De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Deel 1: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd (1)

XVI.
Bijbelsche verhalen en Heiligenlegenden.

Naast en niet zelden tegenover de wereldlijke ridders, gegroepeerd om hunne vorsten Karel of Artur of om Alexander, den wereldlijken voorlooper van Christus, trokken in de middeleeuwen ook de geestelijke ridders de aandacht, de heilige mannen, die het Christelijk geloof hadden verkondigd en hunne overtuiging met den dood hadden bezegeld. Hun koning is God, de bestuurder van hemel en aarde, als Christus eenmaal ook mensch geworden en later te ver-

[p. 397]

wachten als opperste rechter om de goeden te beloonen, de boozen te straffen. Voor hem strijden en lijden zij; maar evenals de wereldlijke ridders eene schoone en edele vrouw hebben uitgekozen, wier teeken zij dragen, wier eer zij handhaven, wier gunst zij inroepen, wier liefde zij trachten te winnen, zoo hebben ook die geestelijke ridders eene edele jonkvrouw, te wier eere zij strijden tegen de booze machten der wereld en wier gunst hun bovenal waard is, de goddelijke Moedermaagd, de smettelooze Genovere, de Koningin aan het hof van den Hemelkoning, wie zij het ‘Ave’ toefluisteren en voor wie zij het ‘Regina coeli’ aanheffen.

Van de kloeke en vrome daden dezer geloofshelden verhaalden de middeleeuwsche dichters even gaarne als van Roeland's heldenfeiten en van Walewein's avonturen, waarbij zij dan meestal de kerkelijke Latijnsche schrijvers volgden, die hun reeds vroeger in proza en poëzie waren voorgegaan; en daarbij beroemden zij er zich dan bij voorkeur op, dat zij nuttiger werk verrichtten dan de dichters der ridderromans, en vooral ook, dat zij meer getrouw aan de waarheid bleven, in de naïeve meening, dat het ware en het goede onafscheidelijk van elkaar zijn. Ook van Maria's wonderdaden wisten zij vol eerbied te spreken, en sommigen waagden het zelfs, de groote daad van den als Christus geopenbaarden God, zijne verlossing der ongelukkige menschheid, in dichtvorm te verhalen.

Zoo is God zelf de held van het episch verhaal Van den Levene ons Heren ¹⁾, dat reeds in 1290 bestond en in bijna 5000 verzen Jezus' leven - voornamelijk zijn verlossingswerk - behandelt in aan-

1) Naar een papieren HS. van 1438, te Oetingen in Zuid-Brabant geschreven en nu berustend op het Prov. Utrechtsch Archief, werd het uitg. door P.J. Vermeulen, Van den Levene ons Heren. Een rijmwerk uit de middeleeuwen, Utrecht 1843. Men vindt daar, bl. 201-205, ook vs. 3010-3053 en 3164-3217 naar fragmenten van een Limburgsch HS. op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage afgedrukt. Naar het Zutphensch HS. (op de Acad. Bibl. te Groningen) gaf L. Ph. C. van den Bergh een ander fragment (vs. 854-921) uit in de N. Werken v. d. Maatsch. der Ned. Lett. V. (Dordrecht 1841) bl. 84-86, onder den titel ‘Van ons Heren kynscheide’. Een derde fragment (vs. 1676-1739 en 1414-1477) deelde J.F. Willems mee in 't Belg. Museum IV (Gent 1840) bl. 264-267. Een vierde fragment van 382 verzen liet D.J. van der Meersch afdrukken in Het Taelverbond 1854 bl. 180-205 naar een Oudenaardsch HS. van 1290, later vollediger uitg. door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1893) bl. 310-319 en bevattende vs. 1273-1331, 2176-2360, 2663-2895 en 3223-3350. Een vijfde fragment in het Zutphensche HS. te Groningen, vs. 3268-3802 gaf P. Leendertz Jr. uit in Tijdschrift XV (1896) bl. 82-94; een zesde, Delftsch, fragment, vs. 2973-3066, 3339-3472 gaf J. Verdam, Tijdschrift XXI (1902) bl. 205-226 en een zevende, uit Mechelen, vs. 4550-4731 N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten II (1914) bl. 277-282.

[p. 398]

sluiting aan de evangeliën, maar misschien overigens zelfstandig, ofschoon ‘die clerc, die dese rime maecte’, ¹⁾ en van wien ons verder niets bekend is, zich meer dan eens beroept op ‘den boec’, waarin zijn verhaal te vinden was. Hij schreef het - ik weet althans niet, waarom men die verklaring in den proloog (waarvan de eerste vier verzen wel onecht zullen zijn) eer aan een afschrijver dan aan den dichter zelf zou moeten toekennen - omdat ‘meneghe rime es ghemaect, die ter zielen luttel smaect’: krijgstafereelen en liefdesgeschiedenissen, zooals ‘van Roelande ende Oliviere, van Alexandre ende Ogiere, van Waleweine ende van Pyramuse’, en zulke ‘boerden’ nadeelig zijn voor den geest, terwijl degelijke werken, zooals over Jezus' ‘gheborte ende de passie sine’, slechts ‘in latine’ geschreven zijn en ‘leec volc niet wale verstaen en can die latijnsche tale’.

Hij meende dus met het schrijven van zijn gedicht een vroom en nuttig werk te doen, maar daartoe bepaalt zijne verdienste zich niet, want gaarne kom ik hier terug van mijn ongunstig oordeel, vroeger over de dichterlijke waarde van het werk geveld, toen het handschrift, waarin wij het volledig bezitten zoo goed als onzen eenigen grond van beoordeeling leverde, terwijl het nu gebleken is, dat de afschrijver van dat handschrift het door toevoeging van noodelooze en onbeholpen gebouwde versregels, door slechte rijmen en andere verknoeiing schandelijk heeft bedorven ²⁾. Sinds wij in fragmenten van veel oudere handschriften ongeveer een derde van het gedicht in den korteren, maar oorspronkelijken vorm hebben teruggevonden, zijn wij in staat den dichter meer recht te doen weervaren.

Het gedicht is, zooals de titel ook aanduidt, eene levensbeschrijving van Jezus. Toen het God verdroot, dat alle menschen ter helle voeren, zond hij, zoo vertelt de dichter, den engel Gabriël aan Maria om haar aan te kondigen, dat hij uit haar wilde geboren worden om de menschen van de hellepijn te verlossen. Daarop volgt eene aanschouwelijke beschrijving van Jezus' geboorte, met den engelenzang, het bezoek der herders, de aanbidding der drie koningen, den Bethlehemschen kindermoord enz. naar de evange-

1) Zoo noemt hij zichzelf, vs. 4026; vgl. ook vs. 115 vlg. en vs. 1220-1225, waar aan Jezus de vermaning in den mond gelegd wordt, dat men eerbied aan de priesters moet betoonen.

2) Zie daarover J. Verdam, Versl. en Mededeel, der Kon. Akad. van Wet., Afd. Lett. 4 R IV (1901) bl. 358-385.

[p. 399]

liën, maar in den ons wat naief lijkenden middeleeuwschen trant, die zich om locale kleur niet bekommert en bv. bij het beknopte verhaal van Jezus volgend leven en zijne passie zelfs bijzonderheden van den Christelijken eeredienst op het Jodendom overbrengt ¹⁾. Bij de passie wordt het verhaal uitvoeriger, dikwijls zelfs veel uitgebreider dan het bijbelverhaal. Zoo wordt bv. aan Jezus eene lange zegening van het kruis, en aan Maria eene lange klacht aan den voet van het kruis in den mond gelegd, waaraan een dichterlijk karakter niet ontzegd kan worden. Als de schrijver aan Jezus' hellevaart ²⁾ gekomen is, overtreft hij echter zichzelf. Zeer plastisch wordt de in twee deelen verdeelde hel geschilderd, niet zonder talent wordt verhaald, hoe God de poorten der hel opent, hoe Adam, Noë, Abraham, aartsvaders en profeten hem allen het welkom toeroepen, en hoe hij hen in zegepraal ten hemel voert na op waardige wijze den duivel te hebben toegesproken, die zich bij hem over onrecht beklaagde. 't Schijnt, dat de dichter meer voelde voor Gods heerlijkheid, dan voor zijn lijdzaam leven en sterven als mensch, want vooral het laatste gedeelte: opstanding, hemelvaart en aankondiging van 't laatste oordeel, is met groote gemakkelijkheid en blijkbaar welgevallen geschreven.

Met dit gedicht is te vergelijken een verhaal van Die Passie ons liefs Heren, waarin, in 932 verzen, de evangeliën getrouw zijn gevolgd, maar dat aanvangt met een oorspronkelijken, zeer merkwaardigen proloog ³⁾. Over het algemeen werd geen gedeelte van

1) Cayphas heet biscop en van hem wordt gezegd, dat hij ‘een werf te mettenen las’, vs. 1311 vlg. Maria Magdalena zegt, dat zij ‘messe no getide hoorde’, vs. 1435, en als afgod komt Mamet voor, vs. 1129, 2396.

2) Vs. 3931-4504. De middeleeuwsche letterkunde is rijk aan zulke helbeschrijvingen, waaraan door Dante's Inferno de kroon is opgezet. In het Dietsch vindt men er bv. eene in den Dietschen Lucidarius, vs. 5035-5284 en eene andere op het eind van een fraai gedicht uit de 13^de eeuw in 86 strophen, ieder van vier op elkaar rijmende versregels: een gesprek Van der Zielen ende van den Lichame, naar de Latijnsche Visio Philiberti, toegeschreven aan Wouter Map. Volledig is het (naar 't groote Hulthemsche HS. aldaar N^o. 158) uitg. door Ph. Blommaert Theophilus, enz. Gent 1836 en 1858 bl. 38-43. Een fragment van 278 verzen naar een nu op het staatsarchief te Gent bewaard HS. deelde Lambin er van mee in 't Belg. Museum II (Gent 1838) bl. 57-77. Zie nog Belg. Museum III bl. 204. Een fragment eener andere vertaling van hetzelfde Latijnsche origineel, 120 verzen lang, komt voor in het zoogenaamde Rijmboek van Oudenaarden (op het stadsarchief aldaar) uit de 13^de eeuw en is uitg. door Nap de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1893) bl. 294-298.

3) Naar een HS. te Tübingen uitg. door Adelbert von Keller, Mittelniederländische Gedichte, Tübingen 1851 p. 6-32 en opnieuw uitg. door J. Verdam, Tijdschrift XXV (1906) bl. 190-242. Een korter gedicht van Ons liefs Heren Passie, 389 verzen, is naar het groote Hulthemsche HS., aldaar N^o. 3, uitg. door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (1893), bl. 46-58.

[p. 400]

Jezus' leven in de middeleeuwen met zooveel voorliefde behandeld als het lijden, en uit alles blijkt de groote devotie voor het heilig kruis, het symbool van het Christendom, waartegen men eerbiedig opzag, hetzij men het zich in zijne verbeelding voorstelde, hetzij men geknield lag voor de afbeeldingen er van, die in kerken noch bidcellen ontbraken. Stukjes hout, waarvan men gaarne wilde gelooven, dat zij eenmaal werkelijk een deel van het kruis hadden uitgemaakt, werden als kostbare reliquieën bewaard, en de echtheid er van werd te minder betwijfeld, omdat, naar de overlevering wilde, keizerin Helena het ware kruishout had teruggevonden. Eene geheele geschiedenis was aan dat kruishout verbonden, die verhaald wordt in een 780 verzen lang gedicht, getiteld 't Boec van den houte ¹⁾, waaraan ook eene Nederduitsche vertaling ²⁾ en eene omwerking in proza ³⁾ ten deel viel. Volgens dat gedicht ontving Seth van den engel, die het paradijs bewaakte, ‘drie greinen’ van den appel, aan den boom der kennisse gegroeid. Hij moest ze met het lijk zijns vaders begraven, en daaruit sproten drie loten of ‘gherden’ (vandaar dat het gedicht ook ‘dboec van den drie gaerden’ heet) voort, en wel van een ceder, van een cypres en van een pijnboom, zinnebeelden van den Vader, den Zoon en den Heiligen Geest. Mozes was de eerste, welke die later zag, ze gebruikte om het bittere water van eene bron zoet te maken en, na ze naar Sinaï meegenomen te hebben, ze in Moab plantte. David bracht ze vandaar naar Jerusalem over, waar zij met elkander opwiesen tot één boom, dien Salomo liet omhouwen om er een balk voor zijn tempel van te maken. Daar die balk echter niet wilde passen en de koningin van Saba er de waarde van aanwees,

1) Naar twee HSS. (het groote Hulthemsche HS. - aldaar N^o. 5 - en het Zutphensche op de Acad. Bibl. te Groningen) is het uitg. door J. Tideman, Dboec van den houte door Jacob van Maerlant, Leiden 1844. De eerste 567 verzen komen ook voor in een HS. op het Prov. Utrechtsch Archief en zijn meegedeeld door J.P. Vermeulen in diens uitg. Van den Levene ons Heren, Utrecht 1843 bl. 165-188. Een fragment, bevattende vs. 496-672 is nog meegedeeld door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten II (Gent 1914), bl. 283-287. Bovendien werd het sinds het eind van de 15^de eeuw herhaaldelijk, schoon niet onverminkt, herdrukt. Acht verschillende uitgaven beschreef C.P. Serrure, Vaderl. Museum IV (Gent 1861) bl. 173-180, die daar tevens de onjuistheid en ongegrondheid der vroegere meening, dat Maerlant dit werkje zou berijmd hebben, overtuigend bewees.

2) Naar het Hamburgsche Hartebôk uitg. door N. Staphorst, Hamburgische Kirchengeschichte I (Hamb. 1725) p. 202-222 en daaruit overgenomen door J. Tideman, Dboec van den houte bl. 59-84.

3) Gedrukt in J. Tideman's Dboec van den houte, bl. 46-58.

[p. 401]

liet Salomo hem in zilver en goud beslaan; maar Abia plunderde het metaal en de Joden begroeven het hout. Toen later terzelfder plaatse een vijver (de probatica piscina) gegraven werd, dreef het hout boven en schonk wonderbare geneeskracht aan het water. Dat hout nu werd door Pilatus uitgekozen om er het kruis van te maken. In dit gedicht hebben wij geen oorspronkelijk werk, maar eene vertaling uit het Latijn ¹⁾.

Terwijl sommigen den vollen nadruk legden op Christus' passie, stelden anderen Gods menschwording meer op den voorgrond, en daarbij ontstond van zelf de vraag, wat meer bijgedragen had tot 's menschen zaligheid, het kruis, dat den stervenden Verlosser had gedragen, of de Moedermaagd, die God gedragen had in haar schoot. In Maerlant's Disputacie van der Vrouwen ende van den Cruce wordt dat onderwerp behandeld. Werd de beteekenis der geboorte voor 't minst gelijkgesteld aan die van 't lijden, dan gebeurde dat gewoonlijk uit ingenomenheid met de maagd Maria, voor wie sinds de elfde eeuw het ‘Officium Sanctae Virginis’ was ingesteld en die men meer en meer was gaan verheerlijken, schoon in de 13^de eeuw de strijd over het latere leerstuk der onbevlekte ontvangenis nog geenszins was beslecht en de Mariadienst even heftige tegenstanders als voorstanders vond ²⁾. Daarom echter deden de voorstanders nog te meer hun best, om Maria's groote verdiensten in het licht te stellen en de menigvuldige wonderdaden te verhalen, die zij gedurende het bestaan van de Christelijke kerk had verricht. Een bundel van 36 dergelijke verhalen van Mariamirakelen schijnt afzonderlijk bij ons verspreid te zijn geweest ³⁾, maar is inderdaad niet anders dan een deel van Maerlant's Spiegel Historiael ⁴⁾, waarin er nog drie volgen, besloten met den raad aan ‘wisen ende sotten, dat siere mede niet en spotten, noch over truffe niet en houden’ ⁵⁾. Inderdaad, er bestaat reden te over om spotternij of twijfel ook van den wijze te vreezen, want

1) Het Latijnsch origineel is eene fantastische uitbreiding van een paar plaatsen en het Pantheon van Godfried van Viterbo en in de Vita Adae et Evae. Zie over de verschillende overleveringen aangaande het kruishout Wilhelm Meyer, Abhandl. der Phil. hist. Kl. der K. bayr. Akad. der Wiss. XVI 2 Abt. p. 101-166.

2) Zie daarover uitvoeriger mijn Maerlant's werken beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw, 2 dr. Gent 's-Grav. 1892 bl. 119-123.

3) Men vindt hem in het Zutphensche HS. op de Acad. Bibl. te Groningen.

4) Namelijk Sp. Hist. I⁷ cap. 56-91, geheel uit het Speculum van Vincentius vertaald, die de eerste 28 aan het Mariale magnum (van Albertus Magnus?) had ontleend.

5) Sp. Hist. I⁷ 94 vs. 49 vlgg.

[p. 402]

die verhalen, die te beknopt zijn om door den vorm eenige aantrekkelijkheid te bezitten, zijn uiterst naïef, om niet te zeggen kinderachtig, en zouden zelfs eenigermate ergerlijk kunnen gevonden worden, omdat er hoofdzakelijk in geleerd wordt, dat vergeving voor de zwaarste zonden ten deel kan vallen aan hem, die den Mariadienst in eere houdt, Maria in gevaar om hulp smeekt, haar het Ave Maria toefluistert, het Salve Regina toeroept of het O Intemerata toezingt. Een der eigenaardigste verhalen van dezen bundel is dat ‘van den scrivere (schilder) in Vlaenderlant, die Marien eerde’, en wier geschilderd beeld, door Maria's wonderkracht bezield, den arm uitstrekte om haar ijverigen dienaar te grijpen in zijn val, toen de duivel, dien hij altijd zoo leelijk mooglijk had afgebeeld, de stelling deed instorten, waarop hij stond te schilderen ¹⁾. Een ander verhaal ‘van der keyserinnen van Rome’ ²⁾, die haar man getrouw bleef, maar, valschelijk beschuldigd, ter nauwernood het leven redt, overal rondzwerft en aan allerlei gevaren is blootgesteld, omdat zij hare kuischheid tot allen prijs wil bewaren, maar door de hulp van Maria eindelijk gerechtvaardigd en door haar echtgenoot weer in eere hersteld wordt, is de, in verschillende talen behandelde, geschiedenis van Crescentia ³⁾, die levendig herinnert aan de geschiedenis van Phyla in den Valentijn en Nameloos ⁴⁾. Een derde verhaal ‘van hem diese metten vingerline verchierde’ ⁵⁾, namelijk van een schoolknaap, die een Mariabeeld een ring aan den zich daarop door een wonder bewegenden vinger steekt, haar in ontroering trouw belooft, en als hij, de gelofte zijner jeugd vergetend, een huwelijk aangaat ‘tusschen hem enter bruut ons Vrouwe gevoelde ende sach’, naar hij meende, is eigenlijk een Grieksch verhaal, waarin

1) Sp. Hist. I⁷ cap. 75.

2) Sp. Hist. I⁷ cap. 65.

3) In 't Fransch is zij behandeld door Gauthier de Coinsy, De l'empereri qui garda sa chastée par moult temptacions (in Méon's Nouveau Recueil de fabliaux et contes, Paris 1823 II p. 1-128); in het Middelhoogd. komt zij voor in den Kaiserchronik vs. 11367-12828 (zie vooral in H.F. Massmann's uitg. III - Quedl. und Leipzig 1854 - p. 893-917), eene oudere redactie dan die van Vincentius, waarin nog niet Maria, maar Petrus de onschuldige beschermt. Nauw verwant daarmee is ook het Fransche fabliau de Florence de Rome bij A. Jubinal, Nouveau Recueil des contes, etc. Paris 1839 I p. 88-117; vgl. ook de Histoire Littéraire de la France XXVI (Paris 1873) p. 335-350, en den, met den Valentijn en Nameloos meer verwanten Octavian, altfrantz. roman zum ersten Mal herausgeg. von Karl Vollmöller, Heilbronn 1883.

4) Zie boven, bladz. 335. vlgg.

5) Sp. Hist. I⁷ cap. 61.

[p. 403]

hetzelfde gebeurt met zekeren Astrolabius en een Venusbeeld ¹⁾.

In den vorm van een uitvoerig romantisch verhaal kennen wij een Mariamirakel uit een gedicht zonder titel, doch dat wij naar de hoofdpersonen het best de Sproke van Jonathas en Rosafiere zouden kunnen noemen en waarvan wij groote fragmenten, samen 1384 verzen, overhebben ²⁾.

De inhoud van het verhaal komt hierop neer: Jonathas (of Jonitas), een koningszoon, is doodelijk verliefd geworden op Rosafiere, de schoonste van twee zusters, en ofschoon zijne moeder voor een huwelijk van haar zoon met haar bij zijn vader met goed gevolg heeft gepleit, wordt ten slotte Jonathas toch met Rosafiere's zuster Eglentine ‘t' Orient in die stede’ in het huwelijk verbonden, omdat Maria hem door een engel had laten waarschuwen, dat Rosafiere bij haar eigen vader, die toen nog in het land der Saracenen streed, moeder zou worden en dan zeven jaar lang een schandelijk leven zou leiden.

In den huwelijksnacht nu, als Rosafiere, die ook eene vurige liefde voor Jonathas heeft opgevat, een oogenblik met toestemming harer zuster ongemerkt hare plaats heeft ingenomen doch daarbij maagd gebleven is, vertelt Jonathas aan haar, die hij niet herkent, dat hij eerst Rosafiere had willen trouwen, maar het niet had gedaan wegens de waarschuwing van Maria. Als Rosafiere dat heeft vernomen, begeeft zij zich in een klooster van grauwe nonnen, waar Jonathas haar telkens bezoekt om haar te troosten.

Toch kan zij daarmee het noodlot niet ontgaan, want haar vader, die zich aan den duivel verkocht heeft, weet, als hij uit het land der Saracenen is teruggekeerd, door de hulp des duivels het klooster binnen te komen en slaagt er in, bij zijne dochter te slapen. Uit droefheid over hetgeen haar is overkomen ontvlucht zij nu het klooster, zwerft overal rond en leidt met ‘seven putiers’ zeven jaar lang het slechtste leven, dat er maar te bedenken is. Maar Jonathas heeft geene rust, vóór hij haar op den goeden weg heeft

1) Met Vincentius en Maerlant stemt overeen Gauthier de Coinsy in zijn gelicht Du varlet qui se maria à Nostre Dame (in Méon's uitg van Barbazan's Fabliaux et contes, Paris 1808 II p. 420), doch de oudere geschiedenis van Venus en Astrolabius vindt men bij Willem van Malmesbury, Historia de rebus gestis Anglorum II 13 en in den Kaiserchronik vs. 13102-13384 (zie ook Massmann in zijne uitg. III p. 920-929). De oorsprong van het verhaal schijnt gezocht te moeten worden in de op Lucianus' naam staande Amores § 14, 17.

2) Naar een HS. op de Univ.-bibl. te Gent, 176 verzen, en naar een ander (van Bormans) op de Univ.-bibl. te Amsterdam, 1208 verzen, uitg. door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1897) bl. 487-529.

[p. 404]

teruggebracht. Hij trekt overal rond om haar te zoeken, vindt haar eindelijk te Venetië bij spel en drank met hare putiers en weet haar te belezen, opnieuw naar haar klooster te gaan, waar Maria uit genegenheid voor Jonathas zelve gedurende hare afwezigheid in hare gedaante dienst heeft gedaan als ‘portersse’, en waar zij eindigt met abdis te worden. Als hij van Maria het geheim harer genade heeft vernomen, wordt hij daardoor aangespoord, afstand te doen van de regeering en wordt hem met zijne vrouw weldra eene plaats in den hemel beloofd.

Is het hier uit genegenheid voor den zelf geheel onschuldigen Jonathas, dat Maria door een wonder den goeden naam zijner geliefde redt, in eene andere sproke doet Maria hetzelfde mirakel ter wille van de zondares zelve, ter belooning voor de devotie waarmee zij haar altijd is blijven vereeren, in de Sproke van Beatrijs ¹⁾, waarvan de dichter door onmiskenbaar talent en fijnen smaak er in geslaagd is, onze sympathie voor de berouwvolle zondares levendig te houden en het wonder in een geheimzinnig half-licht te plaatsen, waarin het behoort te blijven, wil het zijn eerbiedwekkend, goddelijk karakter niet verliezen.

In 1038 verzen verhaalt de dichter, hoe Beatrijs, de ijverige kosteres van een (misschien in Brabant gelegen) klooster, na langen tijd te vergeefs tegen eene voortdurend toenemende liefde gestreden te hebben, zich door haar minnaar uit het klooster laat schaken, doch niet zonder Maria vergeving gevraagd te hebben voor de zonde, waaraan zij geen weerstand meer kon bieden, en, met ‘wile, covele ende scoen’, ook ‘die slotele vander sacristien’ voor het Mariabeeld te hebben neergelegd. Aanvankelijk leeft zij met haar geliefde een betrekkelijk rein en gelukkig leven, daar zij hem duidelijk doet gevoelen, dat zij niet gelijkgesteld wil worden met ‘enen wive, die wint ghelt dorperlijc met haren lichame’,

1) Naar een HS. op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage uitg. door W.J.A. Jonckbloet, 's-Grav. 1841, en later nog eens met den Carel ende Elegast, Amst. 1859, door G. Penon in zijne bloemlezing Ned. Dicht- en Prozawerken, II (Gron. 1889), bl. 347-377 en door C.G. Kakebeen, Gron. 1902. Zie C. Honigh in De Gids XLIII (1879) II bl. 457-518, waarin o.a. eene met de sproke bijne geheel overeenkomende prozabewerking wordt meegedeeld naar een op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage berustend HS. van Onser Liever Vrouwen Miraculen, ruim 170 verhalen bevattend, en waarin ook eene fraaie bewerking van deze sproke in Nieuw-Nederl. verzen voorkomt, ook opgenomen in Honigh's bundel Geen zomer, Nieuwe Gedichten, Haarlem 1880. Wilhelm Berg (d.i. Mevr. Lina Schneider) leverde: Beatrijs, Eine Legende aus dem 14 Jahrh. Hochdeutsche metrische Uebersetzung, Haag 1870.

[p. 405]

zonder te vermoeden, dat zij daartoe zeven jaar later vervallen zou, als armoede haar deel werd, de trouwlooze minnaar haar verliet en hare beide zoontjes honger leden. Zeven jaar lang leidde zij nu nog dat leven van zonde en ellende ‘om een cranc ghewin, daer si haer kinder met onthelt’, maar toen zond ‘haer God int herte berouwenesse groet’, en zij smeekte verlossing van Maria, die zij nooit had vergeten; want welk leven zij ook mocht geleid hebben, geen enkelen dag had zij verzuimd haar te groeten ‘met ere Ave Marie’. Daarvoor werd zij rijk beloond, want toen zij in de nabijheid van haar vroeger klooster de gastvrijheid van eene weduwe had ingeroepen, vernam zij van deze, dat tot de vroomste kloosterzusters eene zekere Beatrijs behoorde, en 's nachts in den droom wordt haar dat raadsel verklaard: ‘Maria hadde ghedient voer hare, ghelijc of sijt selve ware’. Eerst kon zij het niet gelooven, maar drie nachten achtereen had zij hetzelfde visioen, waarin zij werd aangespoord, naar het klooster terug te keeren. De deuren zouden zich voor haar openen en ongemerkt zou zij hare oude plaats weer kunnen innemen. Met een beangst hart geeft zij aan die stem gehoor: zij neemt afscheid van hare kinderen, die later door de zorg der weduwe en der abdis worden opgevoed, en zij vindt inderdaad ‘die slotele van der sacristien’ bij het Mariabeeld terug, zooals zij ze had achtergelaten. Terstond begint zij den dienst van het klooster weer waar te nemen en niemand weet, dat zij veertien jaar lang afwezig is geweest. Jammer echter zou het geweest zijn, indien ‘die scone miracle, die ons Here dede doer siere moeder ere’, niet wereldkundig ware gemaakt; doch valsche schaamte belette Beatrijs hare lotgevallen te biechten. Om haar daartoe te brengen ¹⁾ verscheen haar 's nachts een jongeling in wit gewaad met een dood kind in de armen, dat hij zocht te vermaken door een appel op te gooien en weer te vangen. Wat beteekent dat? vroeg ze: het kind, dat dood is, kan immers toch geen vermaak in het spel hebben. Wat baat het u, vroeg hij haar, ‘dat

1) Dit slot, van vs. 865 af, komt in de Latijnsche bron niet voor. In dien tijd werd er meer geschreven om het nut van de biecht te betoogen. Zoo heeft men in een HS. te Oudenaarden uit de 13^de eeuw, afkomstig van de abdij te Eename, een fragment van 117 verzen, uitmakende begin en slot van een gedicht Van der biechten, dat eens 730 verzen lang moet geweest zijn en waarvan de dichter zich tweemaal Martijn van Thorout noemt. D.J. van der Meersch, Belg. Museum III (Gent 1839) bl. 197-218, deelde er het een en ander van mede, maar het geheele fragment is uitg. door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten, I (Gent 1893), bl. 390-394.

[p. 406]

ghi leest ende vast? Hets al verloren pine.’ Ga naar den abt, die het klooster komt visiteeren, biecht hem alles en hij ‘sal u absolveren’. Dat deed zij en zij ontving absolutie van den abt, die ‘in een sermoen haer biechte seide openbare’, doch zonder haar naam te noemen, alleen ter verheerlijking van Maria.

De ons onbekende dichter schijnt deze bevallige sproke niet regelrecht vertaald te hebben, maar te hebben berijmd naar het mondeling verhaal van ‘een out ghedaghet man, broeder Ghijsbrecht, een Willemijn’, die het in zijne boeken vond; en onder die boeken zal wel in de eerste plaats behoord hebben de in 1222 voltooide Dialogus Miraculorum van Caesarius van Heisterbach ¹⁾, het oudste werk, waarin het, doch zeer beknopt, voorkomt, ofschoon er toch ook een Fransch fabliau bestaat, dat, hoezeer op menig belangrijk punt afwijkend, in enkele opzichten met onze sproke (misschien toevallig) meer overeenkomst heeft dan met het verhaal van Caesarius en dus eene andere gemeenschappelijke redactie van de oorspronkelijke bron zou doen vermoeden ²⁾.

De sproke kan niet ouder zijn dan de 14^de eeuw, omdat Theophilus er in vermeld wordt en er twee verzen in voorkomen ³⁾, die bijna letterlijk, zelfs tweemaal, worden teruggevonden in de, stellig uit de 14^de eeuw dagteekenende, legende van Theopilus ⁴⁾, evenals de Beatrijs ‘ene miracle vander moeder ende vander maghet, die ons heeft tparadijs bejaghet’. Het is de geschiedenis van een nederig en weldadig man, den raadsman van een bisschop, wiens

1) Zie Caesarii Cisterciensis monachi in Heisterbacho Dialogus Miraculorum, ed. J. Strange, Coloniae Agripp. 1851, Disp. VII cap. 34 (elders cap. 35).

2) Zie over dit in vele talen, en ook bij ons meermalen in proza behandeld mirakel o.a. H. Watenphul, Die Geschichte der Marienlegende von Beatrix der Küsterin, Gött.-Neuwied, 1904 en J. van der Elst, Bijdrage tot de geschiedenis der legende van Beatrijs in Tijdschrift XXXII (1912) bl. 51-64.

3) Beatrijs vs. 521 vlg. = Theophilus vs. 387 vlg. (of 381 vlg.) en vs. 793 vlg. (of 711 vlg.).

4) Naar het groote Hulthemsche HS. (aldaar N^o. 201) te Brussel is de legende uitg. door Ph. Blommaert, Theophilus, enz. Gent 1836, opnieuw Gent 1858, en later met belangrijke inleiding, door J. Verdam, Theophilus, Mnl. Gedicht der XIV^de eeuw, Amst. 1882. In de uitg. van Blommaert is het gedicht 1854 verzen groot, doch Verdam nam, op voorbeeld van De Vries en Jonckbloet, interpolatie op uitgebreide schaal aan en hield daardoor slechts 1594 verzen over. 't Is echter de vraag of er wel zooveel geïnterpoleerd is; doch in elk geval is het HS. zeer bedorven, zelfs is er een geheel blad in verplaatst, zooals aangewezen is door M. de Vries, Bijdrage tot de kritiek van het Mnl. gedicht Theophilus in de Versl. en Mededeel. der Kon. Acad. van Wetensch., Afd. Lett. VI (1862) bl. 80-100; vgl. W.J.A. Jonckbloet en W.G. Brill, aldaar bl. 101-116. In Verdam's uitg. bl. 153-167 vindt men ook nog eene prozabewerking der Theophilus-legende. Men vergelijke ook de kortere behandeling der legende in Maerlant's Sp. Hist. III⁶ cap. 35 en 36 en Jan Praet vs. 329-352.

[p. 407]

opvolger hij echter weigert te worden, omdat hij zich zulk eene eer niet waardig acht. Bij den nieuwen bisschop evenwel wordt hij belasterd door ‘quade tonghen’, waarvan de dichter in eene reeks van eentonige verzen allerlei kwaad zegt ¹⁾. Dientengevolge wordt hij achterafgezet, en uit spijt daarover en uit begeerte om zijn invloed te herwinnen komt hij er toe door bemiddeling van een Jood, met wien hij een levendig geschilderd onderhoud heeft, als een voorlooper van den Faust der 16^de eeuw ²⁾ zijne ziel aan den duivel te verkoopen; doch Satan eischt ‘seghel ende brief’, waarin hij moet verklaren ‘euwelijc sijn vri eyghijn’ te zullen wezen. Hij overhandigt het gezegeld contract, maar, van stonden aan weder bij den bisschop in aanzien geraakt, krijgt hij spoedig bitter berouw. Veertien dagen brengt hij vastende en weenende door, en in wanhoop smeekt hij Maria hem te redden. Getroffen door ‘sine penetencie ende berouwenesse’, verschijnt Maria aan hem om hem te troosten. Hij bleef echter vol angst ‘om den brief, die hi den viant ghescreven gaf in sine hant’, en om de kroon op het werk te zetten, brengt Maria, als hij uitgeput van 't vasten ligt te slapen, den brief terug. Hij biecht nu alles aan den bisschop, die het volk samenroept om het mirakel te hooren, en sterft weinige dagen later.

Evenals de dichter Van den Levene ons Heren zegt ook de dichter van dit verhaal, dat hij het in het Dietsch overbracht ‘doer datter sijn vele liede, dies niet te vroeder en souden wesen al hoerden sijt in latine lesen’, en onder dat Latijn moet men vermoedelijk het door zekeren Napolitaan Paulus Diaconus in 't Latijn vertaalde geschrift van Eutychianus (± 835) verstaan ³⁾, ofschoon er reden is om aan te nemen, dat onze dichter bovendien het Latijnsche gedicht van bisschop Marbodus ⁴⁾ geraadpleegd heeft, en van de talrijke bewerkingen der legende in moderne talen ook het Fransche gedicht van Gauthier de Coinsy († 1236) ⁵⁾. De dichter is onbekend en wilde dat ook zijn, daar hij zijn gedicht ‘doer ghene idelhede’

1) Theoph. vs. 327-346 (of vs. 321-340), die alle met de woorden ‘quade tonghe aanvangen, en waarvan de inhoud evengoed aan de Rose ontleend schijnt, als de vorm aan Rose vs. 4239-4282 herinnert.

2) Zie daarover Aem. Sommer, De Theophili cum diabolo foedere, Berol. 1844 en E. Verwijs, De Theophilus- en Faustsage in den Overijselschen Almanak XX (1855).

3) 't Latijn is te vinden in de Acta Sanctorum III (4 Febr.) p. 483-487.

4) Te vinden in de Acta Sanctorum III (4 Febr.) p. 487-491.

5) Te vinden in A. Jubinal's Oeuvres Complètes de Rutebeuf (Paris 1839) II p. 269-327.

[p. 408]

maakte; en hij hoopt, dat men ‘dit niet sou lachteren’, indien men toevallig mocht vernemen, wie hij was. 't Zou dus wel kunnen zijn, dat hij een aanzienlijk man of een geleerde was, die het schadelijk achtte voor zijn aanzien of zijn wetenschappelijken naam als er Dietsche verzen aan hem konden worden toegeschreven, die hij zonder veel oefening, in een verloren oogenblik (vs. 51 vlg.) gemaakt had. Van te veel overhaasting getuigt de Theophilus dan ook inderdaad. De dichter had blijkbaar niet den tijd om kort te zijn. Vandaar dat het gedicht in zijn geheel weinig kunstwaarde bezit en toch duidelijk 's dichters begaafdheid en goeden smaak verraadt. Door ingenomenheid met zijn onderwerp meegesleept, valt de dichter telkens in herhaling; en wilde men al het overtollige als werk van een rijmelenden afschrijver schrappen, dan zou er geen derde deel van het gedicht overblijven. In zijne breedsprakigheid heeft de dichter merkwaardige doch weinig navolgenswaardige eigenaardigheden, die maar zelden bij andere middeleeuwsche schrijvers en nooit in zoo hooge mate voorkomen, namelijk om twee of meer nevengeschikte zinnen met dezelfde woorden aan te vangen, om enkele woorden uit een vorigen zin in den volgenden te herhalen, en vooral om met de laatste woorden van een versregel den volgenden te beginnen ongeveer zooals in het latere kettingdicht ¹⁾.

De geschiedenis van Theophilus is nog een Mariamirakel en geene heiligenlegende. Aan berijmde verhalen van de laatste soort ontbreekt het in onze Dietsche letterkunde niet. Een geheelen bundel vormen Der Ystorien Bloeme ²⁾, door een ons onbekend dichter der 14^de eeuw uit het Latijn in het Dietsch overgebracht, en wel, met ‘corten woerden’, zooals hij zegt, daar ‘corte warachteghe tale prisen vroede liede wale’. Toch bevat het werk 4282 verzen, die nog slechts een vierde gedeelte van het geheel uitmaken,

1) Om te doen zien, hoe vaak in het betrekkelijk kort gedicht die laatste niet zeer fraaie eigenaardigheid zich vertoont, voeg ik hier de plaatsen bij naar de nummering van Blommaert (en Verdam): vs. 61, 79, 103 (na 100), 197 (191), 201 (195), 221 (215), 225 (219), 231 (225), 233 (227), 281 (275), 409 (403), 445 (439), 449 (443), 463 (na 456), 469 (461), 575 (515), 597 (537), 749 (669), 761 (681), 801 (719), 812 (730), 1075, 1089, 1093, 1095, 1319 (1063), 1403 (1147), 1405 (1149), 1427 (1167) 1488 (1211), 1538 (1257), 1552 (1271), 1630 (1379), 1632 (1381), 1648 (1397), 1763 (1511), 1817 (1557).

2) Naar het eenig HS. op de Bibl. der Ned. Letterkunde te Leiden (N^o. 191 bl. 59-84) uitg. door A.C. Oudemans Sr. in de Dietsche Warande I (1855) bl. 137-161, 327-361, 533-550, II (1856) bl. 123-138, 179-194, 470-489, 553-559; ook afzonderlijk te Amst. 1857.

[p. 409]

indien dat tenminste ooit voltooid werd, want in den proloog zegt de dichter, dat er vier boeken ter vertaling vóór hem liggen: ‘dierste es der apostele leven, dandre sijn die martelaren, terde der confessore scaren, 'tvierde van magheden ende vrouwen, die Gode navolchden in trouwen’. Wij bezitten dus slechts de tamelijk vloeiend berijmde levens der apostelen, der ‘twaalf pilaren’, waarop ‘kerstenheit es ghefondeert’, ons door den dichter verhaald als ‘exemple waerlike dat wi hem volghen na’, en tevens te onzer beschaming, ‘als wi anesien, dat si oec menschen waren alse wi sijn’.

Met deze eenvoudig verhaalde levensgeschiedenissen der apostelen vormt eene merkwaardige tegenstelling het uiterst romantisch en fantastisch levensverhaal van den beroemden Ierschen heilige St. Brandaen, van wien trouwens ook minder fantastische levensbeschrijvingen bestaan.

Van hem, die in 576 of 577 overleed als abt van het door hem gestichte klooster Cluain-fert in het graafschap Galloway ¹⁾, is door de overlevering al zeer vroeg een Odysseus onder de heiligen gemaakt, de held van eene wonderbaarlijke zeereis van zeven jaar, beschreven in de Peregrinatio St. Brandani abbatis ²⁾, welke reeds in de 10^de eeuw bestond en gedurende de middeleeuwen in verscheidene Europeesche talen in verzen en proza werd overgebracht. Daarnaast bezit men ook eene andere, daarvan zelfs in hoofdzaken afwijkende, legende, die misschien in Duitschland ontstond, in onze letterkunde werd ingevoerd en bij ons bekend is als De reis van Sinte Brandane ³⁾. Ons gedicht (± 2200 verzen) toont echter niet

1) Zie de Acta Sanctorum XIV (16 Mei) p. 599-603 en XXI (9 Juni) p. 229.

2) Uitg. door Achille Jubinal, La légende latine de S. Brandaines avec une traduction inédite en prose et en poésie romanes, Paris 1836, en later door Carl Schröder, Sanct Brandan. Ein lateinischer und drei deutsche Texte, Erlangen 1871 p. 1-48. Zie voor eene andere geschiedenis zijner reizen o.a. Novati, La Navigatio sancti Brendani in antico Veneziano, Bergamo 1892.

3) Tweemaal is die uitg. door Ph. Blommaert, 1^o naar het groote Hulthemsche HS. (aldaar N^o. 2), dat eene oudere redactie vertegenwoordigt, maar waaraan de eerste 322 verzen van de 2198, waaruit het bestond, ontbreken, en 2^o naar het Comburgsche HS., dat eenigszins omgewerkt schijnt en 2284 verzen bedraagt, in de Oudvlaemsche Gedichten I (Gent 1838) bl. 91-128. II (Gent 1841) bl. 1-28. Het Comburgsche HS. werd ten grondslag gelegd bij de nieuwe uitg. van W.G. Brill, Van Sinte Brandane, Gron. 1871. Eindelijk zijn de teksten der beide HSS. in twee kolommen diplomatisch uitg. door E. Bonebakker, Van Sente Brandane, Amst. 1894 in twee stukken, waarvan het tweede eene inleiding en aanteekening bevat. Vgl. E. Verwijs, Versl. en Mededeel, der Kon. Aoad. van Wetensch. Afd. Lett. N. R. II (1872) bl. 231-254, Taal- en Letterkunde III (Haarlem 1872) bl. 235-256 en J. Bergsma, Bijdrage tot de wordingsgeschiedenis en de critiek der mnl. Brandaenteksten, Gron. 1887.

[p. 410]

zoozeer overeenkomst met eene Middelduitsche en eene Nederduitsche bewerking in verzen, die er nog van bestaan, als wel met een, op 't eind der 15^de eeuw gedrukt, Hoogduitsch volksboek in proza ¹⁾, dat dus bewerkt moet zijn naar een nu verloren Duitsch gedicht, waarvan het onze eene vertaling was. De tijd van vertaling is onzeker ²⁾, maar met het oog op Veldeke's gedichten zou men in de kortheid der verzen van den Brandaen reden kunnen vinden, om het werk reeds in de 12^de eeuw te plaatsen, tenzij de versbouw van het oorspronkelijke alleen tot die kortheid aanleiding mocht hebben gegeven ³⁾.

Het verhaal luidt, dat Brandaen ‘van toerne eenen boec verbernde’, waarin allerlei wonderen der schepping beschreven waren, aan welker bestaan hij niet kon gelooven, en dat toen een engel hem beval ‘negen jaer op des zeewes baren’ rond te zwalken ten einde er zich met eigen oog van te overtuigen, dat hij een ongeloovige Thomas was geweest. Hij begaf zich met zijne monniken scheep en zag inderdaad de wonderbaarlijkste dingen: een sprekend reuzenhoofd van een heiden, die zich door Brandaen niet wil laten doopen, ⁴⁾ een ‘lintdrake’ in strijd met een vliegend hert, een met boomen begroeiden walvisch, die een eiland scheen te zijn, maar plotseling onder water dook, eene meerminne, dorstige geesten, die boven 't water zweven, maar geen ‘dropel connen ghewinnen’, de leverzee, den magneetberg, op een woest eiland een klooster, waarvan de zeven monniken uit het paradijs hun voedsel ontvangen, dat, ‘ene duve ende ene raven’ hun brengen, een ruigbehaarden kluizenaar, (voormalig koning van Pamphilia en Capadocia) op eene rots ⁵⁾,

1) Met het Middelduitsch en Nederduitsch gedicht opnieuw uitg. door Carl Schröder, Sanct Brandan, Erlangen 1871.

2) Dat aan het eind van het gedicht een beroep op den Spiegel Historiael voorkomt, baat ons voor de tijdsbepaling niets, daar die plaats alleen in het Comburgsche HS. te vinden is en dus onder verdenking ligt van een later toevoegsel te zijn. 't Beroep is trouwens hoogst ongepast, daar Vincentius in zijn Speculum XXII 81 de reisverhalen van Brandaen ‘apocrifa quaedam deliramenta’ noemt, evenals ook Maerlant, Sp. Hist. III⁶, 56 vs. 16, zegt, dat ‘er vele in schijnt gelogen.’

3) Wie het niet voor zoo oud aanziet, moet het wel tot de 14^de eeuw, het Beiersche tijdvak, brengen, daar het blijkbaar niet in de 13^de eeuw, den bloeitijd der Fransche poëzie hier te lande, te huis behoort.

4) Brandaen vs. 137-260, eene episode, die in geene enkele Duitsche bewerking voorkomt. Dat de bron daarvan te zoeken is in de legenden van Malo of Machutes (Zie Maerlant's Sp. Hist. III⁶, 56 vs. 18-57 vs. 58) en van Macarius werd aangetoond door G. Busken Huet, Tijdschrift VII (1887), bl. 85-92. Men merke op, dat St. Machuut ook als ‘geselle van St. Brandaen’ voorkomt in het begin van het Leven van St. Amand.

5) Het verhaal van dezen kluizenaar herinnert sterk aan de legende van Albanus, behandeld in een Nederrijnsch gedicht, waarvan een fragment bestaat (uitg. door Karl Lachmann, Niederrheinische Dichtungen in de Abhandlungen der Kön. Akad. in Berlin aus dem Jahre 1836 Berlin 1836 p. 163-166), en aan die van Gregorius, behandeld in Hartmann von Ouwe's Gregorius vom Steine, uitg. door K. Lachmann in 1838 en ook in de complete uitgaaf van Hartmann's werken door Fedor Bech, Leipzig 1867.

[p. 411]

eene ‘helleputte’, waaruit geween en tandgeknars vernomen wordt, en vervolgens op een donker, met goud bevloerd eiland een prachtig lustslot en daarbij het door Cherubim bewaakte ‘eerdsche paradijs’. In het lustslot kan Brandaen's kapelaan den lust niet weerstaan, een ‘breydel’ te stelen, ten gevolge waarvan de duivels zich van den dief meester maken en hem naar de hel meevoeren, ofschoon zij later op het gebed van den abt door God gedwongen worden hem weer terug te geven: een comisch intermezzo, dat door den Dietschen dichter met voorliefde behandeld is. In de leverzee bij de Sirene teruggekomen, ziet Brandaen Judas zitten op eene rots, aan de eene zijde ‘vervroren en d'ander side soe heet dat hi verbran’. Alleen des Zondags mag hij daar zitten, alle andere dagen wordt hij deerlijk gepijnigd door de duivels, die hem echter op Brandaen's gebed nog één nacht rust moeten gunnen. Vervolgens ziet hij zielen ‘als bernende voghele’ vliegen uit ‘eenen bernenden berch’, en daarop komt hij ‘op een der bester eerden’, waar, op den ‘Mons Syone’, eene prachtige burcht zich verhief, een glazen paleis vol van allerlei wonderen, en dicht daarbij spreekt hij de monsterachtige Walschranden, die eertijds engelen geweest waren, maar bij Lucifer's opstand onzijdig gebleven en daarom zoo leelijk geworden waren. Verder ziet hij ‘eenen clenen man, die cume alsoe groet was als enen dume ende vloet op een blat’. Deze moest met een klein napje het water van de zee meten en zegt aan Brandaen, dat deze evenmin al de wonderen der schepping zou kunnen zien, als hij zelf zijn werk zou kunnen voltooien. Eindelijk vaart het schip veertien dagen rond in een kring, gevormd door een reuzenvisch, die zijn eigen staart in den mond houdt. Weldra is nu de reis volbracht en Brandaen mag naar zijn klooster terugkeeren, waar hij sterft na nog eenmaal de mis te hebben gelezen.

In De Reis van Brandaen strijdt het grillig avontuurlijke met het symbolische en mystieke om den voorrang, evenals in de graalqueste en andere vruchten van Britschen bodem ¹⁾. Onder het

1) 't Is dan ook zeker niet toevallig, dat naast Merlijn, Arthur en Tristan (als held van Le lai du chevrefoil van Marie de France) ook Brandaen wordt genoemd in den Roman de Renart, I b vs. 2390 vlgg. bij Martin, vs. 12150 vlgg. bij Méon.

[p. 412]

door Brandaen bezochte en sinds dien tijd weer ‘verloren lant’, aan welks bestaan men vast geloofde ¹⁾, kan men het doodenrijk der Britten of het Homerische land der Kimmeriërs verstaan, of er bij denken aan overoude tochten naar Amerika, in welk geval Brandaen, de leermeester van den zeereiziger St. Columba, dan ook als de legendaire wegwijzer van Columbus te beschouwen zou zijn. Overigens is het gedicht een wonderlijk mengelmoes van onbegrepen en ook voor ons nog meerendeels onbegrijpelijke overblijfsels der Britsche, Germaansche en Classieke mythologie, zoo door elkaar gehaspeld, dat men ze niet meer van elkaar kan scheiden, en dan nog bovendien verbonden met Bijbelsche en Apocrief-Christelijke bestanddeelen en Oostersche overleveringen, zooals men ze in den Pseudo-Kallisthenes en in de sprookjes van den Duizend-en-één-nacht aantreft.

Brandaen's geboorte was, volgens de overlevering, voorspeld door St. Patricius, den grooten geloofsprediker en patroon van Ierland, wiens roem ver boven dien van St. Brandaen uitklonk. Het heet, dat hij in 371 of 372 in Schotland bij Glasgow geboren werd, door Paus Celestinus in 432 tot bisschop werd gewijd, Ierland, waarheen hij in zijne jeugd door zeeroovers was heengevoerd, tot het Christendom bekeerde en op hoogen leeftijd (omstreeks 460) overleed. Als zijn naamdag wordt 17 Maart gevierd ²⁾. Toch wordt er op zijn vroegst eerst in de 8^ste eeuw melding van hem gemaakt, maar sinds dien tijd neemt dan ook het aantal zijner levensbeschrijvingen hand over hand toe ³⁾.

Nu komt er in onze Dietsche letterkunde wel geene enkele levensgeschiedenis van St. Patrick als afzonderlijk dichtwerk voor, maar wel is meer dan eens in proza en eenmaal in verzen ook bij ons gehandeld Van den Vaghevier, dat Sente Patricius vertoghet was, doch van het gedicht, waarin dat gedaan werd, zijn ons nog slechts de eerste 434 verzen bewaard gebleven ⁴⁾.

1) Zie o.a. Maerlant's Alexander VII vs. 1735-1748.

2) Zie over hem o.a. John Lanigan, An ecclesiastical history of Ireland, Dublin 1822 cap. 2, James Todd, St. Patrick, apostle of Ireland. A memoir of his life and mission. Dublin 1863 en Robert, Etude critique sur la vie de St. Patrice, Paris 1884.

3) Zij zijn verzameld in het tweede deel van Joh. Colgan's Acta Sanctorum veteris et maioris Scotiae seu Hiberniae Sanctorum insulae Lov. 1640-47. Dat van Jocelinus neemt daaronder de eerste plaats in.

4) Zij komen voor in een HS. van den Lekenspiegel op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage en werden voor 't eerst uitg. door M.F.A.G. Campbell in de Verslagen en Berigten der Vereen. voor Oude Ned. Letterkunde V (Leiden 1848) bl. 7-26 en werden herdrukt door R. Verdeyen en J. Endepols in Tondalus' Visioen en St. Patricius' Vagevuur, 's-Grav. - Gent 1914-17 II dln. II bl. 313-318.

[p. 413]

Van Patricius' vagevuur begint eerst sprake te zijn op het eind van de 12^de eeuw, wanneer men het vermeld vindt bij Giraldus Cambrensis, bij Jocelinus en vooral uitvoerig in een Latijnsch geschrift van een monnik van het Cistercienserklooster Saltrey, die het aan den abt van dat klooster opdroeg, en wiens werk het voorrecht had, over de geheele wereld verspreid te worden, zoodat het de bron kon worden voor de vele verhalen, die er van St. Patricius' vagevuur sedert dien tijd in alle talen werden opgesteld, ook in de onze ¹⁾.

Of het bij ons regelrecht uit dat Latijn is overgebracht, is de vraag. Eene Fransche vertaling zou als bemiddelares kunnen worden aangenomen, maar dan zeker niet ‘Le Purgatoire Seint Patriz’ van Marie de France ²⁾. Bezaten wij het slot van ons gedicht, dan zouden wij waarschijnlijk er de onmiddellijke bron van kennen, want de dichter zegt (vs. 140 vlgg.): ‘wie mi oec vroet maecte van desen, wie hi was die dit ghevel, suldi int eynde horen wel’.

Het verhaal is verbonden aan het Roode Meer (Lough Derg) in het Iersche graafschap Donegal, waar op een eilandje zich een geheimzinnig hol bevond bij een klooster van reguliere kanunniken. Daarheen nu begaven zich sinds de 12^de eeuw scharen van pelgrims in vol vertrouwen op de waarheid van het verhaal, dat Patricius indertijd zelf van God het bevel ontvangen had, dat hol in te gaan, waar hij dan al de verschrikkingen van het vagevuur met eigen oog zou aanschouwen, terwijl hem de macht werd verleend, ook

1) Men zie over het Vagevuur van Patricius o.a. Thomas Wright, St. Patrick Purgatory, London 1843, Selmar Eckleben, Die älteste Schilderung vom Fegefeuer des heil. Patricius, Halle 1885, G. Ph. Krapp, The legend of Saint Patrick's Purgatory, Baltimore 1900 en het genoemde werk van R. Verdeyen en J. Endepols.

2) Uitg. door B. de Roquefort, Poésies de Marie de France, poète Anglo-Normand du XIII^e siècle, 2 éd. Paris 1832 II p. 411-499. Campbell die daarin het origineel van ons gedicht zag, schreef de afwijkingen daarvan te veel aan 's dichters eigen fantasie toe, terwijl zij inderdaad met Latijnsche bronnen overeenstemmen. Ook zag hij over het hoofd, dat de ridder bij Marie de France een naam heeft, nl. Owen, en bij onzen dichter niet. Nog opmerkelijker is het, dat vs. 143-242 veel meer dan met het gedicht van Marie de France overeenstemmen met Maerlant's Sp. Hist. III⁵ cap. 4, zoodat men bijna aan eene nieuwe berijming van dat hoofdstuk zou denken. Natuurlijk heeft Maerlant's origineel, Vincentius, een Latijnsch werk overgenomen of geëxcerpeerd. De verwijzing naar ‘Malachies vite’ (d.i. het leven van den aartsbisschop Malachius door Bernard van Clairvaux (in Divi Bernardi Claraevallis abbatis Opera, Parisiis 1551 p. aaa-aaa VIII) geeft geen licht, Van Patricius' Vagevuur wordt verder nog melding gemaakt door Maerlant, Sp. Hist. I¹, 30 vs. 35-40 en Boendale, Lekenspiegel I 12 vs. 67-82.

[p. 414]

anderen, die berouwvol dit hol zouden bezoeken, hetzelfde te doen aanschouwen, wat hij gezien had. Wat eerst Patricius had moeten helpen om de nog ruwe Ieren tot het Christendom te bekeeren, bleefnunog denzelfden invloed oefenen op de geloovigen, namelijk hun een afschrik te geven van het kwaad door het zien van de verschrikkelijke gevolgen, en hun aflaat te bezorgen, als belooning voor den vromen ijver, waarmee zij naar het Roode Meer waren opgegaan.

Onder de verhalen nu, die over St. Patrick's hol in omloop kwamen en bedevaartgangers lokten, had het verhaal van den monnik van Saltrey de meeste uitwerking. In onze berijming daarvan vinden wij eerst een soort van prohemium over St. Patricius zelf en over de door Augustinus, maar vooral door Gregorius den Groote verkondigde leer aangaande het vagevuur en den aflaat; maar dan begint het eigenlijk verhaal ‘Van den ridder, die int Vagevuur ginc’, naar 't heet in den tijd van koning Stephanus, en die in ons fragment geen naam draagt, maar gewoonlijk Owein heet. Wat hij daar ondervond zal, evenals in de andere redacties van het verhaal, ook wel in de onze, die verder verloren is, te lezen geweest zijn, namelijk de elf in kleine bijzonderheden geschilderde pijnigingen, die hij anderen ziet lijden en ook zelf gevoelt, totdat hij over eene brug het aardsche paradijs bereikt en daar een oogenblik van verre den hemel mag aanschouwen. Daarmee heeft hij een voorgevoel gekregen van de hoogste zaligheid, maar nu is hij ook weer verplicht naar de opening van het hol terug te keeren, waar de kloosterprior hem wacht en in het klooster opneemt, opdat hij er nog veertien dagen in devotie zal kunnen doorbrengen alvorens zijne pelgrimage te besluiten.

Wat deze ‘utvercoren ridder’ daar zag - en daarop wordt volle nadruk gelegd - werd door hem ‘niet ghesien in gheeste, mar levende, wakende ende voorsien, recht oft lichamelijc hadt gewezen’. Het behoorde dus niet tot de verhalen van visioenen, zooals er zoovele in omloop waren en van welke ‘Tondalus' Visioen’ het bekendste is, ook bij ons, schoon wij het in onze taal alleen in proza bezitten en dus later zullen behandelen.

Totnogtoe bespraken wij geene eigenlijke heiligenlegenden of ‘vitae legendae’, levens van heilige mannen of vrouwen, oorspronkelijk ‘ter lezing’ aan de Christengemeenten rondgezonden, later eenvoudig beschrijvingen van de levensgebeurtenissen der heiligen en van de door hen na hun dood verrichte wonderen.

[p. 415]

Onder de heiligen verdienen hier de eereplaats de beide Zuid-nederlandsche patroons St. Servatius van Maastricht en St. Amand van Vlaanderen. Het leven van den eersten, door Heinrich van Veldeke hebben wij reeds behandeld ¹⁾: nu vraagt het Leven van St. Amand ²⁾ onze aandacht.

Met groote uitvoerigheid, om niet te zeggen breedsprakigheid, is er het leven van den vereerden patroon van Vlaanderen, ook in verband tot dat van St. Bavo, in beschreven met niet minder dan 12450 verzen, die ons, in eenvoudige bewoordingen zonder eenigen schijn van dichterlijkheid, de vele daden, ook wonderdaden, verhalen van den apostel, aan wien de Vlamingen hunne bekeering tot het Christendom te danken hadden. Alleen uit een hagiographisch oogpunt zou het van belang kunnen zijn, het gedicht uitvoerig te bespreken. Nu zal het misschien voldoende mogen geacht worden er van op te merken, dat er herhaaldelijk verschijningen in voorkomen, niet slechts van engelen, maar ook van Christus, dat God zelf aan den heilige een brief schrijft en dat er ook een paar dialogische gedeelten in voorkomen, met name een ‘conincspel’, waarbij hier natuurlijk alleen vragen van geestelijken aard worden gedaan.

De dichter was een jong geestelijke, die alleen uit tijdverdrijf het werk maakte; maar er veel moeite mee had en telkens de hulp van de H. Maagd moest inroepen. Zeer goed was hij zich van zijne geringe dichterlijke begaafdheid bewust en noemde zijn werk dan ook ‘niet so fijn, alse oftse een meester hadde gedicht, die met consten ware verlicht’. Ook wilde hij, om niet van ‘hoveerdichede beschuldigd te worden, niet ronduit zijn naam noemen, maar op verzoek van een vriend gaf hij dien toch op het eind van zijn gedicht in den vorm van een raadsel, waarvan de oplossing is: Gillis de Wevel. Verder zeide hij daar nog, dat hij zijn werk te Brugge voltooide den 27^sten Januari 1366 (d.i. 1367). Hij schijnt niet bepaald één Latijnsch geschrift vertaald te hebben, maar uit verschillende bronnen te hebben geput. Zoo noemt hij een Martyrologium ³⁾ en corniken ⁴⁾, terwijl hij uit Utenbroeke's ‘Spiegel Historiael’

1) Zie boven, bl. 165 vlg.

2) Naar een HS. op de Acad. Bibl. te Gent uitg. voor de Maatsch. van Vlaamsche Bibliophilen door Ph. Blommaert, Leven van Sinte Amand, Patroon der Nederlanden, dichtstuk der XIV^e eeuw, Gent 1842-43 II dln.

3) St. Amand I vs. 1655.

4) St. Amand II vs. 1814.

[p. 416]

zelfs een vrij groot aantal verzen bijna letterlijk overnam ¹⁾.

Van veel vroeger, reeds uit de 13^de eeuw, dagteekent de vertaling der legende Van Sente Eustaesse, waarvan ons echter slechts een fragment van 361 verzen bewaard gebleven is ²⁾. Deze Eustaes was een Griek, die eigenlijk Placis heette, maar werd Romeinsch ridder gemaakt door Keizer Trajanus, bij wien hij bijzonder in de gunst stond, totdat hij, met hart en ziel Christen geworden, in ongenade viel en als een tweede Job al zijne goederen en, bij het oversteken van eene rivier, ook zijne beide zoons verloor, ja, zooals hij zeide, nog ongelukkiger werd dan Job, die ten minste zijne vrouw behield, van welke hij ook gescheiden werd. Vijftien jaar lang moest hij nu als boerenarbeider op het veld werken. Nochtans evenals bij Job nam ook bij hem het lot een gunstigen keer: de keizer kreeg berouw, liet hem overal opsporen en herstelde hem in zijn vorigen rang, toen hij hem gevonden en weder met vrouw en kinderen vereenigd had.

Na den dood des keizers echter kwam Hadrianus aan het hoofd van den Romeinschen staat en deze ‘was felre dan Trajaen was, also ment in die scrifture las’, en kon het niet verdragen, dat Eustaes weigerde hem in den Apollotempel te volgen en niemand anders wilde aanbidden ‘dan den soeten Jhesuse van Nazarene’. Hij liet hem den riddergordel afnemen en hem met vrouw en kinderen ter prooi geven aan ‘enen wreden fellen lioen’; maar ‘die liebaert al omtrent ghinc wel vriendeleke’ en deed tot verbazing des keizers den Christenen niets. Hier breekt het fragment af.

Onder de heiligen van lateren datum werd er geen zoo beroemd als Franciscus van Assisi († 4 Oct. 1226), wiens leven in 1261 beschreven werd door Bonaventura ³⁾, den generaal der door St. Franciscus gestichte bedelorde der Franciscanen of Minderbroeders. Van dat werk nu leverde Jacob van Maerlant (zie vs. 74) in zijn

1) St. Amand II 2051-2062, 2383-2390, 2605-2656 = Sp. Hist. II⁵, 23 vs. 87-94, 114-121, 175-210. Zie M. de Vries en E. Verwijs, Tweede Partie van den Sp. Historiael, Leiden 1879, Inl. XXVI vlg. Gillis de Wevel noemt den Spiegel ook met name St. Amand II 1802 vlg.

2) Naar het Rijmboek van Oudenaarden uit het klooster van Eename (nu in het Oudenaardsch stadsarchief) uitg. door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten, (Gent 1893) bl. 320-331.

3) Te vinden in de Acta Sanctorum XLVIII (4 Oct.) p. 742-798, geput uit de in 1229 door Thomas de Celano opgestelde en in 1246 door de ‘tres socii Leo, Rufinus et Angelus’ aangevulde levensbeschrijving des heiligen, ook te vinden in de Acta Sanctorum, t. a. p. p. 683-741.

[p. 417]

Sinte Franciscus Leven ¹⁾ ‘in sestien stucken’ eene letterlijke verteling in ruim 10540 verzen, die hij opdroeg aan ‘broeder Alaerd’, vermoedelijk tweeden gardiaan van het Franciscanerklooster te Utrecht, dat reeds in 1246 gesticht was. Wij lezen daarin, hoe Franciscus, een wonderlijk energiek man en edel monomaan, die onafgebroken vervuld was van één levensdoel en daarvoor alles verder prijs gaf, als koopmanszoon begon met al het zijne te verkoopen om ‘de margarite fijne’ der gelijkenis, en uit diepe minachting van al het wereldsche een leven van, soms tamelijk vieze, armoede en verstandkrenkend gebrek te leiden. ‘Met staerker discipline bant hi die begherten zine’; zijn lichaam, dat hij ‘broeder ezel’ noemde, ‘dwanc hi te bordene ende te laste ende gheeseldene met risen’; maar voor anderen was hij zachtmoedig en vriendelijk, waardoor hij ook zelfs invloed op de dieren wist te oefenen, zooals uit half kinderachtige, half bespottelijke staaltjes blijkt. Hulpvaardig stond hij anderen bij, daarin gesteund door zekere wonderkracht, die hem vooral bij het genezen van zieken te stade kwam. ‘Nerenstich in sine gebede’, wilde hij liefst een leven van contemplatie leiden: toch was hij verplicht ‘van steden te steden’ te gaan prediken; maar hij deed dat eenvoudig en zonder woordenpraal, want hij was nederig en geheel vrij van ijdelheid. Eene poging om den soudaen van Marokko te bekeeren of ‘te hebbene der martelien crone’ mislukte; maar het werd hem door God als blijk van groote genade vergund op wonderdadige wijze dezelfde martelaarsteekenen te dragen als Jezus aan het kruis ontvangen had. Met bloedende wonden aan handen, voeten en zijde bracht hij het laatste gedeelte zijns levens door; en ook na zijn dood deed hij wonderen, die in de tweede helft van het werk (van vs. 8037 af) worden verhaald.

Van nog jonger dagteekening is een heilige, van wiens legende wij twee fragmenten (samen 235 verzen) over hebben, namelijk de legende Van Sente Waerneer ²⁾, het dertienjarig knaapje, te wiens eere in 1428 te Bacharach het kerkje gebouwd is, waarvan deschilder-achtige ruïn nog ieder in het oog valt, die een Rijnreisje mag maken.

1) Naar een HS. op de Acad. Bibl. te Leiden uitg. door J. Tideman, Leiden 1848. Een collatie van het HS. leverde J. Franck in Tijdschrift IV (1884), bl. 100-110, die echter wel wat overdreven sceptisch is, als hij op taalkundige gronden eenigen twijfel aan het auteurschap van Maerlant uitspreekt.

2) Het eene fragment bevindt zich (afkomstig uit het klooster Eename) nu in het Oudenaardsch archief, het andere, dat blijkbaar eens tot hetzelfde HS. behoorde, in de Bodleiaansche Bibl. te Oxford. Beide zijn zij uitgegeven door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten, I (Gent 1893) bl. 357-365.

[p. 418]

Gesproten uit een naar kerkelijke opvatting onwettig huwelijk, dat daarom ook ontbonden werd, en verlaten door zijne ouders, moest de jonge Waerner zich in dienst begeven bij Isaac, den aanzienlijksten Jood van Bacharach, maar zonder daarom zijne Christenplichten te verzuimen.

Eens meegegaan met een priester, die een zieke ging berechten, zag hij, dat op wonderdadige wijze ‘de lichgame Gods wederkeerde in dat vat, daerne de pape ute hadde gedaen’, en wel zonder dat de priester zelf het bemerkte. Toen hij het hem vertelde, omarmde de priester hem en prees hem zalig, omdat God hem van dat wonder getuige had doen zijn. Spoedig zou hij de martelaarskroon ontvangen, want daarop (het was de 19^de April 1287) teruggekeerd naar zijn meester, bij wien de Joodsche bevolking juist haar Pascha vierde, werd hij in een kelder opgesloten en daar doodgemarteld, omdat, zooals de dichter zegt, de Joden voor hun Pascha ‘elcs jaers plaghen te doet te slane een kerstijn kint omme 't bloet te hebbene’. De middeleeuwsche Jodenhaat verspreidde de mare dezer gruweldaad, mirakelen werden gezien als bevestiging van hetgeen men wilde gelooven, en Waerner nam zijne plaats in de rij der heilige martelaren in.

Ook van heilige vrouwen werden levensbeschrijvingen in het Dietsch berijmd, zooals van Sente Aechte, die 5 Febr. 251 gemarteld heet en wier leven bij ons door een monnik uit het klooster van Eename bij Oudenaarden in 1286 beschreven werd in 2700 verzen, zooals hij op het eind van zijn gedicht zegt, maar daarvan zijn ons nu nog slechts ruim 700 bewaard ¹⁾. Deze vertellen ons van de vruchtelooze pogingen door den Romeinschen stadhouder Quintilianus aangewend om Agatha van Catania (of Palermo) van het Christendom afvallig te maken; maar Quintilianus wordt in dit gedicht voortdurend Quintianus genoemd en heet er ‘een heidin coninc, edel gheboren van Sarrasinen’, een aanbidder van steenen, zilveren en gouden kalvers. Deze nu, zegt het gedicht, liet Aechte uit de kloosterkapel, waar zij ‘hare venie te ende las’, wegsleuren. Is zij bereid hare ‘wet te verwerpen om de minne van sinen Mammet’, dan kan zij op zijne liefde rekenen, is hij zelfs geneigd haar te huwen. Zij weigert echter beslist, en nu volgen er gruwelijke martelingen en

1) Die 700 verzen maken vijf fragmenten uit en zijn afkomstig uit het klooster Eename bij Oudenaarden, voor 't eerst uitg. door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1893) bl. 332-356.

[p. 419]

lichamelijke mishandelingen, waarbij de apostel Petrus haar troost en geneest. Quintianus echter herhaalt zijne aanzoeken, maar Aechte volhardt in hare weigering en nu worden de martelingen al gruwelijker en gruwelijker. Toen bad zij God dringend om uitkomst en na haar gebed komt de dood om haar uit de ellende te verlossen. Plechtig werd zij begraven en toen kwam er een jongeling in witte kleederen, blijkbaar een engel, met ‘meer dan hondert kinderkine’, alle in 't wit, die bij haar graf gingen ‘singhen ende lesen’, en zij plaatsten daar een ‘tafelkyn’ met deze woorden: ‘Aeghte, helech was dine ghedachte, Ghode daedi eere bi daghe bi nachte: bedie saelt lantscap sijn verloest ende van groeten vernoie vertroest’.

Slechts een klein fragment van 121 verzen hebben wij over van het leven Van Sente Caterine ¹⁾, in het klooster te Eename vertaald naar ‘die scrifture’ (vs. 115), misschien de legende, zooals die door Raymond van Capua op schrift is gesteld. Sente Caterine, zoo luidt in het kort de legende, was eene schoone en bovendien in alle kunsten en wetenschappen zeer bedreven maagd, in staat zegevierend te weerleggen wat er door de heidensche wijsgeeren tegen het Christendom werd aangevoerd, waarom de wreede Keizer Maxentius haar door bedreiging met martelingen zocht te bewegen, haar Christelijk geloof af te zweren. Toen zij dat volstandig weigerde, liet de tiran een ‘wiel’ in gereedheid brengen, om haar daarop te pijnigen, maar op haar gebed werd dat folterwerktuig door hemelsch vuur vernield. Toen de keizerin dat had gezien, bekende zij den keizer, dat zij ook zelf voor het Christendom gewonnen was, waarop de wreede dwingeland ook haar liet martelen en, als dat te vergeefs was, ‘opten drie en twintechsten dach in november’ 312 onthoofden. Porfirius, die haar lijk ter aarde bestelde, moest dat met zijn leven boeten, en twee dagen later werd ook Caterine onthoofd en haar lijk werd begraven op den berg Sinaï ²⁾.

Door een monnik uit hetzelfde klooster Eename werd in 1290 ook de legende Van Sente Marie Egyptiake vertaald in een zeer uitvoerig gedicht, waarvan ons uit het begin en het midden frag-

1) Naar het Rijmboek van Eename gedrukt door Nap. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1893) bl. 305-309.

2) Volledig, maar wat beknopter verteld, vindt men deze legende ook in het Speculum Historiale van Vincentius en daaruit vertaald door Philips Utenbroeke in den Sp. Hist. II⁵, cap. 3-5. Zie ook Knust, Geschichte der Legenden der heiligen Katharina von Alexandrien und der heil. Maria Aegyptiaca, Halle 1890.

[p. 420]

menten en verder ook het slot bewaard zijn gebleven, samen 703 verzen ¹⁾.

Telkens, zoo luidt het verhaal, wanneer de vastentijd aanbrak, verlieten de monniken van het klooster, waarin Zozimas een groot deel van zijn leven had doorgebracht, voor eenigen tijd hun klooster, om zich naar het Overjordaansche te begeven en daar, ieder geheel afzonderlijk, in de woestijn te leven ‘bi wortelen ende bi bladren’. Eens nu ontmoet Zozimas in de woestijn eene oude naakte vrouw, die, als zij hem ziet, de vlucht neemt, maar hem toeroept, dat zij wel met hem wil spreken, als hij haar een kleed kan verschaffen om zich te bedekken. Hij werpt haar nu zijn opperkleed toe, dat zij aantrekt en dan vertelt zij hem hare levensgeschiedenis. In hare jeugd had zij een zeer ergerlijk leven geleid, maar eens toen zij zich naar Jeruzalem had begeven, gevoelde zij zich plotseling tegen hare zondige aandriften als verlamd. Er geschiedde een wonder in haar en zij boog zich ootmoedig neer voor het heilige kruis, waarmee zij vroeger gespot had. Sinds dien tijd zocht zij door boete en onthouding hare zonden uit te wisschen en leefde zij eenzaam in de woestijn, bijna zonder voedsel en ten slotte geheel zonder kleeding. Na van hem de benedictie ontvangen te hebben verliet zij hem weer en een volgend jaar ontmoette hij haar weder in de woestijn, maar wanneer hij daar voor de derde maal terugkeert, vindt hij haar lijk, dat hij wil begraven, Op eens ziet hij een leeuw naderen, maar hij behoeft niet bang te zijn, want het dier komt vriendelijk nader, kust de voetsporen van de vrouw, de Egyptische Maria, en helpt hem met zijne klauwen voor haar een graf te delven. Zozimas leefde daarna nog eenige jaren en stierf zalig, honderd jaar oud.

Ook van enkele heilige vrouwen uit de Nederlanden bezitten wij de legenden in versvorm. Eene der oudste is zeker die Van Sunte Kunera van Rhenen, van wie reeds melding wordt gemaakt in de 11^de eeuw, als de heilige patrones der kerk te Rhenen ²⁾. Hare legende nu bezitten wij in een, op de 65 beginverzen na volledig bewaard gebleven, gedicht van bijna 800 verzen ³⁾.

1) Naar het Rijmboek van Eename (te Oudenaarden) uitg. door N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (1893) bl. 366-389. Nauwkeurig daarmee stemt overeen het verhaal in Vincentius' Speculum Historiale, vertaald door Philips Utenbroeke in Sp. Hist. II⁷, cap. 40-47.

2) In de Vita Meinwerci cap. 37, in Leibnitii Scriptores rerum Brunsvic, I p. 542.

3) Naar een HS. uit de 15^de eeuw op de Univ.-bibl. te Gent uitg. door Nap de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I (Gent 1893) bl. 247-271. Zie over Kunera's geschiedenis N.C. Kist in het Kerkhistorisch Archief II (Amst. 1859) bl. 1-48, die daar ook een volledig prozaverhaal in Oostelijken tongval naar een HS. van het eind der 14^de eeuw meedeelt, dat in bijzonderheden, soms zelfs woordelijk, met ons gedicht overeenstemt en dus zeker daarmee eene gemeenschappelijke bron moet gehad hebben, maar waaraan het eerste der drie deelen, waarin het gedicht verdeeld is, ontbreekt. In de 15^de eeuw is er ook een volksboek van ‘Dat leven ende die passie ende verheffinge der heyliger maget Sunte Kunera te Rhenen ende haer mirakelen’ gedrukt en ‘te koop in de stadt van Reenen’. Eene facsimile-uitgaaf daarvan verscheen te 's-Gravenhage in 1902.

[p. 421]

Het eerste deel der legende, ‘Die gheboert Sunte Kuneren’, vertelt van een koningszoon Aurelius, die, door een heidenkoning gevangen gehouden, door diens dochter, Florencia uit den kerker wordt verlost en met haar in zijn rijk terugkeert, waar zij zich laat doopen en met hem in het huwelijk treedt. Uit dat huwelijk wordt eene dochter geboren, van wie een Jood, een ‘grootmeyster in den planeten’, voorspeld had, dat zij ‘in der kersten kerc sou driven menich crachtich werck’. Die dochter nu was Sunte Kunera.

Het tweede deel van het gedicht heet ‘Die passi Sunte Kuneren.’ Daarin vernemen wij, dat Kunera in het jaar 387 gehoor gaf aan het verzoek van hare nicht St. Ursula, om bij haar te Rome te komen, vanwaar zij dan in haar gevolg en dat van Paus Cyriacus langs Bazel naar Keulen vaart. ‘Huynen, Vriesen ende Danen’ overvallen daar echter St. Ursula met hare elf duizend maagden en Kunera was de eenige van die allen, die er het leven afbracht, want ‘een coninc van den Rijn namse after hem op sijn peert, sloech se onder sijn mantel saen’ en voerde ze mede naar zijn rijk, waarvan Rhenen de hoofdstad was. Daar diende zij den koning en de koningin met ijver en ingetogenheid, maar vooral bezield met groote liefde voor de armen, aan wie zij alle spijzen uitdeelde, die er van 's konings tafel overbleven. Dat nu verdroot ten slotte de koningin, die er den koning opmerkzaam op maakte, dat zij al hun goed wegdroeg, zoodat er ten laatste niets zou overblijven. Als de koning dat wil onderzoeken op het oogenblik, dat zij weer haar voorschoot met voor de armen bestemd brood gevuld heeft, doet God een wonder en blijkt het brood in houtspaanders veranderd te zijn. Van dat oogenblik vertrouwde de koning haar ‘den slotel van sijn rijc’ toe, maar ontstond tevens bij de koningin het plan om haar te dooden. Als de koning nu eens ter jacht is gegaan, maakt zij van die gelegenheid gebruik om ‘mit harer valscher camenier’ Kunera met haar eigen ‘dwael’ (sluier of

[p. 422]

halsdoek) te worgen. Haar lijk begraven zij in den stal, en als de koning is teruggekeerd, vertellen zij hem, dat Kunera's bloedverwanten zijn gekomen en haar met zich meegenomen hebben. Doch de misdaad komt spoedig uit. 's Konings paarden toch weigeren halstarrig den stal binnen te gaan, en daar zag men nu op het graf der vermoorde ‘tortisen cruuswijs bernen’, zoodat men daar den grond gaat onderzoeken en er het lijk vindt. De koning laat nu zijne booze vrouw ‘gheyselen utermaten, datse wechliep haerre straten’ en, na drie dagen als eene razende te hebben rondgeloopen, van den hoogsten berg naar beneden rende en den hals brak.

Nu volgt nog als derde deel ‘Die verheffinge Sunte Kuneren’ door bisschop Willebrord, die, ruim drie honderd jaar later, op zijne reis naar Keulen te Rhenen gekomen, daar van de wonderen vernam, er door haar verricht, en beloofde haar te zullen ‘ver heffen’, maar dat vergat, totdat hij, later nog eens den Rijn afvarende, ‘by Heymenberch door een groot onweder’ werd overvallen, waardoor hem zijne vroegere belofte in de herinnering werd gebracht. Hij ging nu te Rhenen aan wal, liet met spaden den grond doorzoeken en vond Kunera's lijk met ‘de dwael om haren hals gewonden’. Naar de kerk van Rhenen liet hij het ‘in eenen casse’ plechtig overbrengen, en als dag harer marteling stelde hij 28 October vast, als die van hare verheffing, die nu niet langer uitbleef, 12 Juni. Aan ieder, ‘die de heylighe maecht versocht ende sijn offerhande daer brocht’, verleende hij veertig dagen aflaat.

Onder de Latijnsche geschriften van den bekenden Thomas Cantimpratanus behooren ook de levensbeschrijvingen van twee Nederlandsche Santinnen, van St. Christina, in 1232, en van St. Lutgardis, in of omstreeks 1250 geschreven ¹⁾ en in de 14^de of 15^de eeuw berijmd door zekeren ‘broeder Geraert, een minderbroeder,’ die in den proloog van zijn, op weinige regels na geheel bewaard gebleven en 1949 verzen lang, Leven van Sinte Kerstinen ²⁾ zegt, dat hij het vertaalde, vooreerst omdat ‘veel lieden sijn, die engeen latijn en connen’, en vervolgens omdat het hem verzocht was

1) Men vindt dat van Sinte Christina in de Acta Sanctorum XXX (24 Juli) p. 650-660, en dat van Sinte Lutgardis, Acta Sanctorum XXII (16 Juni) p. 231-263.

2) Naar een HS., nu berustende op de Univ.-bibl. te Amsterdam en uitg. door J.H. Bormans, Leven van Sinte Christina, de Wonderbare, Gent 1850.

[p. 423]

door ‘een geesteleke jonfrou Femine van Hoye’, Benedictijner non (misschien priores) van het St.-Katrinenklooster te Mielen bij St. Truyen, waar ook zijne zuster was opgenomen, en waar het stoffelijk overschot van Sinte Kerstine rustte sinds 1224, toen zij voor de derde maal stierf, nadat zij reeds tweemaal uit den doode was opgestaan, zoodat de dichter ook daarom, evenals om allerlei andere merkwaardigheden uit haar leven, met recht mocht zeggen, ‘dat vele, dies wi lesen daer, boven der minschen verstennesse geet’. Het meest van alles gaat het boven ons verstand, hoe het mogelijk was, dat Kerstine door de Kerk ‘verheven’ werd, en hoe men ooit iets stichtelijks heeft kunnen vinden in de onzinnige daden dezer menschenschuwe ongelukkige, dezer hysterische koeienhoedster van St. Truyen, die in de oogenblikken, waarin zij tot bewustzijn kwam, den indruk maakte van ‘sot ende snoedel’ te zijn, en gedurende hare buien van zinsverbijstering of ‘geesteleke dronkenscap’, zooals broeder Geraert zelf haar toestand noemt (vs. 519), dingen deed of heette gedaan te hebben, die alleen reeds bij het lezen ontzetting, afkeer en walging verwekken. Vrienden en bloedverwanten schaamden zich dan ook aanvankelijk over haar en behandelden haar als eene krankzinnige, tot ook zij zich ten slotte lieten bewegen, veeleer eene heilige in haar te zien, zooals zelfs Graaf Lodewijk van Loon deed.

Dat de dichter in vloeiende verzen soms zeer levendig van haar vertelt, kan niet ontkend worden; te meer mag het ons daarom bevreemden, dat hij zijne kunst heeft willen besteden aan het verhalen van eene zoo smakelooze ziektegeschiedenis, en moeilijk is het, niet eenige ironie te leggen in de wijze, waarop hij de woorden ‘vere mirabilis Deus’ van Thomas vertaalt (vs. 1559 vlgg.): ‘Ernstelic geseght ende sonder spot, hi mach wel heten de wonderleke God in sinen heileghen’.

Het Leven van St. Lutgardis ¹⁾ is veel uitvoeriger, daar er, ofschoon niet weinig er van verloren gegaan is, toch nog ±3800 ten deele zeer verminkte verzen van over zijn, verdeeld in drie boeken. Het kan met minder tegenzin gelezen worden dan dat van St. Kerstine, omdat Lutgardis (geb. 1182 † 1246), eene poortersdochter van Tongeren, die tegen haar zin en dien haars vaders door hare

1) Uitg. naar een nu op de Univ.-bibl. te Amsterdam berustend HS. door J.H. Bormans in de Dietsche Warande III (1857) bl. 37-67, 132-165, 285-322, IV (1858) bl. 155-170, 267-302, en ook afzonderlijk te Amst. 1858.

[p. 424]

moeder gedwongen werd non te worden in het St.-Katrinenklooster te St. Truyen, ofschoon aan dezelfde ziekte lijdend als St. Kerstine, beschaafder was en dus minder tot viezigheden overhelde, en bovendien verstandig genoeg om te begrijpen, dat zij haar lichaam moest sparen en verzorgen, opdat ‘si haern evenkersten mocht staen bi ende helpen in dogene ende in verdriete’, daar bij hen, die ‘den lichaem destrueeren, de geest nyet wale in siere cracht ghebliven en can’. Zij toont zich dan ook levenslang eene hulpvaardige troosteres, vooral van nonnen, die in ‘sware coringhen’ gevallen waren, zooals er in dien tijd in de kloosters verscheidene te vinden waren. Toch had ook zij aanvankelijk groote moeite gehad om hare neiging tot het huwelijk te overwinnen; door haar krachtigen wil echter slaagde zij er in, den vleeschelijken lust te vervormen tot eene geestelijke bedwelming, waarin zij allerlei visioenen en geestverschijningen had, die haar tot eene miraculeuze persoonlijkheid maakten. Niet alleen daarin openbaarde zich haar zenuwlijden, maar ook in eene merkwaardige stijfhoofdigheid, die het haar mogelijk maakte - door Maria's hulp, heet het - veertig jaar lang weerstand te bieden aan de herhaalde pogingen om haar Fransch te leeren, nadat zij het klooster te St. Truyen, waar zij priores was geweest, had verlaten en tegen haar zin was opgenomen in het Fransche Cistercienserklooster te Aywières (oorspr. Awirs, Lat. Aquiria) bij Luik. Als beweegreden voor die onverzettelijkheid gold bij haar, dat zij alleen daardoor eene mogelijke verkiezing tot priores van dat klooster zou kunnen ontgaan.

De Latijnsche Vita Lutgardis van Thomas Cantimpratanus, die zich ‘familiarissimus ejus’ noemt en zijne stof grootendeels uit haar eigen mond of dien van betrouwbare ooggetuigen opving ¹⁾, werd niet voor het eerst door broeder Geraert (in wat verkorten vorm) vertaald. Reeds vrij spoedig nadat het oorspronkelijke geschreven was, en in elk geval vóór 1280 ²⁾, was het in Dietsche

1) Zie Acta Sanctorum XXII (16 Juni) p. 234: ‘Plurima ab ore ipsius piae Lutgardis accepi; caetera vero a talibus mepercepisse profiteor, qui nequaquam a veritatis tramite deviarent’.

2) Wij weten dat met zekerheid uit het getuigenis van Henricus Gandavensis, De viris illustribus usque ad annum 1280: ‘Wilhelmus, monachus Afflighemiensis et ibidem aliquando prior, vitam Dominae Lutgardis, a fratre Thoma latine scriptam, convertit in teutonicum rhythmice, duobus sibi semper rhythmis consonantibus.’ Vgl. ook Joannes Trithemius in zijn Catalogus Scriptorum ecclesiasticorum.

[p. 425]

verzen overgebracht door Willem van Afflighem ¹⁾, te Mechelen geboren en, na te Parijs gestudeerd te hebben, Benedictijner monnik in de abdij van Afflighem bij Aalst geworden, en vervolgens ook, vermoedelijk wel wegens zijne aan beminnelijkheid gepaarde geleerdheid, ook prior van die abdij. Later werd hij prior van de priorij van Waver en in 1277, door den invloed van zijn vriend, den Luikschen bisschop Johan II van Enghien, abt van St. Truyen, als hoedanig hij 14 April 1297 overleed.

Lang is zijne vertaling van Sinte Lutgart's leven verloren geacht, totdat F. van Veerdeghem er in 1897 het grootste gedeelte van terugvond en het twee jaar later uitgaf ²⁾. Evenals het Latijnsche origineel is ook de vertaling in drie deelen verdeeld, maar alleen het tweede en derde deel zijn nog bewaard, en dat deze beide samen nog ruim 20.000 verzen lang zijn, bewijst wel, dat de dichter ons van zijn origineel niets heeft gespaard en ook niet naar beknoptheid en kernachtigheid van uitdrukking heeft gestreefd.

Daardoor zal hij dan ook zijn doel wel gemist hebben, de Dietsche geschriften te verdringen, waartegen hij in ‘tprologe van dander partien’ te velde trekt, niet slechts de ongemeende minnedichten en zulke dichtwerken, waarin de schrijvers ‘stomme beesten doen spreken’, maar ook boeken met ‘yeesten ende sagen van wigen och van tavelronden, daer wileneer hen onderwonden te dichtene af die menestrele, die bat swegen’ omdat zij met ‘die oude bourden’ veroorzaken, dat ‘goede exempelkine in didsch, in walsch ende in latine bescreven achterbliven’. Maar ook zijne vertaling zal daarvoor wel het veld hebben moeten ruimen, behalve in de kloosters, zooals het Roode klooster in het bosch van Soniën, waar men de moeite nam, het af te schrijven.

En toch had het werk meer verspreiding verdiend, daar Willem van Afflighem, hij moge dan met de stof zoo ingenomen geweest zijn, dat hij er het ‘te veel’ niet van bevroedde, toch de techniek zijner kunst uitstekend verstond, In den versbouw treft ons zelfs reeds op het eerste gezicht eene merkwaardige nieuwigheid, al hield

1) Zie over hem C.P. Serrure in De Middelaer I (1840), bl. 77 vlgg. en E. van Even, Willem van Afflighem, abt van Sint- Truyen, nederduitsch dicht er in Mengelingen voor de geschiedenis van Braband, 1871, bl. 283-290.

2) Het bevindt zich op de Kon. bibl. te Kopenhagen, is gedateerd van 1274 en afkomstig van het Roode klooster in het Soniënbosch. Zie daarover Fr. van Veerdeghem, Willem van Afflighem's Sinte Lutgart in Bulletins de l' Academie Royale de Belgique, 3S. XXXIV (1897) p. 1055-1086. Het werd door Van Veerdeghem uitgegeven te Leiden 1899.

[p. 426]

hij zich ook aan het paarsgewijze rijmen, zooals alle verhalende dichters deden. Hij was echter - wat voor de tweede helft van de 13^de eeuw uiterst opmerkelijk is - tot de overtuiging gekomen, dat regelmatige afwisseling van lettergrepen met en zonder klemtoon het meest in overeenstemming was met den aard onzer taal tegenover Fransch en Hoogduitsch; en zoo bestaan dan ook al zijne verzen uit niet meer dan acht lettergrepen (of negen bij slepend rijm), beginnende met eene ongeaccentueerde lettergreep. Weliswaar heeft hij ook nu en dan als beklemtoond lettergrepen gebruikt, die wij gewoon zijn zonder nadruk uit te spreken, doch daarmee alleen een hinderlijken dreun vermeden, zonder van zijn metrisch stelsel in den grond af te wijken. Schijnt het soms, dat er in zijne verzen meer dan acht of negen lettergrepen voorkomen, dan blijkt ook dat slechts schijn want hij heeft ook reeds het insmelten van geheel toonlooze lettergrepen bij hiaat in acht genomen, wanneer daarop een woord volgt, dat met een klinker aanvangt, en zich alleen de vrijheid veroorloofd, naar zijn Brabantsch taaleigen nu en dan de h in het uitspreken weg te laten, die bij hem dus naar verkiezing al of niet hiaat kan veroorzaken. Ook voor enjambementen heeft hij zich meestal weten te hoeden, en zoo was hij dan met zijne verskunst zijn tijd meer dan drie eeuwen vooruit en zouden zijne verzen, als zijne zuivere, door bastaardwoorden weinig ontsierde middeleeuwsche taal het niet verbood, den indruk kunnen maken van in de zeventiende eeuw of nog wat later te zijn geschreven. Dat zijn voorbeeld geen navolging heeft gevonden, was waarschijnlijk alleen hieraan te wijten, dat zijn dichtwerk wegens den omvang en den niet algemeen gezochten inhoud te weinig is verspreid geworden.