Reeks der Werken van die Maatschappij, VII 1 (Leiden 1852) bl. 1-80, door A.C. Oudemans.

5) Boendale volgt daar het Liber St. Johannis de transitu S. Mariae (vgl. Lsp. II 55 vs. 1-10).

6) Eene verdeeling der deugden in vier groepen was in de middeleeuwen zeer gewoon en schijnt oorspr. te berusten op Macrobius' Commentarii in Somnium Scipionis I, 7, 8. Als de ‘quatuor virtutes cardinales’ worden echter gewoonlijk niet dezelfde genoemd, als Boendale hier opgeeft, maar ‘prudentia, justitia, fortitudo et temperantia’. Zij werden o.a. behandeld door Martinus van Bracara, Formula vitae humanae, een veel gelezen werkje uit de 6^de eeuw, ook gedeeltelijk overgenomen in Vincentius' Speculum Historiale, maar in zijn geheel vertaald door Maerlant, Sp. Hist. I⁸, cap. 33-41.

[p. 13]

hoofdstuk in spreukvorm aankweekt. Hij heeft die spreuken, zooals hij zegt (vs. 1239) ontleend aan een werkje, handelend over ‘Vier deuchden cardinale’, waaronder blijkbaar de Disticha of Dicta Catonis verstaan worden, met de Breves Sententiae Catonis, die daaraan later als eene inleiding zijn toegevoegd ¹⁾. In het 4^de hoofdstuk zet hij hetzelfde onderwerp voort, maar dààr geeft hij eene vertaling uit een vervolg op Cato's spreuken, het Liber Facetus, docens mores hominum ²⁾. In de volgende hoofdstukken worden meer bepaalde onderwerpen behandeld, zooals het voordeel van armoede boven rijkdom, het overwinnen der jaloezie, het beheerschen van ‘gramscap ende quade melancolie’, het ‘wederstaen van luxurie’, de verhouding van man en vrouw in het huwelijk, de opvoeding der kinderen, de regeerkunst en, in het 14^de hoofdstuk (‘van den lettren ende van der clergiën’) de vrije kunsten, die voor den laaggeborene het middel zijn om tot eer en aanzien te geraken, zoodat ‘eens smeeds ofte eens wevers zone, die selve in sinen persone wel gheseedt is ende goet, mach ghewinnen sulken spoet, dathi paeus wort of cardinale, bisscop ofte officiale’. Geen hoofdstuk echter heeft meer de aandacht getrokken dan het 15^de ‘hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren sullen’. Het is eene eerste proeve van aesthetica in het Dietsch, waarin van den dichter geëischt wordt, dat hij zij ‘een gramarijn, warachtig ende eersaem van levene’, en waarin op Maerlant als den vader der Dietscher dichtren algader’ en als voorbeeld voor alle ware dichters gewezen wordt. Het eerste vereischte voor een dichter, de grondslag van alle dichten, zegt Boendale, is kennis van taal en stijl; het tweede is waarheidsliefde bij geschiedkundige en kerkelijke onderwerpen (verdichte verhalen, zooals de gelijkenissen van Jezus, dierfabels en gedichten als ‘van Reynaerde ende Ysegrime’ hebben, volgens Boendale, alleen waarde ter toelichting van diepzinnige leeringen); het derde vereischte is eene behoorlijke manier van leven, waarbij de dichter zich onafhankelijk genoeg kan gevoelen om alleen uit eigen aandrang naar eigen ingeving te dichten, omdat hij het niet laten kan. Hij toch, ‘die dicht van minnen, omdat hi sijn lief wilt ghewinnen’, hij, ‘die dicht openbare, omdat hi gherne namecont ware’, en hij, ‘die dicht om gheniet’, is de ware

1) Deze bron is aangewezen door M. Boas, Tijdschrift XXXII (1913), bl. 101-138.

2) Eene doorloopende vergelijking van het 4^de hoofdstuk met dat werkje gaf ik in de Dietsche Warande N. R. V (1892), bl. 60-76.

[p. 14]

dichter niet, wien dichten ‘van naturen in is gheboren’. Hij dicht ‘om ghewin’. ‘Een rechte dichtere’ daarentegen, ‘al waer hi in enen woude, dat hi nemmermeer en soude van dichtene hebben danc, nochtan soude hi herde onlanc sonder dichten daer gheduren, want het hoort te sire naturen: hi en mochts niet laten, al woude hi.’

Dan volgen er nog twaalf hoofdstukken, waarin o.a. gesproken wordt van Jacob van Simpole, door koning Philips VI van Frankrijk tot rewaert van Vlaanderen aangesteld, die ‘overmids sine ghierichede Brugghe ende al Vlaenderlant den coninc warp uter hant,’ ofschoon de Fransche koning ten slotte na jaren langen strijd in 1328 door den moorddadigen slag bij Cassel ‘der Vlaminghe overmoet onder voet warp’. Verder worden de vier standen of ‘vier manieren van lieden’: de geestelijken (‘die den volke die wet lesen’), de ‘heerscapiën, de ackerman ende de coopman’ behandeld, ende ‘vijfterhande minnen’: tot God, tot den echtgenoot, tot den landsheer, tot de ouders en tot de kinderen. De persoonlijke eigendom wordt bepleit en de mildheid aangeprezen, vooral aan den vorst, en ridders- en poorterszonen worden in hunne waarde tegen elkander afgemeten. Dat bij het schrijven van dit geheele boek aan Boendale Maerlant's Heimelicheit der Heimelichede voor den geest stond, kan wel niet worden betwijfeld, al nam hij er ook niets letterlijk uit over ¹⁾

Tegenover het verleden in het eerste en tweede, en het heden in het derde boek, behandelt Boendale in het IV^de (in 1116 verzen) de toekomst ²⁾. Hevige, telkens herhaalde strijd, zegt hij, zal er om Jerusalem en het geheele Oosten plaatshebben, totdat alles onder één Christenkoning zal vereenigd worden; maar als deze voorspoed door een weelderig leven zal gevolgd worden, zal ‘van den Joden een groot conroot’ de wereld van allerlei gruwelen vervullen, en

1) Zie de vergelijking van tal van plaatsen bij A.A. Verdenius, Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der Heimelijkheden, Amst. 1817, bl. 110-113. Eens, Lekensp. III 14 vs. 232, noemt Boendale ook ‘een wisen clerc Aristoteles’ onder degenen, die leeren, ‘hoe landsheren souden leven’.

2) Hij gaf in dit boek een korten inhoud van den Sidrac (zie Lsp. IV 1 vs. 1-12), waarvan hij waarschijnlijk de Dietsche vertaling kende, die er in 1329 door een Antwerpenaar van gemaakt was, en waarvan HSS. bestaan te Königsbergen, Hamburg, Stuttgart (het Comburgsche), Londen en Oxford en een fragment te Gent. Ook zijn er zeven uitgaven eener gedrukte omwerking van bekend. Zie W. de Vreese, Tijdschrift X bl. 33-39. Bovendien putte hij ook nog uit een uit het Grieksch in het Latijn vertaald werkje, Revelationes de rebus quae ab initio mundi contigerunt, quaeque deinceps contingere debent, te onrechte toegeschreven aan Methodius, bisschop van Tyrus (zie Lsp. IV 5 vs. 1-5).

[p. 15]

daarna zal ‘Antekerst’ geboren worden en de menschen verleiden. Twee knechten van God, Enoch en Helyas, zullen wel tegen hem optreden, maar in den strijd bezwijken, en dan zullen vijftien teekenen den oordeelsdag aankondigen. Christus zal de boozen naar de hel verwijzen en de rechtvaardigen in het hemelrijk opnemen.

Zoo is de korte inhoud van Der Leken spiegel, die zoowel om het stelselmatige, de beknoptheid en zaakrijkheid der behandeling, om de duidelijkheid van den stijl en de zuiverheid van de taal, als om de juistheid der vergelijkingen en de levendigheid der ingelaschte verhalen en zedengispingen het beste van al onze middeleeuwsche leerdichten mag genoemd worden.

Boendale's andere leerdicht, getiteld Jans Teesteye ¹⁾, d.i. Jans Overtuiging, is eene samenpraak in 4102 verzen tusschen Jan, den dichter zelf, en zekeren Wouter over verschillende onderwerpen, meest van maatschappelijken aard, doch niet in strophenvorm zooals Maerlant's Martyns, die er evenwel in worden aangehaald en zeer grooten invloed hebben geoefend op de meeningen van den dichter ²⁾. Ook naar Maerlant's Rijmbijbel, Spiegel Historiael en Historie van Troyen wordt er in verwezen ³⁾, zoodat Boendale zich vooral hier leerling van Maerlant toont.

Jans Teesteije moet geschreven zijn vóór 1333, omdat in Januari van dat jaar Rogier van Leefdale stierf, aan wien ook weder dit werk is opgedragen en wiens ontevredenheid Boendale vooraf had opgewekt door eenig ander werk, dat hij hem opdroeg ⁴⁾. 't Is nu de vraag, of de Teesteye tusschen 1330 en 1333, dus na den Lekenspiegel, of reeds daarvóór, dus vóór 1325 geschreven is. De gronden, voor de eerste meening aangevoerd ⁵⁾, zijn wel evenmin afdoende als die, welke voor de tweede meening zijn geopperd ⁶⁾, maar toch ben ik geneigd aan te nemen, dat Boendale vóór den Lekenspiegel wel geen ander leerdicht zal geschreven hebben ⁷⁾ en

1) Nadat M. de Vries van Jans Teesteye een fragment (vs. 1280-1440), in bezit van C.P. Serrure, had uitg. in de Verslagen en Berigten der Vereen. voor Oude Ned. Lett. II (Leiden 1845) bl. 57-63, gaf F.A. Snellaert het geheele werk naar het Oxfordsche HS. uit in de Ned. Gedichten uit de veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken en anderen, Brussel 1869, bl. 137-275, 701-703.

2) Zie tal van overeenstemmende plaatsen uit de Martijns aangehaald in den Ontwikkelingsgang I bl. 455 vlg.

3) Zie Jans Teesteye vs. 393, 812 vlg.

4) Zie Jans Teesteye vs. 100 vlg.

5) Door M. de Vries, Inl. op der Leken spiegel bl. LXXXIX-XCVII.

6) Door W.J.A. Jonckbloet, Gesch. der Mnl. Dichtkunst III (Amst. 1854) bl. 253-256.

7) Op grond van Lsp. prol. 15-17.

[p. 16]

maakt Jans Teesteye over het algemeen den indruk op mij, dat het opzettelijk geschreven is ter nadere toelichting en verdediging van eenige in den Lekenspiegel verkondigde stellingen, en, door onder den invloed van tegenspraak opgesteld te zijn, juist daarom levendiger, soms scherper en heftiger is dan Boendale's met bedaarden geest samengesteld hoofdwerk.

Na een proloog in kruisrijmen wordt reeds dadelijk eene stelling van den Lekenspiegel ¹⁾ uitvoerig en klemmend verdedigd, namelijk ‘dat tfolc nu es also goet alst nye was van beghinne’. In tegenstelling tot Maerlant geeft Boendale daar eene zeer optimistische en toch inderdaad gerechtvaardigde voorstelling van den toestand der maatschappij; alleen is hij het met Maerlant eens, dat de adel door den invloed der ‘scalken’ achteruit gegaan is, en daarom wijst hij de landsheeren er op, hoe zij moeten handelen ²⁾, evenals de stedelijke regeering, de schepenen, die ook allesbehalve onbaatzuchtig en eerlijk bij hunne rechtspraak zijn ³⁾. Vervolgens worden, zonder veel samenhang, allerlei onderwerpen behandeld, zooals de Drieëenheid, d'avonture, de drie godsdiensten (Heidendom, Jodendom en Christendom), de oorsprong der lijfeigenschap en van den waren adel, de andere standen der maatschappij: priesters, monniken, akkerlieden en kooplieden, waarbij dan vooral gewezen wordt op het groote nut, dat de beide laatste standen aan de maatschappij bewijzen, en zelfs van deze gezegd wordt (vs. 3374-80): ‘datmen nu meest trouwe siet int ghemeyne weerlike diet, dat sinen arbeyt daghelijx verteert ende met sinen acker hem gheneert ofte van lande te lande rent ende met comenscape went, des die meneghe te bat heeft.’ Na een onderzoek naar het beste middel om zalig te worden, behandelt Boendale de tien geboden en de zeven hoofdzonden, waarna hij dan zeer uitvoerig en hatelijk de gebreken der vrouwen ⁴⁾ en der priesters en kloosterlin-

1) Lsp. I 26 vs. 37-40: ‘Daeromme hebbic dicke gheseit, dat tfolc na sine veelheit also goet is, duncket mi, alst voormaels was ye.’

2) Jans Teesteye vs. 946-1079, te vgl. met Lsp. I 35, III 12.

3) Jans Teesteye vs. 1080-1295, te vgl. met Lsp. I 34, III 11.

4) Boendale haalt daarbij, Teesteye vs. 2836-2927, uit Salomon en Maercolf een bispel aan, dat even kras, maar minder vermakelijk is dan een ander bispel met den vrouwen even vijandige strekking in den Lekenspiegel III 4 vs. 185-276. Ook in het groote Hulthemsche HS. (zie Vaderl. Museum II bl. 176 en 194) vindt men een paar spreuken aangehaald uit Salomon en Marcolf, een gedicht, dat in de middeleeuwen dus ook bij ons, evenals in Duitschland, bestaan heeft, doch dat wij nu slechts verwerkt kennen als volksboek, waarvan het oudste nog bestaande Duitsche exemplaar te Straatsburg in 1499 is gedrukt, terwijl het in het Nederlandsch in 1501 te Antwerpen bij Hendrik van Homberch werd uitg. onder den titel: Dat Dyalogus of Twisprake tusschen den wisen coninck Salomon ende Marcolphus, in 1861 te Gent met eene lezenswaardige voorrede herdrukt door de Maatsch. der Vlaemsche Bibliophilen. Ook in het Nederduitsch, Fransch en Latijn bestaan er bewerkingen van. Naar dat volksboek en middeleeuwsche aanhalingen te oordeelen, moet het oorspr. gedicht in dialoogvorm vermakelijke tegenstellingen geleverd hebben van Marcolf's wel prozaïsch, maar practisch volksvernuft tot de verhevener geleerde wijsheid van koning Salomo. Vgl. hierover W. Schaumburg, Untersuchung über das deutsche Spruchgedicht: Salomo und Morolf in Paul und Braune's Beiträge II (Halle 1876) p. 1-63.

[p. 17]

gen ¹⁾ bespreekt, ofschoon hij zich toch weer haast er bij te voegen, dat er ook goede vrouwen zijn, die men juist om ‘die ghemeyne broescheyt’ der vrouwen te meer moet eeren ²⁾, en dat hij ‘der papen vrient’ is en grooten eerbied voor de kerk heeft en het daarom ergerlijk vindt, dat de meeste priesters zoo weinig voldoen aan de hooge eischen, die hun gesteld worden. De dichter eindigt met aan het laatste oordeel te herinneren en op de ‘bitterheyt der hellen ende die zuetecheyt des hemelrijcs’ te wijzen.

Door sommigen worden nog drie andere dichtwerken, de Melibeus, de Dietsche Doctrinale en het Boec van der Wraken, aan Boendale toegeschreven, doch nauwelijks op eenigen anderen grond, dan dat zij wel door hem zouden kunnen vervaardigd zijn en denkbeelden bevatten, die ook bij hem gevonden worden, alsof overeenstemming in denkbeelden bij de leerdichters der 14^de eeuw, die allen hunne wijsheid aan een beperkt aantal Latijnsche schrijvers ontleenen, zulk een wonder ware.

De Melibeus ³⁾, volgens het onderschrift half April 1342 te Antwerpen, waar de dichter woonde, voltooid, en opgedragen aan Jan III van Brabant, is een ‘boec van troeste ende van rade’, 3771 verzen lang en vertaald uit het Latijn van Albertanus van Brescia, die het oorspronkelijke in 1246 had geschreven.

Het werk begint met vermaningen om vergevensgezind te zijn en het wereldsche leed moedig en geduldig te verdragen, uitgesproken door Prudentia (de Wijsheid) tegen haar man Melibeus (d.i. ‘een man, die honich, der werelt soetecheyde drinct’, vs.

1) Als voorlooper der hervormers doet Boendale zich kennen door den aflaatverkoop aan de kaak te stellen, Teesteye vs. 3638 vlgg.

2) Ook hierbij merkt Boendale op (vs. 3088 vlgg.): ‘someghe liede berechten ende blameren mijn dichten, daer ic segghe ofte scrive vander broescheyt der wive’. Waarschijnlijk doelt hij daar op hetgeen hij zeide in Lsp. I cap. 22 en 23.

3) Naar het Oxfordsche HS., met collatie van het Hamburgsche HS., uitg. door F.A. Snellaert in de Ned. Gedichten uit de veertiende eeuw, enz. Brussel 1869 bl. 1-133, 645-700.

[p. 18]

2515, 2533), wanneer deze geduchte wraak wil nemen op drie vijanden (‘die werelt, tvleesch ende die duvel’, vs. 2548 vlg.), welke zijne vrouw en zijne dochter (‘die siele’) mishandeld hebben. Nadat Melibeus ook eene vriendenschaar om raad gevraagd heeft, leent hij opnieuw het oor aan de overredende woorden van Prudentia, doorweven met aanhalingen ‘uter heyligher scrifturen, uten loye, decretale, ende uten lereren’, en als zijn toorn tot bedaren gebracht is, laat hij zich verder door Prudentia nog uitvoerig raad geven aangaande allerlei min of meer verwante zaken, die zonder al te duidelijken samenhang, soms in eene reeks van spreuken, besproken worden, zooals de wijze waarop ‘scolieren’ hunne studiën moeten inrichten, de mensch moet overleggen wat hem te doen staat en zich moet laten voorlichten, een man zich tegen zijne vijanden moet hoeden en strijd moet zoeken te ontgaan, behalve wanneer een zevental opgesomde oorzaken dien wettigen, terwijl hij het straffen aan God en de rechters moet overlaten. Prudentia eindigt dan ook met een zoen te treffen tusschen haar man en zijne vijanden.

Het gedicht bevat in zuivere taal eene menigte verstandige opmerkingen, maar geheel ongelijk kan men Melibeus toch niet geven, als hij zijne vrouw onder het spreken toevoegt (vs. 3108 vlg.): ‘uwe tale es so lanc, ghi singhet al enen sanc’.

Dat de vertaler van den Melibeus moeilijk dezelfde kan zijn als de schrijver van de Dietsche Doctrinale, volgt hieruit, dat laatstgenoemde meermalen stukken uit het werk van Albertanus van Brescia in eenigszins andere vertaling aanhaalt, eens zelfs met de bijvoeging: ‘alsoe ict las in dat Latijn’ ¹⁾, ofschoon de Dietsche Doctrinale volgens het onderschrift te Antwerpen in Juni 1345, dus drie jaar na den Melibeus, is voltooid, en de dichter, hadde hij ook dat werk geschreven, er wel evenzeer melding van zou gemaakt hebben, als hij het doet van het door hem bewerkte, nu verloren ‘boec gheheten Exemplaer’, dat over ‘vier doeghden cardinale’ heet gehandeld te hebben ²⁾.

1) Dietsche Doctrinale II vs. 3461 vlgg.

2) Dietsche Doctrinale III vs. 1149-1154. Een boek over ‘vier duechden cardinale’ is ook door Boendale gebruikt voor zijn Lekenspiegel; zie aldaar III 3 vs. 1237 vlgg., en dat is, zooals wij reeds zagen (boven, bl. 13), de Disticha Catonis maar E. Verwijs heeft, Taal en Letterbode III (Haarlem 1872) bl. 71-75, een te Brussel ontdekt fragment van 144 verzen meegedeeld, dat volgens hem, wegens de wijze waarop het woord exemplaer daar vs. 92 gebruikt wordt, wel tot het overigens verloren boek Exemplaer zou kunnen behoord hebben. Die gissing is sedert dien tijd niet nader bevestigd. Wel heeft men het boek Exemplaer later nog vermeld gevonden in Utenbroeke's Sp. Hist. II⁵ 18 vs. 159 als een werk met stichtelijke exempelen uit het leven van heiligen.

[p. 19]

De Dietsche Doctrinale ¹⁾ is uit het Latijn vertaald ²⁾ door een onbekend dichter ³⁾, en in drie boeken verdeeld. Het eerste boek (917 verzen) betoogt, vooral door aanhalingen uit den bijbel, en door het aaneenrijgen van spreuken uit allerlei schrijvers, dat, ‘die ter wijsheit wille comen tsiere baten ende tsiere vromen’, twee dingen niet kan ontberen: ‘leringhe ende sprake’, maar tevens de gave ‘die tonghe te bedwinghene’. Daarop volgt dan eene uitgebreide redeneering ‘hoe men ghewint die minne ende vriendscap Gods’, namelijk door geloof, hoop en liefde, vooral ook door het uitreiken van aalmoezen. In het tweede boek (3780 verzen) wordt uitvoerig over de wereldsche liefde gehandeld en wel over vriendschap, ouderliefde, huwelijksliefde en liefde tot geld, eer en leven, waarvan dan de voor- en nadeelen worden opgesomd, alles weder met spreuken uit allerlei Latijnsche schrijvers bevestigd. Het derde boek bespreekt in 1976 verzen verschillende deugden en ondeugden en eindigt met eene korte beschouwing van het wezen der godheid.

1) Uitg. door W.J.A. Jonckbloet, Die Dietsche Doctrinale, 's-Grav. 1842. Bij die uitgave is een der beide Haagsche HSS., dat van 1374, ten grondslag gelegd: het andere is er bij gebruikt, evenals 3^o. het Leidsche HS. (Bibl. van Letterkunde, HS. 191 bl. 104-143), 4^o. het HS. van Heber, van 1367, 5^o. het HS. van Clignett (later van C.P. Serrure), uit de 15^de eeuw, nu ook op de Kon. Bibl. te 's-Grav., 6^o. het HS. van De Ram, en een Delftsche druk van 1489. Verder bestaan er nog drie HSS. te Brussel en één te Bremen en enkele fragmenten, waaronder de door H.E. Moltzer, Tijdschrift V bl. 302-304, gecollationeerde Berlijnsche. Zie ook J. Verdam, Tijdschrift XXI (1902) bl. 31-34 en voor Engelsche fragmenten R. Priebsch, Tijdschrift XXI bl. 227-237. Eene Nederduitsche vertaling van het werk is uitgeg. door K.F.A. Scheller, Der Laien Doctrinâl, ein Altsassisches gereimtes Sittenbuch, Braunschweig 1825.

2) Zie Dietsche Doctrinale I vs. 37 vlgg. en vgl. I vs. 350, III 2195, 3772.

3) De meening, dat Boendale de dichter er van zou zijn, berust op eene weinig betrouwbare aanteekening van lateren tijd in een HS. der Brab. Yeesten: zie boven bl. 5, en verder uitsluitend op overeenkomst van denkbeelden met die, welke in de werken van Boendale voorkomen, maar zeer goed door het gebruik van dezelfde bronnen te verklaren zijn, terwijl woordelijke overeenkomst, die enkele malen wordt aangetroffen, voor het raadplegen van den Lekenspiegel door den dichter der Doctrinale zou kunnen pleiten, en daarentegen weder verschil van uitdrukking en ook van denkbeelden veeleer op twee verschillende dichters wijst. Zie over deze quaestie M. de Vries, Inl. op der Lekenspiegel, bl. XCVIII vlgg., die de Doctrinale aan Boendale ontzeide op grond van de argumenten, aangevoerd door Jonckbloet in de Inl. op de Dietsche Doctrinale, bl. XIX-XXXVI, en te onrechte later door hem zelf weersproken in zijne Gesch. der Mnl. Dichtkunst III (Amst. 1854) bl. 257-266.

[p. 20]

Het Boec van der Wraken ¹⁾ is te Antwerpen ²⁾ samengesteld door een man, die van nature werkzaam was, maar toen hij het schreef oud en ziekelijk was geworden, zoodat hij zich een ‘onnutte knecht, van sinne zere plomp ende slecht’ noemde en het werk eer afbrak dan voltooide. Dat laatste kan niet gebeurd zijn na 1355, omdat het aan Hertog Jan III van Brabant is opgedragen, die in dat jaar overleed ³⁾. Mocht het gedicht nog eens blijken een werk van Boendale te zijn, dan zou dat gewis niet tot den roem van den Antwerpschen scepenclerc bijdragen, want ofschoon het niet te betwijfelen valt, dat het als een voor de uitgave bestemd geheel moet worden beschouwd, doet het zich voor als eene verzameling van in verschillende jaren los op het papier geworpen hoofdstukken, die nog beschaafd, gerangschikt en met elkaar verbonden moeten worden en voor uitbreiding vatbaar zijn, zooals dan ook de dichter zelf hoopt, dat anderen het werk met nieuwe hoofdstukken zullen vermeerderen.

In drie boeken (samen 5870 verzen) bewijst het door reeksen van historische voorbeelden, dat het kwaad, door volken en vorsten verricht, niet ongestraft blijft, maar in God een geduchten wreker vindt, zoodat men in de volksrampen het verdiende loon voor de misdaden van volken of vorsten mag zien. Daaruit wordt dan tevens de gevolgtrekking gemaakt, dat ook de straf voor het kwaad, hetwelk in 's dichters eigen tijd nog ongestraft geschiedt, wel niet zal uitblijven; en aan de geschiedverhalen paren zich daarom gestrenge zedengispingen, vooral van het leven der al te heerschzuchtige geestelijkheid, en strafbedreigingen, tot voorspellingen toe. Bevat het eerste boek Sibillijnsche orakels, het tweede is grootendeels ontleend aan de Revelationes van Methodius ⁴⁾, die Boendale ook bij zijn Lekenspiegel, vooral bij het laatste boek daarvan, geraadpleegd had, zoodat men niet zelden verrast wordt door overeenstemming tusschen dat leerdicht en het Boec van der Wraken. Het derde boek, waarin den mensch op het hart gedrukt wordt, dat hij het straffen van het hem aangedane onrecht aan God en de wettige rechters moet overlaten, wordt besloten met eene bespiegeling over ‘wat

1) Naar het Oxfordsche HS. en enkele fragmenten uitg. door F.A. Snellaert in de Ned. Gedichten uit de veertiende eeuw, enz. Brussel 1869, bl. 287- 491, 704-722. Een fragment van 140 verzen werd nog gedrukt door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten II (Gent 1903) bl. 260-264.

2) Van der Wraken II vs. 564, III vs. 1637, 2050.

3) Van der Wraken I vs. 1-34, III vs. 2491-2520.

4) Van der Wraken I vs. 2026 vlgg., II vs. 1-24, 277-284, 492 vlgg.

[p. 21]

die mensche es ende wat hi werden sal’, welke letterlijk ook het slot van Jans Teesteye uitmaakt ¹⁾.

Telkens wanneer er in den tijd, waarin het Boec van der Wraken werd geschreven, in Europa iets gebeurde, dat een nieuw bewijs leverde voor de in het werk verkondigde hoofdstelling, voegde de schrijver het verhaal daarvan met korte woorden in zijn werk in, al werd de gang der redeneering daardoor soms zonderling verstoord. Achtereenvolgens vinden wij zoo melding gemaakt van de harde behandeling, die Lodewijk van Beieren omstreeks 1338 van Paus Benedictus XII ondervond ²⁾, van den slag bij St. Quentin in 1339 ³⁾, van den dood van Willem IV van Holland in 1345 ⁴⁾, van de overwinning door de Waalsche gemeenten den 19^den Juli 1345 te Vottem behaald op Bisschop Engelbrecht van Luik ⁵⁾, van den slag bij Crécy, den 26^sten Aug. 1346 ⁶⁾, van den slag bij Walef, waarin den 21^sten Juli 1347 een Brabantsch-Geldersch leger de tegen hun bisschop opgestane Waalsche gemeenten versloeg ⁷⁾, van den ‘zwarten dood’ tusschen 1340 en 1350 en de lafhartige wijze, waarop Paus Clemens VI zich daarbij gedroeg ⁸⁾, van de ‘cruysbroeders’ of geeselaars in 1350 ⁹⁾ en van den scheepsstrijd bij Brielle, 12 Nov. 1351, waarvan de tijding eerst in 1352 Antwerpen bereikte ¹⁰⁾. Het gedicht is dus geschreven na 1351 en voor 1356. Mogen de drie laatste dichtwerken niet of waarschijnlijk niet van Jan van Boendale zijn, hij heeft toch genoeg geschreven om van hem te kunnen zeggen, dat hij ook zelf behoorde tot die dichters, die door innerlijke aandrift bezield werden en niet konden nalaten verzen te schrijven, tegen wil en dank.

Of het werkelijk poëzie was, wat hij schreef? Voor wie in onzen

1) Van der Wraken III vs. 2273-2490 = Jans Teesteye vs. 3884-4101.

2) Van der Wraken I vs. 586-609.

3) Van der Wraken I vs. 822-869. Enkele verzen daarin stemmen letterlijk overeen met Boendale's gedicht Van den derden Edewaert, vs. 645 vlgg.

4) Van der Wraken I vs. 870-911.

5) Van der Wraken II vs. 564-611.

6) Van der Wraken II vs. 1134-1165.

7) Van der Wraken III vs. 1637-1674. In vs. 1655 moet men ‘twee’ lezen in plaats van ‘vier’.

8) Van der Wraken III vs. 1675-1954. Voor XL in vs. 1793 en 1833 zal men IL moeten lezen, want 1291 + 49 = 1340. Dat hoofdstuk schijnt, blijkens de wijze van spreken in vs. 1876 vlgg., geschreven te zijn na den dood van Clemens VI, die 6 Dec. 1352 overleed.

9) Van der Wraken III vs. 1955-2224. Van deze verzen komen vs. 1955-2049 in één der HSS. van de Brab. Yeesten letterlijk voor als het 60^ste hoofdstuk van het vijfde boek.

10) Van der Wraken III vs. 2225-2272.

[p. 22]

tijd dat begrip al te eng begrenzen zeker niet. Volgens zijne eigene aesthetiek zeker wel, want hij was een goed ‘grammarijn’, die in ‘scone sprake te rechte conste voeghen die woorde elc na sinen scoonsten accoorde’, die zijne stof beheerschte en behoorlijk zijn werk wist samen te stellen. Daarbij was hij getrouw aan de waarheid en als scepenclerc van Antwerpen een achtenswaardig man, die niet schreef ‘om onste noch om ghifte, maer om ghemeen oorbaer’. Hij was een dichter, wiens werk te voorschijn kwam ‘uut herten vri ende uut claren zinne,’ zooals hij dat van den waren dichter eischte.