De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Deel 1: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd (1)

II.
Letterkundig leven in de Nederlanden van 780 tot 1180.

In de achtste eeuw bezweek het Merowingische vorstengeslacht, dat zich eens door heldhaftigen strijd beroemd, maar ook door bloedige familietwisten berucht had gemaakt, ten gevolge van inwendige verdeeldheid en uitputting, en in 752 zette zich Pepijn de Korte de Frankische koningskroon op het hoofd.

Zijne voorvaderen, Pepijn van Landen, Grimoald, Pepijn van Herstal en Karel Martel, hadden als major domus hunner vorsten reeds met krachtige hand, waar die vorsten te kort schoten, het rijk bestuurd en de Noordgrenzen daarvan zooveel mogelijk tegen de invallen der Friezen, de Zuidgrenzen tegen de uit Spanje voortdringende Saracenen beschermd.

In 768 vond Pepijn in zijn zoon Karel een opvolger, die zich met volle recht den bijnaam van ‘de Groote’ verwierf, omdat er sinds eeuwen in de wereldgeschiedenis geen man was opgetreden van zoo groot organiseerend genie, door helder inzicht en sterke wilskracht

[p. 135]

in staat, een wereldrijk te scheppen, dat bij het oude Romeinsche rijk te vergelijken was. Met het stamhuis der Karolingen brak er voor Europa een nieuwe tijd aan, en ook voor de Nederlanden was zijn optreden van de allergrootste beteekenis, want niet alleen wist hij de Friezen in het Noorden en de Saksen in het Oosten volkomen en voorgoed aan zijn gezag te onderwerpen, maar ook dáár voerde hij, zooals natuurlijk allereerst in het oude Frankische rijk zelf, eene staatsregeling in, die, zooals met name ten aanzien van de gouwverdeeling, nog lang de grondslag voor de Nederlandsche gewesten is gebleven en nog zelfs in onzen tijd in verschillende opzichten hare nawerking doet gevoelen.

Van groot belang voor onze streken was het zeker ook, dat, tegenover de geromaniseerde Merowingen, die hunne zetels in Gallië, te Parijs of te Soissons, hadden gevestigd, de voorvaderen van Karel den Groote, al zag hij dan ook zelf even buiten onze tegenwoordige grenzen, te Aken, het levenslicht, te huis behoorden in een nog altijd Germaansch gebleven deel van de Nederlanden, het Belgische Limburg, waar hunne stamgoederen gelegen waren. Van Pepijn van Landen mocht Maerlant met recht zeggen: ‘noch steet die hooftstede sine up Haspengouwe (deel van Limburg) tote Landen ¹⁾. Diens kleinzoon Pepijn ‘hadde sijn huus ende zine zale up die Mase tote Haerstale tuscen Ludeke ende Trecht’ (d.i. tusschen Luik en Maastricht) ²⁾, terwijl Karel Martel ‘was geboren tote Haerstale, daer sijns vader zale stoet’ ³⁾. Vreemd is het dan ook niet, dat Karel de Groote daar nog altijd in dankbare herinnering is blijven leven.

Dat een man als hij, die ook op letterkundige beschaving zoo hoogen prijs stelde, krachtig de belangen van het onderwijs behartigde en ook zelf naar kennis zoo begeerig was, dat hij zich zelfs onder den maaltijd liet voorlezen, in de eerste plaats de studie bevorderde van het Latijn, de taal der kerk en der wetenschap, en ook de officiëele staatstaal, lag in den aard der zaak ⁴⁾

Toch weten wij, dat hem ook de volkstaal, en wel bepaaldelijk

1) Maerlant, Sp. Hist. II⁷, 56 vs. 4 vlg.

2) Maerlant, Sp. Hist. III⁷, 56 vs. 45 vlgg.; Vgl. ook Sp. Hist. III⁸, 48 vs. 37 vlgg.

3) Maerlant, Sp. Hist. III⁸, 56 vs. 29 vlgg.

4) Zie daarover vooral, zooals in 't algemeen voor de letterkundige beschaving der Karolingische middeleeuwen, Adolf Ebert, Allgemeine Geschichte der Litteratur des Mittelalters im Abendland, Leipzig 1884-87, III dln., 2 Aufl. 1889.

[p. 136]

zijn eigen Frankisch, zeer ter harte ging ¹⁾, dat hij ze ook tot schrijftaal wilde gemaakt zien en o.a. ook zelf van het Frankisch eene spraakkunst opstelde of liet opstellen, waarvan echter ongelukkig niets anders is bewaard gebleven, dan de door Einhard medegedeelde, door hem uitgedachte Frankische namen voor maanden en windstreken, die de Latijnsche moesten vervangen ²⁾.

Ook liet hij ‘de Frankische zeer oude liederen, waarin de daden der oude koningen bezongen werden, opschrijven en zoo in de herinnering bewaren’ ³⁾. Jammer, dat daarvan niets tot ons gekomen is, maar wel is dat te begrijpen. Zijn zoon Lodewijk de Vrome toch, die hem opvolgde, trad slechts gedeeltelijk in zijn voetspoor. Met evenveel ijver voor den Christelijken godsdienst bezield als zijn vader, maar bekrompener van geest dan deze, verzette hij zich tegen alles wat naar heidensche ketterij zweemde, en daarom verafschuwde hij ook de heidensche gedichten, die hij in zijne jeugd had geleerd en wilde hij ze noch lezen, noch hooren, noch laten voordragen ⁴⁾. Hij ging daarin zeker te ver. Wel behoeft het ons niet te bevreemden, dat men aan de abdissen bij besluit van 789 verbood winileodes (vriendschaps- of minneliederen) te schrijven of te zenden ⁵⁾; wèl kunnen wij ons begrijpen, dat het Mainzer concilie van 813 ‘verbood schandelijke en wellustige liederen in den omtrek der kerk te zingen en die ook over het algemeen afkeurde,’ en dat wereldsche reidansen en gezangen van meisjes in de kerken niet toegelaten werden ⁶⁾; en zelfs zouden wij de ver-

1) Over Karel's invloed op de vestiging van het Germaansch als schrijftaal zie men vooral de, ook uit een stilistisch oogpunt keurige, verhandeling van Wilhelm Scherer, Ueber den Ursprung der deutschen Litteratur in zijne Vorträge und Aufsätze, Berlin 1874 p. 71-100

2) Men vindt ze bij Einhard, Vita Caroli magni 29: ‘Inchoavit et grammaticam patrii sermonis.’

3) Einhard, Vita Caroli magni, 29: ‘Item barbara et antiquissima carmina, quibus veterum regum actus et bella canebantur, scripsit memoriaeque mandavit’. Zoo zegt ook Saxo poëta, Annales Caroli magni V vs. 545 vlg. (Pertz, Monumenta I p. 276 vlg.):

‘Quae veterum depromunt praelia regum
Barbara mandavit carmina litterulis.’

4) Zie Theganus, De gestis Ludovici pii, cap. 19 (Pertz, Monumenta II p. 594): ‘poëtica carmina gentilia, quae in juventute didicerat, nec legere, nec audire, nec docere voluit.’

5) ‘Abbatissae nullatenns winileodes scribere vel mittere praesumant’, Pertz, Monumenta III (legum I) p. 68; Alfr. Boretius, Capitularia regum Francorum I (Hannov. 1881) p. 63.

6) In de zoogenaamde Statuta St. Bonifacii 21 leest men: ‘non licet in ecclesia choros secularium vel puellarum cantica exercere.’ Die Statuten dagteekenen stellig niet in hun geheel van Bonifacius, maar behooren veeleer in den tijd van Lodewijk den Vrome te huis. Vgl. J. P. Müller, Bonifacius, eene kerkhistorische studie, II (Amst. 1870) bl. 167-180.

[p. 137]

schillende besluiten daaromtrent genomen door Frankische koningen, die ons het bewijs leveren, hoevele gedichten in de volkstaal er toen bestonden, moeten prijzen, als wij er ons maar verzekerd van mochten houden, dat met het onkruid niet tevens de tarwe werd uitgewied. Zeker is al te groote minachting van de geestelijkheid en de in haren geest handelende koningen voor de oude heldenzangen in vele opzichten nadeelig geweest voor de ontwikkeling der nationale poëzie in het geheele Frankische rijk en dus ook hier te lande, maar een taai leven hadden de zoo heftig bestreden heidensche liederen toch wel, daar wij vernemen, dat er nog tusschen 1133 en 1135 zulke ‘turpia cantica’ werden gezongen bij de rondvoering van een schip (een ‘carrus navalis’) van Aken naar Maastricht, Tongeren, Loon, enz. ¹⁾.

Toch heeft de geestelijkheid ook wel door het schrijven in de volkstaal te bevorderen het voorbeeld van den grooten Frankenkoning gevolgd, wiens aansporing om in de volkstaal te prediken zeker een gunstigen invloed heeft geoefend. Vooral in de abdijen, die gedurende Karel's en Lodewijk's regeering in het eigenlijk Duitschland onder de, aan de Salische Franken onderworpen, volken gesticht werden, deed men zijn best, eene Germaansche letterkunde te scheppen, omdat men daarin het beste middel zag tot verchristelijking der heidenen, die zich nog maar alleen in schijn en door dwang van wapengeweld bekeerd hadden. Had men hun het Christen dom gebracht in eene hun vreemde taal, dan zou het zeker oneindig veel langer geduurd hebben, vóór zij het zich hadden eigen gemaakt. Deze, ook historisch genoegzaam gestaafde, zienswijze verklaart tevens, waarom wél in Duitschland sinds de 8^e of 9^de eeuw eene nationale letterkunde ontstond, maar niet hier te lande. Zuid-Nederland toch en de Zuidelijke helft van Noord-Nederland vormden het eigenlijke Frankische rijk, aan welker Oostelijke grenzen Karel de Groote zijne drie bekendste paleizen, te Nijmegen, Aken en Ingelheim, had doen bouwen; en in het rijk der Franken had het Christendom reeds lang zóó diepe wortels geschoten, dat geene geschriften in de volkstaal meer noodig waren om het te verkondigen. De Latijnsche taal toch was, zooals wij zagen, aan het Frankische hof reeds vroeg in eere: de Frankische adel kende

1) Zie Pertz, Monumenta Germ. Scriptores, X p. 309 vlgg.

[p. 138]

die taal evengoed als de Frankische geestelijkheid, omdat de kennis er van voor de rijksambtenaren een vereischte was, ja de Zuidelijker wonende Franken waren zelfs reeds begonnen, hunne Germaansche taal te verruilen voor het nauw aan het Latijn verwante Romaansch.

Naar alle kanten in Duitschland daarentegen snelden de milites Christiani, de geestelijke ridders, toegerust met de wapenrusting Gods, den gordel der waarheid om de lendenen, het harnas der gerechtigheid om de borst, de voeten geschoeid met het evangelie des vredes, het schild des geloofs in de hand, den helm der zaligheid op het hoofd en gewapend met het zwaard des geestes, Gods woord ¹⁾.

Zulk een geestelijk ridder was Sturmi, de leerling van Bonifacius, tot zijn dood, 779, abt van het Monasterium Sancti Bonifacii, dat hij te Fulda onder de Oost-Franken stichtte en dat sinds 804 onder Hrabanus Maurus, die er van 822 tot 847 abt was, om daarna tot aan zijn dood in 856 als aartsbisschop te Mainz te zetelen, beroemd werd door zijne kloosterschool, waar in dien tijd een der eerste Oudhoogduitsche prozageschriften, de zoogenaamde Tatian, werd vertaald uit het Latijn van Victor van Capua, die zelf eene evangeliënharmonie van Tatianus, of liever van Ammonius, in de woorden der Vulgaat had overgebracht.

Belangrijker echter dan de Tatian was het, in Zuid-Frankischen tongval en rijmverzen geschreven, dichtwerk van Otfrid, omstreeks 790 geboren en leerling van Hrabanus te Fulda, dat hij vervolgens verliet voor Weissemburg in den Elzas, zijn vermoedelijk geboorteland, waar hij omstreeks 875 als scholaster aan de kloosterschool stierf. Hij schreef zijne dichterlijke Evangeliënharmonie, die omstreeks 868 voltooid was, zooals hij zegt, ‘omdat beuzelachtige klanken de ooren van eenige zeer godsdienstige mannen onaangenaam aandeden, en het liederlijk gezang der leeken hunne vroomheid hinderde, op verzoek van eenige onvergetelijke broeders en vooral ook op dringende aansporing van eene zeer eerbiedwaardige vrouw, Judith genaamd, opdat het voorlezen van een stuk uit dat lied het wereldsch woordenspel zou verdringen, en zij, die aangetrokken werden door de lieflijkheid der evangeliën in hunne eigene taal, een tegenzin zouden krijgen in het hooren van nuttelooze dingen’ ²⁾. Deze woorden

1) Ephesen VI vs. 13-17.

2) ‘Dum rerum quondam sonus inutilium pulsaret aures quorundam probatissimorum virorum eorumque sanctitatem laïcorum cantus inquietaret obscenus, a quibusdam memoriae dignis fratribus rogatus, maximeque cuiusdam venerandae matronae verbis nimium flagitantis, nomine Judith, partem evangeliorum eis theotisce conscriberem, ut aliquantulum huius cantus lectionis ludum saecularium vocum deleret, et in evangeliorum propria lingua occupati dulcedine, sonum inutilium rerum noverint declinare.’ Vgl. ook het eerste hoofdstuk van het gedicht ter beantwoording van de vraag, waarom de schrijver het boek in het Duitsch heeft gedicht. Eigenaardig ook is het, dat Otfrid klaagt over de onbeschaafdheid der taal, waarin hij zijne gedachten moet uitspreken.

[p. 139]

komen voor in eene Latijnsche opdracht van het werk aan Liubert, aartsbisschop van Mainz; maar bovendien heeft Otfrid zijn werk ook in Duitsche verzen opgedragen aan koning Lodewijk den Duitscher en aan Salomo, bisschop van Constans († 871). Met een vriendelijk gedicht in Duitsche rijmverzen bood Otfrid zijn werk ook tengeschenke aan zijne beide vrienden, leerlingen, evenals hij zelf, van Hrabanus Maurus, namelijk Werimbert en Hartmuat, een achterneef van Keizer Lodewijk's echtgenoote Judith en in 872 aan Grimald opgevolgd als abt van St. Gallen, wat hij bleef tot 884, het jaar, waarin hij en zijn vriend Werimbert beide stierven.

Zoo wordt dan, door al deze toewijdingen, Otfrid's berijmde levensgeschiedenis van Christus voor ons het beeld der letterkundige werkzaamheid, die zich over geheel Zuid-Duitschland, van Weissemburg over Fulda tot St. Gallen uitstrekte. St. Gallen was ook toen reeds het brandpunt der Allemannische beschaving, en zou dat eene eeuw later nog meer worden onder Notker Labeo, den doctor Teutonicus († 1022), die zelf tal van godsdienstige en geleerde werken in het Allemannisch overbracht of onder zijn toezicht liet vertalen. Betrekkelijk groot is de schat van godsdienstige dicht- en prozawerken van de 8^ste tot het begin der 12^de eeuw, die ons uit Zuid-Duitschland zijn bewaard gebleven en die met elkaar de Oudhoogduitsche letterkunde vormen.

Onder de Saksen is de letterkunde in de volkstaal eigenlijk nooit tot eenigen bloei gekomen, en toch overtreft het hoofdwerk, dat wij in het Oudsaksisch uit de 9^de eeuw bezitten, de gedichten der Zuid-Duitschers in menig opzicht, terwijl het bovendien ouder is dan eenig omvangrijk gedicht in het Oudhoogduitsch. Wij moeten er wat langer bij blijven stilstaan, omdat de Oudsaksische poëzie, al mag zij ook niet het werk onzer voorouders genoemd worden, toch vervat is in eene taal, die door een gedeelte der Nederlanders is gesproken.

[p. 140]

Lang hadden de Saksen hunne onafhankelijkheid van de Franken weten te handhaven en zich kunnen onttrekken aan de heer schappij van het zich uitbreidend Christendom; doch voor Karel den Groote moesten zij na dertienjarigen strijd bezwijken. De overwinning, door hem aan de Hase in het land van Osnabrück behaald, was beslissend en in 785 nam zelfs hun heldenkoning Widukind het Christendom aan. Daarmee was het lot van het oude geloof beslist. Alle Saksen moesten plechtig betuigen: ‘ec forsacho allum dioboles wercum and wordum, Thuner ende Wôden ende Saxnote ende allum them unholdum the hira genotas sint’ en bevestigend antwoorden op de vraag: ‘Gelôbistu in Got alamehtigan fader, in Crist, Godes suno and in hâlogan gâst?’ ¹⁾. Gesteund door het koninklijk besluit, waarbij alle Saksen, die zich wilden verbergen om den doop te ontgaan en heiden te blijven, met den dood bedreigd werden ²⁾, trokken de geestelijke ridders ook het Saksenland door om de vroeger mislukte prediking van het Christendom te hervatten.

Onder deze heeft zich het meest beroemd gemaakt Liudger ³⁾, wiens grootvader Wursing, een aanzienlijk Fries, indertijd door Radboud verdreven, bescherming had gezocht bij Pepijn van Herstal en daarna Willebrord had bijgestaan. Liudger zelf, omstreeks 744 geboren, genoot eerst het onderricht van Gregorius van Utrecht en later, naar York vertrokken, dat van Alcuinus; vervolgens was hij als leeraar verbonden aan het sticht van St. Maarten te Utrecht, dat toen bestuurd werd door Gregorius van Utrecht, wiens leven hij beschreef, en reisde in en na dien tijd Friesland rond om het Christendom te verspreiden. Vooral in Oostergoo hield hij zich op om daar het werk van Bonifacius voort te zetten. Onder zijne bekeerlingen bevond zich ook de blinde zanger Bernlêf, die te Holwierde in Fivelgoo woonde en door Liudger van zijne blindheid genezen werd. Merkwaardig is de mededeeling aangaande

1) Deze belangrijke doopgelofte, in een Vaticaansch Hs vervat, vindt men in haar geheel o.a. bij Pertz, Monumenta III (legum I) p. 19 en Alfr. Boretius, Capit. Regum Franc: I p. 222.

2) Zie Capitulatio de partibus Saxoniae 8: ‘si quis deinceps in gente Saxonorum inter eos latens non baptizatus se abscondere voluerit, et ad baptismum venire contempserit paganusque permanere voluerit, morte moriatur’. Pertz, Monumenta III (legum I) p. 48; Alfr. Boretius, t.a. p. I p. 69.

3) Zijn leven, beschreven door Altfridus, die in 849 als bisschop van Munster overleed, is o.a. te vinden bij Pertz, Monumenta II p. 403-419. Zie verder over het allerbelangrijkste leven van Liudger W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de hervorming I (Arnhem 1864) bl. 171-187.

[p. 141]

Bernlêf - de eenige van dien aard, welke wij voor Friesland bezitten - dat hij ‘geliefd was bij zijne buren omdat hij de daden der oude Friezen en de oorlogen hunner koningen bezong.’ Na zijne bekeering echter leerde hij in de plaats der krijgszuchtige liederen de psalmen, die hij allerwaarschijnlijkst in 't Friesch zal hebben gezongen ¹⁾.

De opstand van Widukind in 782 verdreef Liudger uit Friesland; hij ging naar Italië, waar hij tot 785 bleef; maar na de onderwerping der Friezen doorreisde hij opnieuw hun land en dat der Saksen als geloofsprediker en stierf in 809 als eerste bisschop van Munster, na te Werden aan de Roer eene der beroemdste Saksische abdijen gesticht te hebben, dezelfde waar men later den zilveren codex met een gedeelte van Wulfila's Gotische bijbelvertaling gevonden heeft, die vermoedelijk door Liudger daarheen uit Italië is overgebracht. Naast de abdij van Werden verrees in het land der Saksen de nieuwe abdij van Corvei aan de Wezer, in 823 gesticht door een neef van Karel den Groote, Adalhard, voormalig, abt van de oude abdij van Corvée in Picardië.

't Was voornamelijk van Werden en Corvei uit, dat de godsdienst en beschaving zich onder de Saksen verspreidde, en te Werden of daaromtrent was het, dat omstreeks 830, misschien op aansporing van Lodewijk den Vrome ²⁾, het schoone Oudsaksische epos, de Hêliand, werd vervaardigd ³⁾. Men mag het

1) Zie Altfridus, Vita Liudgeri II, 1, 2 (Pertz, Monumenta II p. 412): ‘Bernlef qui a vicinis suis valde diligebatur eo quod esset affabilis et antiquorum actus regumque certamina bene noverat psallendo promere’ - ‘didicit ab eo (Liudgero) psalmos.’ Zie over deze plaats J. G. E. Acquoy, Archief voor Ned. kerkgeschiedenis, II (1887), bl. 222 vlgg.

2) Dat staat ten minste in eene Latijnsche mededeeling in proza, waarop eene andere in Latijnsche verzen volgt, welke oude stukken echter niet voor de HSS. van den Hêliand gevonden worden, maar zonder opgave van bron het eerst gedrukt zijn in M. Flacius Illyricus Catalogus testium veritatis, 2e uitg. 1562 p. 93 vlg. en later dikwijls zijn overgedrukt, o.a. in Sievers' uitg. van den Hêliand en in die van Piper. Men heeft in die stukken voorredenen van den Hêliand gezien, maar dat kan toch slechts het eerste deel van het prozastuk zijn, daar het tweede deel bijna woordelijk aan Baeda's Hist. eccles. IV 24 ontleend is, zij het dan ook reeds in de 10de eeuw, waaruit ook de Latijnsche verzen schijnen te dagteekenen. Zie over deze ‘Praefatio’ o.a. E. Zarncke in Berichte der sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften XVII p. 104-112 en Rud. Kögel, Deutsche Literatur in Paul's Grundriss der Germ. Philologie, 2 Aufl. II (Strassburg 1901) p. 93-105.

3) De Hêliand is voor ons bewaard in twee, vooral in taalkleur van elkaar afwijkende, HSS., den Monacensis (te München, uit de 9e eeuw) en den Cottonianus (te London, uit de 10e eeuw). Door de ontdekking van het laatste handschrift heeft Franciscus Junius in de 17^e eeuw voor het eerst weder de aandacht op dit gedicht gevestigd. Nu kennen wij ook nog twee fragmenten, het eene op de Bibl. te Praag (vs. 958-1106), 't eerst meegedeeld door H. Lambel in Wiener Sitzungsberichten 97 (1880) p. 613 vlgg., het andere (vs. 1279-1358) op het Vaticaan en daar onder de hss. der Bibl. Palatina ontdekt door K. Zangemeister en door hem samen met Wilh. Braune uitg. als Bruchstücke der altsächsischen Bibeldichtung in de ‘Neue Heidelberger Jahrbücher, IV (Heidelberg 1894) p. 205-294. De geheele Hêliand werd het eerst uitg. door J. Andr. Schmeller (München 1830) en later nog dikwijls, zooals door J. R. Köne (Münster 1855), Moritz Heyne (Paderborn 1865, 1872, 1883), H. Rückert (Leipzig 1876), Eduard Sievers (Halle 1878, waarin de beide HSS. tegenover elkaar afgedrukt zijn), Otto Behaghel (Halle 1882) en Paul Piper (Stüttgart 1897).

[p. 142]

gedicht met recht een epos noemen, al heeft het ook denzelfden inhoud als de Tatian, daar de hoofdbron, waaruit het geput is, geene andere is dan Victor van Capua's vertaling der oude evangeliënharmonie, en al gebruikte de dichter er ook dezelfde commentaren bij, als Otfrid later deed, namelijk die op Matthaeus van Hrabanus Maurus, die op Markus en Lukas van Baeda, en die op Johannes van Alcuinus ¹⁾; want bij oorspronkelijkheid van opvatting en samenstelling munt het boven Otfrid's gedicht uit door aanschouwelijkheid en epischen gang. Ofschoon het natuurlijk ten doel heeft, den Christelijken godsdienst ingang te verschaffen, maakt het niet den indruk van een leerdicht, behalve soms, wanneer langere toespraken aan den Heiland in den mond gelegd worden.

De locale kleur der evangeliën mocht de dichter niet bewaren door Jezus als den zoon van een vreemd volk aan de Saksen voor te stellen. De Heiland is bij hem, wat hij moest zijn, om buitengewonen indruk te kunnen maken op een fier volk als het Saksische: een vorst, die Nazarethburg bewoont. De discipelen, zijne adellijke dienstlieden ²⁾, zijn mannen van aanzienlijke geboorte, die hem op zijne vreedzame, maar daarom niet minder vorstelijke, door wonderwerken gekenmerkte tochten vergezellen en bij zijne gevangeneming hem alleen verlaten om de voorspellingen der profeten te vervullen, maar niet uit lafhartigheid. Petrus strijdlust wordt dan ook in een beter licht gesteld, dan van een Christelijk standpunt te verdedigen is. De zeden en gewoonten van Jezus en de zijnen zijn die der Germanen. Zoo bevaart de Heiland het Ga-

1) Zie Colmar Grünhagen, Otfrid und Heliand, Breslau 1855, Edm. Behringer, Zur Würdigung des Heliand, Würzburg 1863, en Krist und Heliand, Berlin 1870; Ernst Windisch, Der Heliand und seine Quellen, Leipzig 1868; Grein, Die Quellen des Heliand, Cassel 1869; E. Sievers, Zum Heliand in Zeitschrift für deutsches Alterthum, XIX (1876) p. 1-39, en M. H. Jellinek, Zur Frage nach den Quellen des Heliand in Zeitschrift für d. Alt. XXXVI (1892) p. 162-187.

2) Zijne ‘theganskepi’, Hêliand vs. 4574, 4668 (ed. Sievers).

[p. 143]

lileesche meer met een ‘hooggehoornd’ schip ¹⁾, en wordt het feestmaal van Herodes op de volgende wijze beschreven: ‘Toen werd daar in de gastzaal eene groote schare van mannen verzameld van hertogen in het huis, waar hun heer was op den koningsstoel. Vele Joden kwamen in de gastzaal, waar hun de blijmoedige zin blijde werd in hunne borst, toen zij hun ringgever (vorst) in vreugd zagen verkeeren. Men droeg wijn in de zaal, onvermengd in de schalen. Schenkers liepen rond, gingen met gouden vaatwerk. Gejoel was daar binnen luid in de halle; de helden dronken. Nu lustte den landsheer wat hij den mannen het meest tot vermaak kon doen. Hij heette de vroolijke deerne, zijns broeders kind, voor te treden, terwijl hij op de bank zat, door wijn opgewonden; en toen sprak hij tot de vrouw, groette haar voor de mannen en bad dringend, dat zij daar voor de gasten een schoonen dans in de zaal zou beginnen: laat dit volk zien wat gij geleerd hebt, tot vervroolijking van vele lieden hier op de banken,’ enz. ²⁾.

Zelfs komen er in het gedicht herinneringen aan het oude heidendom voor. Vooreerst wordt het noodlot of de dood niet zelden met den naam der vroegere godin van het noodlot, wurd, bestempeld ³⁾; vervolgens wordt eene rotsburcht een werk van reuzen genoemd ⁴⁾. De aarde heet middilgard ⁵⁾, d.i. ook volgens de oude

1) ‘Hôh-hurnid skip,’ Hêliand vs. 2266, 2907.

2) Hêliand vs. 2733-2752. Ik deel het in 't oorspr. mede, om een denkbeeld te geven van de taal:

‘thô ward thar an thene Gastseli

Megincraft Mikil //Manno gesamnod
Heritogono an that Hûs //, thar iro Herro was
an is Kuningstôle. //Quamun managa
Judeon an thene Gastseli; //ward im thar Gladmôd hugi
Blîdi an iro Breostun: //gisahun iro Baggebon
Wesen an Wunneon //. drôg man Wîn an flet
Skiri mid Scalun, //Skenkeon hwurbun,
Gengun mid Goldfatun; //Gaman was thar inne
Hlûd an thero Hallu, //Helidos drunkun.
was thes an Lustun //Landes hirdi,
huat he themu Werode mêst //te Wunniun gifremidi.
hêt he thô Gangen ford //Gêla thiornun,
is Brôder Barn, //thar he an is Benki sat
Winu geWklenkid, //endi thô te themu Wîbe sprac,
Grôtte sie fora themu Gumskepie //endi Gerno bad,
that siu thar fora them Gastiun //Gaman afhôbi
Fagar an Flettie: //‘lat thit Folc sehan
huo thu geLinod habas //, Liudio menegi
Te Blidzeanne an Benkiun.’

3) Hêliand vs. 761, 2189, 3633, 4619, 4778, 5394.

4) ‘Wrisilîc giwerc,’ Hêliand vs. 1397.

5) Hêliand vs. 51, 495, 524 en elders.

[p. 144]

vooterslling: het middelste gedeelte der wereld tusschen het rijk des lichts en nevelrijk in; de ondergang der wereld wordt wereldbrand, mutspelli ¹⁾, genoemd, evenals in het Oudhoogduitsche gedicht, dat de muspilli bezingt. De duivel is ‘verholen in den verhullenden helm’ of tarnkappe ²⁾, en van de duif (den heiligen geest) heet het: ‘zij was in de gedaante van een krachtigen vogel, eene heerlijke duif en zette zich op de schouders van onzen heer’ ³⁾, waardoor men herinnerd wordt aan de raaf, die als zinnebeeld der alwetendheid op de schouders van Odhinn zat.

Bedient Otfrid zich reeds van het eindrijm, dat door het Latijnsche kerkgezang sinds het midden der 4^de eeuw in zwang was gekomen, de bijna 6000 verzen, die de Hêliand in 71 tiraden of fittea's bevat, vertoonen, evenals de Béowulf en andere Angelsaksische gedichten en evenals in 't Oudhoogduitsch het Hildebrandslied en de Muspilli, nog den Oudgermaanschen dichtvorm, de alliteratie of het letterrijm, dat aan de wichelarij met runenstaafjes herinnert. Wij zagen reeds, dat drie staafjes, ieder met eene rune gemerkt, samen de kern vormden van de orakelspreuken. Hetzij nu ieder staafje drie woorden aanwees, die met dezelfde rune begonnen, hetzij men er bijzonder gewicht aan hechtte, wanneer alle drie de staafjes dezelfde rune te lezen gaven, dit is zeker, dat het getal drie in de oude dichtkunst, en nog zelfs lang daarna, eene groote rol speelt. Drie met dezelfde rune ⁴⁾ aanvangende stamlettergrepen van woorden toch vormden de hoofdbestanddeelen van een zin, die dan verder door kleine verbindingswoordjes zonder klemtoon werd afgerond; en zulk een zin maakte een versregel uit of, zooals men voor de ons bewaard gebleven allitereerende verzen aanneemt, een verspaar of twee bij elkaar behoorende vers-helften. Het was daarbij juist niet noodig, zou zelfs eentonig gevonden zijn, dat ieder verspaar een volledigen zin bevatte; en terwijl dus de alliteratie zich van den zinsbouw eenigszins los maakte, kon de zin gedurende verscheidene versparen doorloopen, en zelfs tusschen twee helften van een verspaar afbreken. Van den anderen

1) Hêliand vs. 2591, 4358.

2) Hêliand vs. 5452: ‘an helidh-helme bihelid.’

3) Hêliand vs. 987 vlg.

4) Men bedenke, dat in de ons bewaard gebleven gedichten alle niet met een medeklinker beginnende woorden met elkaar allitereeren, onverschillig welke klinker de aanvangsklank is, en dat daarentegen volstrekte gelijkheid bij de medeklinkers zelfs in zoo hooge mate vereischte is, dat de letterverbindingen sk, sp en st met elkaar geen letterrijm vormen.

[p. 145]

kant weder staat de zinsbouw met de alliteratie in het nauwste verband, daar ieder verspaar moet bestaan uit vier sterk geaccentueerde lettergrepen, die de hoofdgedachten van het vers uitdrukken en van welke er drie moeten allitereeren, namelijk de beide geaccentueerde lettergrepen van de eerste helft met de eerste geaccentueerde in de tweede helft. Het aantal lettergrepen zonder of met zeer geringen klemtoon kan in de verschillende versregels sterk afwisselen, doch zóó dat er toch nog wel kan opgegeven worden wat in dit opzicht al of niet geoorloofd was ¹⁾.

Niet zelden intusschen wordt van genoemden hoofdregel afgeweken, en wel in twee opzichten: 1^e. doordat in de eerste helft ééne der geaccentueerde lettergrepen, onverschillig welke, niet allitereert, zoodat het letterrijm dus maar door twee lettergrepen gevormd wordt; en vandaar dat men gewoonlijk slechts twee allitereerende woorden heeft in de vele uitdrukkingen, die alle Germaansche talen tegenwoordig nog als herinneringen aan dien ouden versbouw bewaard hebben ²⁾; en 2^e. doordat iedere geaccentueerde lettergreep der eerste helft allitereert met eene in de andere helft, en dan gewoonlijk volgens het schema abab, soms ook volgens het schema abba ³⁾.

1) 't Is hier de plaats niet om in bijzonderheden te treden over de allitereerende versmaat. Belangstellenden kunnen hun weetlust bevredigd vinden bij F. Vetter, Zum Muspilli und zur german. Alliterationspoësie, Wien 1862; Max Rieger, Die alt-und angelsächsische Verskunst in Zeitschrift für deutsche Philologie VII (Halle 1876) p. 1-64; C. R. Horn, in Paul und Braune's Beiträge V (1878) p. 164-192; Fr. Kauffmann, Die Rhythmik des Heliand, in P. u. B. Beitr. XII (1887) p. 283-355 en Deutsche Metrik, Marburg 1897; H. Hirt, Untersuchungen zur Westgerm. Verskunst, Leipzig 1889; K. Luick, Zur altengl. und altsächs. Metrik in P. u. B. Beitr. XV (1891) p. 441-454; John Lawrence, Chapters on attiterative verse, Lond.-Oxford 1893; K. Fuhr, Die Metrik des Westgerm. Alliterationsverses, Marburg 1892; A. Heusler, Ueber germanischen Versbau, Berlin 1894; en Ed. Sievers, Zur Rhythmik des germ. Alliterationsverses in P. u. B. Beitr. X (1885) p. 209-314, Altgermanische Metrik, Halle 1893 en Altgermanische Metrik in Paul's Grundriss der Germ. Philologie, 2 Aufl. II 2 (Strassburg 1905) p. 1-38.

2) Vgl. voor onze taal: blikken en blozen, buigen of barsten, voor dag en dauw, geeuwen en gapen, geld en goed, vergeven en vergeten, hoofd en hart met huid en haar, huis en hof, kant en klaar, kap en keuvel, kerk en kluis, kind noch kraai, over koetjes en kalfjes, kort en klein, kracht naar kruis, te kust en te keur, land en leen, lief en leed, listen enlagen, loven en laken, met man en muis, min of meer, nu of nooit, er op of er onder, in rep en roer, met schade en schande, schijn noch schaduw, taal noch teeken, van top tot teen, vrank en vrij, vuur en vlam, door weer en wind, wikken en wegen, wild en woest, ziel en zaligheid, zus of zoo, zuur en zoet, enz.

3) Op deze regels komen slechts zelden uitzonderingen voor. 't Gebeurt soms, dat niet de eerste, maar de tweede geaccentueerde lettergreep der tweede helft allitereert met de beide lettergrepen der eerste helft. Eene enkele maal vindt men slechts ééne allitereerende lettergreep in de eerste en daarentegen twee in de tweede helft van het vers. Eindelijk heeft men soms alliteratie van alle vier de lettergrepen onderling. Dat alles echter schijnt als ontaarding beschouwd te moeten worden.

[p. 146]

De Hêliand, schoon verreweg het voornaamste, is niet het eenige Oudsaksische dichtwerk, dat wij bezitten. In een Latijnsch prozastuk, dat, blijkbaar terecht, als eene ‘praefatio’ van den Hêliand werd beschouwd, had men reeds lang kunnen lezen, dat Lodewijk de Vrome aan een Saksisch dichter de opdracht had gegeven, in Germaansche verzen niet alleen het Nieuwe Testament, maar ook het Oude te behandelen ¹⁾, en die woorden werden betrouwbaarder door de vernuftige gissing ²⁾, dat van een Angelsaksisch, vermoedelijk terecht aan Caedmon toegeschreven gedicht, waarin de inhoud van Genesis werd behandeld, vs 235-851 (de opstand van Lucifer en Adam's val), naar de taal te oordeelen, uit het Oudsaksisch vertaald zouden zijn. Daardoor bleek dan tevens, dat de Angelsaksen de oude betrekking met hunne op het vaste land achtergebleven stamverwanten, ook ondanks het min of meer uiteengaan van beider talen, tot in den tijd der Karolingen waren blijven onderhouden.

De gissing nu, dat een deel van de Angelsaksische Genesis uit het Oudsaksisch zou vertaald zijn, werd schitterend bevestigd door het terugvinden van fragmenten (samen 334 verzen) eener dichterlijke behandeling in het Oudsaksisch van het Oude Testament of althans van Genesis, want wij vinden daarin de geschiedenis van Kaïn's broedermoord, van Seth en Henoch (en den Antichrist) en verder van Abraham en de verwoesting van Sodom ³⁾.

Daar in de ‘Praefatio’ van den Hêliand van den dichter gesproken wordt als van een onder de Saksen bekend zanger ⁴⁾, mogen wij hem wel voor een ‘skôp’ of beroepszanger houden, maar dat sluit dan ook van zelf in, dat er onder de Saksen meer van

1) In de boven reeds door ons vermelde Praefatio leest men: ‘Praecepit cuidam viro de gente Saxonum, ut vetus ac novum Testamentum in Germanicam linguam poetice transferre studeret.’

2) Van E. Sievers, Der Hêliand und die ags. Genesis, Halle 1874; vgl. ook zijne Hêliandsuitgave, Einl. p. XXXII vlg.

3) Deze fragmenten, in een Vaticaansch HS. ontdekt door K. Zangemeister, zijn door dezen met Wilh. Braune het eerst uitg. als Bruchstücke der altsächsischen Bibeldichtung in de Neue Heidelberger Jahrbücher IV (Heidelberg 1894) p. 205-294, en later samen met de uit het Oudsaksisch vertaalde Angelsaksische verzen door Paul Piper in zijn werk Die Altsächsische Bibeldichtung (Heliand und Genesis) Stuttgart 1897.

4) In de Praefatio leest men: ‘qui apud suos non ignobilis vates habebatur.’

[p. 147]

zijne soort moeten geweest zijn, onder welke hij vooral uitmuntte. Ook de groote technische vaardigheid, waarvan de Hêliand getuigt, wijst op het bestaan van een door velen beoefenden dichttrant. Waren deze zangers ook schrijvers geweest, zooals de dichter van den Hêliand, dan zouden wij waarschijnlijk nu nog veel van hunne liederen overhebben en beter over den inhoud er van kunnen oordeelen. Nu kunnen wij slechts gissen, dat deze zangers bij voorkeur sagen, oude overleveringen of krijgsdaden uit hun eigen tijd zullen hebben bezongen. Eene vingerwijzing in die richting geeft ons het Hildebrandslied ¹⁾, waarvan omstreeks 800 te Fulda door twee schrijvers 69 allitereerende verzen gebrekkig zijn opgeschreven in eene taal, die met het Oostfrankisch van Fulda niet overeenstemt, door sommigen voor Rijnfrankisch uit de buurt van Trier wordt gehouden, maar m.i. met meer recht beschouwd wordt als de overbrenging van Oudsaksisch, waarin het lied oorspronkelijk zal gedicht zijn, in eenig Frankisch dialect ²⁾.

In dat lied nu vertelt de dichter, die het van hooren zeggen had, dat Hiltibrant Heribrant's zoon, die voor zestig jaar met achterlating van vrouw en kind uit zijne burcht was vertrokken om den haat van Otacher (Odoaker) te ontgaan en te dienen onder Theotrîh (Diederik van Bern), eindelijk weder naar zijn vaderlijk erf was teruggekeerd, maar zich daar den toegang belet vond door zijn inmiddels opgegroeiden zoon Hadubrant, die in hem zijn vader niet wil herkennen, omdat een valsch gerucht, uit het Westen over de Wendelzee tot hem gekomen, hem reeds lang te voren had gemeld, dat zijn vader gesneuveld was. Dat Hiltibrant dus door zijn zoon voor een bedrieger wordt gehouden, kan de grijze held niet verkroppen. Met de reuzenkracht van zijn arm zal hij toonen, dat hij de ware Hiltibrant is, en na het gesprek van vader en zoon

1) Het is het eerst meegedeeld door Eckart (Würzburg 1729), vervolgens afgedrukt door de Gebr. Grimm, Die beiden ältesten deutschen Gedichte aus dem achten Jahrh., Cassel 1812 en later meermalen, o.a. door C.W.M. Grein (1853, 2 Aufl. 1880), Ed. Sievers (Halle 1872), Steinmeyer (Denkmäler 3 Aufl. Berlin 1892) en W. Braune (Althochd. Lesebuch 1875, 4 Aufl. 1897) p. 170-176). Zie over het lied behalve bij deze uitgaven, Karl Lachmann, Ueber das Hildebrandslied, in ‘Kleine Schriften’ I p. 407 vlgg., H. Möller, Zur althochdeutschen Alliterationspoësie, Leipzig 1888, R. C. Boer, Verslagen der Kon. Akad. van Wet. 4 R. IX (1907), bl. 186-192, en F. Kluge, Paul und Braune's Beiträge XLIII (1918), p. 500-516.

2) Dat is het uitvoerigst betoogd door Rud. Kögel in Paul's Grundriss der Germ. Philologie II. 1. (Strassburg 1890) p. 174-181, 2 Aufl. II. 1. (1901) p. 71-81, maar heeft bij anderen tegenspraak gevonden.

[p. 148]

begint tusschen hen de geweldige strijd, waarvan de afloop niet meer in het fragment wordt aangetroffen, doch die, naar men mag vermoeden, met den dood van Hadubrant zal geeindigd zijn.

Wat ons in Oudsaksisch proza is overgebleven, is zeer weinig en heeft ook geene letterkundige waarde ¹⁾. 't Bestaat uit de vertaling van een stukje eener homilie van Baeda, uit Essen afkomstig evenals een opgave van schatting in natura, veel korter dan eene andere dergelijke van het klooster Freckenhorst in het Munstersche; verder eene biechtformule, verschillende glossen en de twee tooverspreuken en de doopgelofte, waarvan wij reeds melding maakten ²⁾.

Een zeer verminkt stuk eener commentaar op de psalmen, naar die van Hieronymus en Cassiodorus bewerkt, is op de grenzen tusschen het Saksisch en Nederfrankisch geschreven, zooals de taal bewijst. Overigens hebben wij in het Nederfrankisch een groot gedeelte eener nog in de 17^de eeuw volledig bewaarde interlinieaire vertaling der psalmen over ³⁾, die niet de allergeringste letterkundige waarde bezit, maar onze aandacht ten volle verdient als het eenig werk, dat door zijne betrekkelijke uitgebreidheid in staat is, ons te leeren, hoe in de 9^de of 10^de eeuw de taal was, die het hoofdbestanddeel van ons Nederlandsch uitmaakt, en daarom niet zonder recht met den naam Oudnederlandsch is bestempeld ⁴⁾.

1) Alles met elkaar is uitg. in Moritz Heyne's Kleinere altniederdeutsche Denkmäler, Paderborn 1867.

2) Bladz. 114 vlg. en bladz. 140.

3) In de 17de eeuw bezat Arnold Wachtendonck een, naar 't schijnt volledig, HS. dezer psalmvertaling. Justus Lipsius excerpeerde er eene reeks van belangrijke woorden uit, waarvan een deel door hem werd meegedeeld in een brief aan Mr. Henricus Schottius van 1598 (Lipsii Opera Omnia, Vesaliae 1675 II p. 986-1010) en een ander deel onder zijne papieren werd teruggevonden door L.A. te Winkel, die het liet opnemen in Haupt's Zeitschrift für D. Alterthum XIII p. 335-348. Verder leverde Lipsius een afschrift van den 19den psalm aan Abr. van der Milius, die hem opnam in zijn werk Lingua Belgica, etc. Lugd. Bat. 1612 p. 152. Sinds dien tijd heeft men het Wachtendoncksche HS. niet meer gezien; doch J.H. Halbertsma ontdekte in 1823 een afschrift van ps. 1, 2. en 3 vs. 1-5 in half Neder- half Opperfrankisch dialect uit de omstreken van Trier, en gaf die uit in zijn werk Hulde aan Gijsbert Japiks II (Leeuwarden 1827) bl. 264 vlgg.; maar kort te voren was op de Berlijnsche bibliotheek een gedeelte eener copie van het Wachtendoncksche HS. ontdekt, bevattende ps. 54 vs. 7-9 en ps. 55-74 vs. 9. Het werd uitg. door F.H. von der Hagen, Niederdeutsche Psalmen von der Karolinger Zeit, Breslau 1816. Dat is alles wat wij van de psalmen over hebben, die met de glossen van Lipsius opgenomen zijn in M. Heyne's Kleinere altniederdeutsche Denkmäler, Paderborn 1867, p. 1-58, en volgende drukken en ook uitg. door W.L. van Helten (1903).

4) Als proeve van het Nederfrankisch diene psalm 60:
‘Gehôri, Got, gebet mîn; thenke te gebede mînin!
Fan einde erthen te thi riep, sö sorgoda herte mîn. An steine irhôdistu mij;
Thu leidos mi, wanda gedân bist toˆ-hopa mîn, turn sterke fan antsceine fîundis.
Wonon sal ic an selethon thînro an weroldi, bescirmot an getheke fetherano thînro.
Wanda thu, Got mîn, gehôrdos gebet mìn, gâvi thu ervi forhtindon namon thînin.
Dag ovir dag cuningis saltu gefuogan, jâr sîna untes an dag cunnis inde cunnis.
Folwonot an êwon an geginwirdi Godis; ginâthi inde wârheide sìne we sal thia suocan?
Sô sal ic lof quithan namin thînin an werolt werldis, that ik geve geheita mîna fan dage an dage.’

[p. 149]

Die streek toch, waar de psalmvertaling gemaakt is, of in elk geval de streek, waar op het eind van de 9^de of in het begin van de 10^de eeuw de taal dezer psalmen gesproken werd, is ‘hoogstwaarschijnlijk óf onze tegenwoordige provincie Limburg óf de daaraan grenzende Pruisische streek en wel die, welke er het oude graafschap, later het hertogdom, mede uitmaakte’ ¹⁾.

Hebben wij geen bewijs, dat de Nederfranken zich bijzonder toelegden op het schrijven in de volkstaal, evenmin weten wij met eenige zekerheid, of er onder hen ook dichters waren, die in het Nederfrankisch zelf de daden der Karolingen of der helden uit hun tijd bezongen hebben. Vinden wij melding gemaakt van dergelijke liederen, zooals b.v. door Ermoldus Nigellus, die zegt, dat er behalve Latijnsche gedichten ter eere van Lodewijk den Vrome overal ook volksliederen weerklonken ²⁾, dan zou de gevolgtrekking zeker voorbarig wezen, dat hier Nederfrankische liederen bedoeld werden.

Immers in het uitgestrekte Frankische rijk werd door de bewoners der Zuidelijke helft van België en van geheel Frankrijk geen Germaansch Frankisch, maar Romaansch Fransch gesproken, zoodat reeds in 842, toen Keizer Lodewijk's beide zoons, Lodewijk de Duitscher en Karel de Kale, elkaar te Straatsburg trouw zwoeren tegenover hun broeder Lotharius, Lodewijk ten gerieve van Karel's

1) Zie P.J. Cosijn, Taal- en Letterbode IV (1873) bl. 174; men vindt aldaar, III bl. 25-48, 110-124, 257-270, IV bl. 149-176 belangrijke, ook afzonderlijk uitgekomen, studiën van Cosijn over De oudnederlandsche Psalmen, Haarlem 1873. Vgl. ook W.L. van Helten, Tijdschrift XV (1896) bl. 146-171, P.J. Cosijn, Tijdschrift XV bl. 316-323, W.L. van Helten, Tijdschrift XVI (1897) bl. 72-79 en A. Borgeld, De Oudoostnederfrankische Psalmen. Klank en Vormleer, Gron. 1899.

2) Zie Ermoldus Nigellus, In honorem Hludovici Christianissimi II vs. 193 vlg.:

‘Haec canit orbis ovans late, vulgoque resultant,
Plus populo resonant, quam canat arte melos.’

[p. 150]

onderdanen den eed in het Romaansch uitsprak en Karel dat, ter wille van Lodewijk's mannen, in het Rijn- of Middelfrankisch deed, waarop ieder der beide volken den eed in zijne eigene taal aflegde ¹⁾.

Wanneer er dus bij latere kroniekschrijvers of in verschillende heiligenlevens, zooals dikwijls het geval is, gesproken wordt van ‘cantilenae rusticae’, die de daden der Karolingen en hunne getrouwe of oproerige rijksgrooten bezingen of verhalen, dan is er veel kans, dat daar Fransche liederen bedoeld worden. Dat is te meer waarschijnlijk, omdat juist in het Fransch de herinnering aan den Karolingischen tijd nog lang levendig gehouden is door de talrijke romans, die daar reeds in de elfde, maar vooral in de twaalfde eeuw werden gedicht met Karel den Groote, zijne paladijnen en opvolgers als helden, en deze romans hunne stof ten deele uit zulke ‘cantilenae rusticae’ putten, waarbij ik natuurlijk niet over het hoofd zie, dat ook voor menigen romandichter eene Latijnsche kroniek of een heiligenleven de bron zal geweest zijn ²⁾.

Daarop beroepen zij zich ook soms, en ik ben er nooit toe kunnen komen daarin eene opzettelijke leugen te zien, zooals b.v. wanneer de dichter van den roman der Lorreinen uitdrukkelijk verklaart ³⁾, wat ook de Dietsche vertaler heeft overgenomen, dat twee dikke Latijnsche boeken in de welbekende abdij van St. Séverin te Bordeaux zijne bron waren geweest. Daaruit is ook te verklaren, hoe in één roman Zuid-Fransche overleveringen kunnen voorkomen, verbonden met andere, die hun achtergrond in de Zuidelijke Nederlanden hadden; maar dat waarschuwt ons tevens, wanneer wij, zooals o.a. ook in den roman der Lorreinen, allerlei eigennamen aantreffen, die in de Nederlandsche streken te huis behooren, niet te gaan veronderstellen, dat hier oude Frankische liederen in omloop zouden geweest zijn, die aan de Fransche dichters stof voor hunne eigen liederen of romans zouden hebben verschaft.

Zulke oude Frankische liederen mogen wij vermoeden, maar kunnen wij in elk geval niet aanwijzen, althans wanneer wij daar-

1) Die eeden zijn ons bewaard gebleven, meegedeeld door Nithard, Historiarum Libri V (in Pertz, Mon. Germ. II p. 665 vlg.)

2) Op dat laatste wordt vooral nadruk gelegd in het groote werk van Joseph Bédier, Les légendes épiques, Paris 1909-12 IV dln., ofschoon deze geleerde zeker te ver gaat, wanneer hij van den invloed der, toch vaak vermelde, ‘cantilenae rusticae’ niet wil weten, zooals o.a. is aangetoond door J.J. Salverda de Grave, Over het ontstaan van het genre der ‘chansons de geste’ in ‘Verslagen der Kon. Akad. van Wet. Afd. Lett. 5R. I (1915) bl. 464-515.

3) Zie Lorreinen A II vs. 34-42.

[p. 151]

onder Nederfrankische of later Dietsche liederen verstaan, want ook Rijn- of Middelfrankische liederen kunnen van de daden der Karolingische vorsten gezongen zijn. Dat is niet alleen op zich zelf aannemelijk, maar zelfs zeker, daar er ons één in die taal is bewaard gebleven, het merkwaardige Lodewijkslied ¹⁾, dat, al behoort het dan ook niet tot de liederen in de taal onzer voorouders, toch in de voorgeschiedenis onzer letterkunde zeer zeker vermelding verdient, ware het slechts om ons den vorm te leeren kennen, ditmaal niet meer met alliteratie, maar met eindrijm, waarin ook Nederfrankische liederen, als zij bestaan hebben, zullen zijn opgesteld.

Bovendien echter schijnt het lied ook in de Zuidelijke Nederlanden vervaardigd te zijn; het is althans gevonden in de abdij St. Amand sur l'Elnon bij Valenciennes en dagteekent uit den tijd, toen de vader der Nederlandsche toonkunst zich daar bevond, de geleerde Hucbald (geb. 840 † 930), die twee prozawerken schreef: het leven van Rictrudis in 907 en dat van den Angelsaksischen IJselapostel Lebuinus (Liafwîn), door hem aan Balderik, bisschop van Utrecht opgedragen, en die ook als dichter bekend is door het Latijnsche gedicht tot lof der kaalkoppen (In laudem calvorum), waarvan ieder woord met de letter c begint. Daarom is hem ook wel, doch zonder nader bewijs, dit Lodewijkslied toegeschreven, dat de overwinning bezingt, welke Lodewijk III den 3^den Aug. 881 bij Saucourt aan de Schelde op de Noormannen behaalde.

Het lied bestaat uit 118 regels, paar aan paar door eindrijm verbonden, en stelt Lodewijk voor als een beschermeling van God en een goddelijk werktuig ter beteugeling der heidenen. ‘Eenen koning ken ik’, zoo vangt het aan, ‘hij heet Hludwig, die ijverig God dient en er stellig zijn loon voor ontvangt’. ‘Om het Frankenvolk zijne zonden te doen beseffen,’ heet het verder, ‘deed God heidenen van ver over de zee komen, en de menschen beterden

1) Het gedicht komt voor in een HS. van de Libri acta Gregorii Nazianzeni fol. 141, vroeger berustende in de abdij van St. Amand, en werd, naar een afschrift, in 1696 te Straatsburg uitg. door J. Schilter (ook opgenomen in Schilter's Thesaurus antiquitatum Teutonicarum, Ulm 1728 II). Sinds dien tijd scheen het HS. verloren; doch Hoffmann von Fallersleben vond het in 1837 terug te Valenciennes, waar het zich nog bevindt. Hij gaf het uit met J.F. Willems in Elnonensia, Monuments des longues Romans et Tudesque dans le IXe siècle, Gand 1837; ook in 't Belg. Museum I (1837) bl. 384 vlgg. Sinds dien tijd is het dikwijls uitgegeven, o.a. door Arndt in Zeitschrift für deutsches Alterthum, III p. 311 vlgg. en in W. Braune's Althochdeutsches Lesebuch, 4te Aufl. Halle 1897 No. XXXVI.

[p. 152]

zich. Toen erbarmde God zich over de Franken en zond hun Hludwig ter hulp. Met gejuich werd de koning begroet.’ ‘Schept moed, gezellen!’ sprak hij: ‘God zond mij hierheen, en al wie God liefhebben moeten mij volgen.’ ‘Daarop nam hij schild en speer, en op het zien van den vijand hief hij een heilig lied aan, en allen samen zongen Kyrie eleison! Nauw was de zang gezongen, of de strijd begon: het bloed kleurde de wangen der Franken en Hludwig schonk den vijanden bittere mede. Geloofd zij de kracht Gods, Hludwig overwon. Dank zij den heiligen, hij behaalde de zege’. Zoo zong de dichter, maar de goede wensch aan het slot, dat de Heer den koning in zijne genade mocht behouden, werd niet vervuld, want Lodewijk stierf reeds den 5^den Aug. 882; en alzoo moet net gedicht, waarvan ik den inhoud beknopt, maar bijna geheel in de eigen woorden des dichters, meedeelde, vóór dien tijd vervaardigd zijn.

Ook in de Oudhoogduitsche letterkunde is ons geen andere geschiedzang dan deze bewaard gebleven. Ook daarin is dit Lodewijkslied een kostbare eenling, doch wel is er in Latijnsche geschriften nog sprake van andere historieliederen, die trouwens ver buiten onze streken vallen. Om te onderzoeken of er ook onder ons zulke geschiedzangen hebben bestaan, moeten wij Latijnsche kronieken of heiligenlevens raadplegen, die gedurende het tijdvak 780-1180 onder de Germaansch sprekende Nederlanders geschreven zijn, maar daarin worden zulke liederen niet vermeld.

Trouwens rijk is de voorraad niet; de kronieken bepalen zich hoofdzakelijk: voor Vlaanderen tot de Passio Caroli comitis of de beschrijving, die Galbert, een klerk van Brugge, ons gegeven heeft van het leven en den dood van den Vlaamschen graaf Karel den Goede, vermoord in 1127 ¹⁾, en het eerste gedeelte van de kroniek Flandria generosa, dat tot 1162 loopt ²⁾; voor Limburg tot de Gesta Abbatum Trudonensium van Rodolfus, die als scholaster te St. Truyen de daden zijner voorgangers beschreef tot

1) Het is te vinden bij Pertz, Monumenta XIV p. 561-619. Eene andere levensbeschrijving van Karel leverde de aartsdiaken van Therouanne, Gualtherus, opgedragen aan den in 1130 overleden bisschop van Therouanne, Johannes, en deze Vita Karoli comitis vindt men bij Pertz, t. a. p. p. 531-561. In welke mate het geschiedwerk van Galbert zelf reeds het episch karakter der ridderromans heeft aangenomen, is aangewezen door Rudolf Henning, Nibelungenstudien, Strassburg 1883, p. 27-38.

2) Te vinden bij Pertz, Monumenta XI p. 313-325; de vervolgen aldaar p. 325-334.

[p. 153]

hij zelf in 1108 abt werd, en wiens werk eerst tot 1136, later tot 1183, eindelijk tot 1336 werd voortgezet ¹⁾; voor Holland tot de Annales Egmundani, sedert 1130 en verder gedurende de 12^de eeuw geschreven en loopende tot 1205 ²⁾, en voor Utrecht het geschrift De diversitate temporum, omstreeks 1022 door den Stichtschen monnik Alpertus Mettensis opgesteld ³⁾. Men zou er nog kunnen bijvoegen de belangrijke, ten deele over muziek handelende, werken van den beroemden Adelbold, die van 1010 tot 1025 (of 1026) bisschop van Utrecht was, en ook een leven van zijn beschermer Keizer Hendrik II geschreven heeft, dat nu echter geheel verloren is, tenzij wij in eene beschrijving van Hendrik's leven tot het jaar 1004 een fragment van dat werk mogen zien, zooals door sommigen aangenomen, door anderen betwijfeld wordt ⁴⁾.

Zooals wij zagen, zijn de bewijzen voor het bestaan eener Nederfrankische of Dietsche letterkunde hier te lande vóór 1180 uiterst zwak, en zelfs vernemen wij weinig van sprookjes en sagen, die hier in dien tijd van mond tot mond zouden gegaan zijn, want wat wij later van dien aard in onze litteratuur aantreffen is ongetwijfeld grootendeels ook eerst later ontstaan of van elders ingevoerd en gewijzigd. De wetenschap der folklore is nog jong en heeft dikwijls de stof, die zij opspoorde, voor, althans bij ons, veel te oud aangezien.

Intusschen ontbreekt het ons niet geheel aan overleveringen, die het karakter van sagen gekregen hebben, en waarvan wij er daarom enkele zullen mededeelen, die zich reeds vóór het eigenlijk ontstaan onzer letterkunde moeten hebben gevormd.

Van dien aard is b.v. de geschiedenis van den eersten Vlaamschen forestier, die in de oude kronieken voorkomt, Liederijc de Buc of

1) Rodolfus' werk vindt men bij Pertz, Monumenta XII p. 213-272, het eerste vervolg aldaar p. 272-317, vier brieven van Rodolfus p. 317-332, de beide andere vervolgen p. 333-448.

2) Gedrukt bij Pertz, Monum, Germ. XVI p. 442-479 en in de Bronnen voor de Gesch. der Nederlanden in de middeleeuwen ,Utrecht 1863 (N.R. der Werken van het Hist. Genootschap te Utrecht, No. 1).

3) Gedrukt bij Pertz, Monum. Germ. IV p. 697-723 en door A. Hulshof als Alperti Mettensis De diversitate temporum met eene inl. van Pijnacker Hordijk, Amst. 1916 (Werken van het Hist. Genootschap te Utrecht, Derde Serie No. 37).

4) Zie die Vita Henrici II bij Pertz, Monum. Germ. VI p. 679-695 en vgl. over Adelbold, behalve W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland II. I. (Arnhem 1866) bl. 50-59, en W. Moll. Kerkhistorisch Archief III (Amst. 1862), bl. 161-221, ook P.J.B.K.S. van der Aa, Adelbold, bisschop van Utrecht, Gron. 1862.

[p. 154]

de Lisle-lez-Buc (d.i. Bijsel) ¹⁾, die door een kluizenaar opgevoed en door eene hinde gezoogd zou zijn en later zijne moeder verloste uit de handen van den reus Phinaerd, dien hij doodde. Het tweede gedeelte van de overlevering, het huwelijk van Liederijc met de dochter van koning Lothar, namelijk Ydona, die hij in het bosch vond, waar zij door roovers heengevoerd was, heeft misschien tot historischen achtergrond de romantische, niettemin werkelijk gebeurde geschiedenis van den eersten Vlaamschen graaf Boudewijn IJzerarm, die Judith, dochter van Karel den Kale en weduwe van den Engelschen koning Aethelvulf of Aethelbald of van beiden, schaakte, en, toen hij met moeite zijn schoonvader met zich verzoend had, door dezen tot graaf van Vlaanderen en pair van Frankrijk werd verheven ²⁾.

Ook van Boudewijn VII Hapkijn, graaf van Vlaanderen van 1111 tot 1119, kwamen verhalen in omloop, die hem kenmerken als een gestreng rechter, straffend zonder aanzien des persoons, maar die wel niet alle met de nuchtere historische waarheid overeen zullen komen, zooals b.v., dat hij eens te Brugge een geharnast ridder in een ketel met kokend water heeft laten werpen, omdat hij een arme vrouw had beroofd, evenals hij ook tal van edelen liet opknoopen, omdat zij kooplieden hadden uitgeplunderd ³⁾. Ook van zijn neef en opvolger, Karel van Denemarken, graaf van Vlaanderen van 1119 tot 1127, die wegens zijne vroomheid en rechtvaardigheid in de kerk van St. Donaas te Brugge werd vermoord en nu als martelaar zalig is verklaard, wordt reeds vroeg de geschiedenis op fantastische wijze verteld ⁴⁾.

1) Die sage vindt men, volgens het Corpus Chronicorum Flandriae I 19, in Jonckbloet's Gesch. der Mnl. Dichtkunst I bl. 121-125 en ook, in twee deelen verdeeld, in de Chronyke van Vlaenderen door N. D(espars) en F.R. Brugge 1725, in den aanvang van het eerste deel.

2) Voor de geschiedenis van Boudewijn zie men, behalve Martin de Bas, Baudouin, Bras de Fer, premier comte de Flandre proprement dit, achter zijne Institution des communes, Gand 1819, ook M. Dewez, Histoire Particulière des prov. Belg. I (1834) p. 218-223; Warnkönig, Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte I (1835) p. 109-113; Edw. le Glay, Histoire des comtes de Flandre I (1843) p. 34-44; en beknopt Maerlant, Sp. Eist. IV¹, 44 vs. 1-67. Het romantisch avontuur van Boudewijn heeft aan een Middelengelschen dichter stof voor eene ballade gegeven, te vinden in Thomas Percy's Reliques of ancient English Poetry, Francfort 1803 III p. 140-148, en daaruit overgenomen in het Belg. Museum IV bl. 118-124 en bij J. van Vloten, Geschiedzangen 1 (2de dr. 1864) bl. 1-7.

3) Zie M. Dewez, a.w. I p. 281-289, Warnkönig, a.w. I p. 126-130 en Edw. le Glay, a.w. I p. 252-256.

4) Zie M. Dewez, a. w I p. 289-302, Warnkönig a.w. I p. 132-138 en Edw. le Glay, a.w. I p. 257-290.

[p. 155]

Evenmin ontbreken de sagen voor Noord-Nederland.

Een der meest bekende Hollandsche overleveringen is die aangaande Zivaert (of in 't Friesch Sicco † 5 Juni 1030), zoon van graaf Arnoud, gehuwd met zekere Thetburg, door hem te Castricum tot vrouw genomen ‘dor haer scone of dor der toverien hone’, en van wie ‘groot gheslachte quam’, zooals de oudste mededeeling luidt ¹⁾. Latere overleveringen dienaangaande zijn uitvoeriger. Wegens manslag, zoo heet het, zou Zivaert naar Friesland hebben moeten vluchten, waar hij vertoefde bij den ‘potestaet Goswijn van Staveren’, die afstamde ‘van een coninck Gondebalds geslacht van Vrieslant, die by coninck Karel de Groots tyden op den berch van Ronssefael van den Sarracenen verslagen bleef’. Zivaert huwde daar met Goswijn's dochter ‘Tetburga of Tetta’, en keerde later tot zijn vader terug, die hem als den teruggekeerden verloren zoon ‘brede-roeden ende ruym gemeten voor sijn deel’ gaf, ten gevolge waarvan hij met al zijne nakomelingen heer van Brederoden werd genoemd ²⁾. Historisch is alleen het bestaan van Arnoud's zoon Zivaert, zijn huwelijk met Thetburg en zijn sterfjaar; de rest is sage.

Aan de schitterende overwinning door Zivaert's broeder, graaf Dirk III, met een klein leger behaald op hertog Godfried van Lotharingen, dien Keizer Hendrik II op verzoek van bisschop Adelbold met groote macht tegen hem in 't veld gezonden had, knoopt zich eene andere overlevering vast, namelijk deze, dat eene onbekende stem, die luide ‘vliedt, heeren, vliedt!’ zou hebben geroepen en als eene stem uit den hemel zou hebben geklonken, de keizerlijke troepen op de vlucht zou gedreven hebben ³⁾.

Tot de oudste Friesche sagen behoort zeker die van hertog

1) Bij Stoke I vs. 881 vlg. Zivaert's sterfjaar en den naam zijner vrouw vindt men in een epitaphium van Leo uit de 14de eeuw achter Joh. a Leydis, Chronicon Egmundanum (ed. Matthaeus, Lugd.-Bat. 1692) p. 150.

2) Zoo komt het verhaal voor bij Joh. a Leydis († 1504) Cronike der Heeren van Brederoden (in Matthaeus' Analecta I) p. 608 vlgg. Gondebant van Vrieslant komt op gezag van Pseudo-Turpinus ook voor bij Maerlant, Sp. Hist. IV¹ 28, vs. 39 vlg.

3) Deze overlevering schijnt door de Annales Egmundani (bij Pertz, Monumenta XVI p. 446) ontleend te zijn aan de kroniek van Sigebertus van Gembloux, die bijna dezelfde woorden gebruikt. Bij Stoke I vs. 1005-1023, gevolgd door Beka (bij Matthaeus, Analecta III p. 71 vlg.) vindt men wel de overlevering, maar eene onjuiste voorstelling van de oorlogvoerende partijen. Vgl. nog een stukje uit eene wereldkroniek, meegedeeld in het Belg. Museum IV bl. 194.

[p. 156]

Odilbald, welke in het midden van de 4^de eeuw Westfalen en het land der Angivariërs zou veroverd hebben, waar dan door zijn zoon Udolphus Haron en den Frieschen krijgsoverste Yglo Lascon de stad Soest zou gesticht zijn ¹⁾. Deze overlevering is, ofschoon zij bij ons eerst in latere geschriften wordt aangetroffen, te merkwaardiger, omdat Soest in Westfalen (of Hûnaland) volgens de Duitsche heldensage het middelpunt van Attila's rijk vormde, en wij in de Oudnoorsche Vilkinasaga, een onderdeel van de Thidrekssaga, verrast worden door de mededeeling, dat een koning van ‘Frisland’, Osîdh, twee zoons had, Ortnîdh en Attila, dat hij zich meester maakte van Hûnaland, en dat Attila daar de stad Susat stichtte ².

Bekend is de mislukte bekeering van den Frieschen koning Radboud door Wulfram in 719. De overlevering weet er bij te vertellen, dat de duivel, om Radboud van toetreding tot het Christendom terug te houden, hem bedrieglijk een gouden paleis zou hebben voorgetooverd, dat echter op een enkel woord van Wulfram ‘al modere ende ghedwas’ zou geworden zijn, en dat Radboud daarop binnen drie dagen plotseling zou zijn overleden ³⁾. Van de andere Friesche sagen is het meest bekend die van het Friesche privilegie, waarbij Karel de Groote in 802 de Friezen allen voor vrije mannen zou verklaard hebben, omdat zij Rome voor hem en paus Leo III zouden hebben vermeesterd ⁴⁾. De overlevering nu aangaande de wijze ‘hoe dae Fresen toe fridom

1) Zie Suffridus Petri, De Frisiorum antiquitate et origine lib. II cap. 15 (Colon. Agripp. 1590 p. 284 vlgg.). De schrijver schijnt dit verhaal aan Nederduitsche werken ontleend te hebben.

2 )Zie Thidrekssaga cap. 39-41 (uitg. Unger p. 39-48). Vgl. daarover Ferdinand Holthausen, Studiën zur Thidrekssaga in Paul und Braune's Beiträge IX (Halle 1884) p. 451 vlg.

3) Stoke I vs. 143-182 maakt slechts met een enkel woord van de sage gewag, die men uitvoerig vindt in Maerlant's Sp. Hist. III³ 59 vs. 39-106, naar Vincentius' Speculum Historiale XXIV cap. 146, die daar de historisch geheel onbetrouwbare, als bron der sage te verdenken, Vita Wulframi volgde. Zie Appendix De obitu Radbodi cap. 1-3 in Acta Sanctorum Martii III p. 146 vlg.

4) De grond van het verhaal is vermoedelijk te zoeken in het Liber Pontificalis, waarin vermeld wordt, dat eene school van Friesche studenten met vaandels en banieren onder godsdienstig gezang Karel den Groote en zijn leger feestelijk inhaalde, toen hij te Rome kwam. Het zoogenaamde privilegie vindt men bij Winsemius, Chron. van Vrieslant, Franeker 1622 fol. 94-99; vgl. fol. 82; en bij Eggeric Beninga, Hist. van Oostfriesland (bij Matthaeus, Analecta IV bl. 78-82). Reeds Melis Stoke I vs. 242-258 bestreed het, en Maerlant, Sp. Hist. III⁸, 93 vs. 115-222 stak er den draak mee.

[p. 157]

koemen’ is dóór Friezen zelf herdacht in minstens twee gedichten ¹⁾, te merkwaardiger omdat zij het voornaamste zijn van het weinige, dat de Friesche letterkunde der middeleeuwen in dichtmaat heeft opgeleverd. Later heette het van Friesland ‘Frisia non cantat, ratiocinatur’: Friesland zingt niet, het redeneert.

Dat er zoo weinig sporen van volkssagen en volksliederen in de taal onzer voorvaderen vóór 1180 zijn aan te wijzen, behoeft ons nog niet te doen besluiten tot een toestand van uiterst geringe letterkundige beschaving bij de Nederlanders van dien tijd. Immers, de eigenlijke taal der letterkunde was toen Latijn, en Karel de Groote, hoeveel hij ook voor zijn Frankisch en voor Frankische liederen mocht voelen, was toch in de eerste plaats vorst van het geromaniseerde Frankrijk en voogd van de Christelijke Kerk van Rome, en vervolgens ook de hersteller van het oude Romeinsche keizerrijk, waarvan hij zich in 800 tot imperator liet kronen.

Hij voelde zich daarom ook vooral geroepen, de Romeinsche taal in geheel zijn rijk te maken tot het voertuig der beschaving en toonde dan ook de grootste belangstelling voor de vermaarde ‘schola palatina’, die, onder leiding van geleerden als Alcuinus eerst, Johannes Scotus daarna, wetenschap en kunst dermate zelfs zoo voortreffelijk diende, dat men niet zonder recht van eene eerste, eene Karolingische, Renaissance der classieke letteren heeft kunnen spreken:.

Ook de oudere, heidensche Latijnsche schrijvers werden daar ijverig bestudeerd en hun proza in hun stijl zorgvuldig nagevolgd, zooals met name door Karel's eigen secretaris Einhard, die niet alleen van de geschiedenis der rijks Annales te boek stelde, maar ook in keurig Latijnsch proza de Vita Caroli Magni schreef ²⁾.

In Latijnsche verzen werden Einhard's ‘Annales’ wat later als Annales de gestis Caroli Magni Imperatoris overgebracht door een onbekenden Saxo poeta ³⁾, die reeds onder Karel den Groote en Lodewijk den Vrome voor het schrijven van Virgiliaansche

1) Het eene is door M. de Haan Hettema uitgegeven naar een HS. der 15de eeuw, Oude Friesche Wetten. Het andere bevindt zich in twee HSS. van het Hunsingooër-recht, uitg. door J.F.J. van Halsema, Het aloude Ommelander Wetboek van Hunsingo, Gron. 1778 bl. 53-57; door Karl von Richthofen, Friesische Rechtsquellen ,Berlin 1840 p. 351-356, en door M. Hettema, Oude Friesche Wetten I (Workum 1846) bl. 78-83.

2) De Annales zijn o.a. uitg. bij Pertz, Mon. Germ. Scriptores I p. 124-218 en de Vita Caroli Magni bij Pertz, Mon. Germ. Script. II p. 426-463.

3) Bij Pertz, Mon. Germ.. I p. 125-379.

[p. 158]

en Ovidiaansche verzen voortreffelijke voorgangers had gehad.

Daarvoor behoef ik slechts te wijzen op het, maar voor een gering deel bewaarde, schoone gedicht Karolus Magnus et Leo III, niet zonder recht toegeschreven aan Angilbert, abt van St. Riquier († 814), die den bijnaam van Homerus aan Karel den Groote zelf dankte ¹⁾, en verder op de talrijke liederen van den Angelsaksischen geleerde Alcuinus († 804) ²⁾, van Theodulfus († 821 als bisschop van Orleans) ³⁾, van Hrabanus Maurus, eerst scholaster en abt van Fulda en van 847 tot zijn dood in 856 aartsbisschop van Mainz ⁴⁾, van Walafridus Strabo, van 842 tot 849 abt van Reichenau ⁵⁾, en vooral ook op het uitvoerig gedicht in vier boeken door Ermoldus Nigellus in 826 vervaardigd In honorem Hludovici Christianissimi, gevolgd door twee gedichten ter eere van Lodewijks zoon Pippijn ⁶).

Mocht deze classieke beschaving alreeds spoedig veel te lijden hebben door de plundertochten der wilde Noormannen, die vooral in ons land een tijd lang heer en meester speelden, en door de twisten en het afnemend gezag der Karolingische vorsten, die, na twee eeuwen de kroon te hebben gedragen, in 911 in Duitschland, in 987 in Frankrijk door andere voorgoed werden verdrongen, aan Latijnsche geschriften in verzen en proza ontbrak het toen en later toch niet, en natuurlijk werden zij, omdat het Latijn de kerktaal en internationale taal was, waar ook geschreven, overal en dus ook in ons land gelezen. Was het aantal geletterden hier en elders buiten de geestelijkheid niet groot, het was toch groot genoeg, om ons het recht te geven, van letterkundige beschaving bij ons te spreken.

Natuurlijk kan er geen denken aan zijn, hier ook maar eene flauwe schets van die Middellatijnsche letterkunde te geven, maar toch moet ik er even de aandacht op vestigen, dat die poëtische letterkunde ook wel de Oudgermaansche heldensagen behandelde, die dan als Virgiliaansche heldendichten de hoogst beschaafden wisten te boeien.

1) Uitg. bij Pertz, Mon. Germ. I 391-403 en ook in de Poetae Latini aevi Carolini, ed. Ernestus Dümmler I (Berol. 1881) p. 366-379, waar p. 355-365 nog andere gedichten van Angilbert gevonden worden.

2) In de Poetae Latini t. a. p. I p. 160-351.

3) In de Poetae Latini, t. a. p. I p. 437-581.

4) In de Poetae Latini, t. a. p. II (1883), p. 154-258.

5) In de Poetae Latini, t. a. p. II p. 259-480.

6 In de Poetae Latini, t. a. p. II p. 1-93; ook bij Pertz, Mon. Germ. II p. 464-523.

[p. 159]

Zoo werd b.v. de nauw aan de Hildesage verwante Waltharisage, die ook uit een Angelsaksisch fragment Waldere, bekend is, in het Latijnsche epos Waltharius behandeld, in de eerste helft der 10^de eeuw geschreven door den decaan van St. Gallen, Ekkehard I († 973) ¹⁾, en toevallig weten wij, dat dit gedicht ook hier te lande belangstelling vond, daar men er in de kloosterbibliotheek van Egmond een exemplaar van kon aantreffen, daarin door den abt Stephanus in de 11^de eeuw opgenomen ²⁾.

Zoo wordt ons meegedeeld ³⁾, en er bestaat geen afdoende reden om het niet te gelooven, dat eveneens in de 10de eeuw, Piligrim, van 971 tot 991 bisschop van Passau, aan ‘meister Kuonrat’ opdroeg, de Nibelungensage in het Latijn te behandelen Zoo hebben wij nog vele en groote fragmenten over van een Latijnsch romantisch gedicht, waarvan Ruodlieb de held is, in de eerste helft der 11^de eeuw te Tegernsee vervaardigd ⁴⁾.

Wel leverden in dien tijd de Nederlanden geene Latijnsche dichters op van zulke groote verhalende dichtwerken, maar dat ook hier de Latijnsche letteren vlijtig werden beoefend, zij het ook meest in godsdienstigen geest, is bekend genoeg.

Utrecht, dat zijn aanzien reeds aan Willebrord dankte, in het Noorden, Luik, waarheen mijter en kromstaf van Maastricht waren overgebracht, in het Zuiden, waren de brandpunten der letterkundige beschaving. De domschool te Utrecht was reeds, ten tijde van Karel den Groote onder leiding van Gregorius beroemd, en later werd de bisschopszetel daar door door eene bijna onafgebroken rij van geleerde mannen ingenomen, dichters zoowel als prozaschrijvers van naam. Men denke slechts aan Radboud (900-917) en zijn opvolger Balderik, aan Ansfried (994-1010)

1) Het gedicht werd het eerst uitg. door Jacob Grimm en J. Andreas Schmeller, Lat. Gedichte des X und XI Jahrhs. Gött. 1838 I p. 120 vlgg. en later o.a. door Rud. Peiper (Berlin 1873), Joseph Viëtor Scheffel und Alfred Holder (Stuttgart 1874) met Duitsche vertaling, H. Althoff (Leipzig 1899-1905), Karl Strecker (Berlin 1907) en J.W. Beck (Gron. 1908). Eene Ned. vertaling met uitvoerigen commentaar gaf L. Simons in Leuvensche Bijdragen XI (1913) bl. 1-110, 149-246, XII (1914) bl. 1-132.

2) Zie H. van Wijn, Huiszittend Leeven I 3 (1802) bl. 320.

3) In de Mhd. Klage, vs. 2145-2155. Zie E.L. Dümmler, Piligrim von Passau und das Erzbistum Lorch, Leipzig 1854 en Gustav Röthe, Nibelungias; und Waltharius in Sitzungsberichte der K. Preuss. Akad. Phil.-hist. Kl. XXV 1909), p. 649-691.

4) 't Eerst uitg. door J. Grimm en J.A. Schmeller, a.w. p. 127 en daarna loor Seiler, Ruodlieb der älteste Roman des Mittelalters, nebst Epigrammen, mit Einl., Anm. und Glossar, Halle 1882.

[p. 160]

en aan den beroemden Adelbold, die hem opvolgde, aan Willem van Gelre en Koenraad van Zwaben in de tweede helft der elfde eeuw. Te Luik bloeiden letteren en wetenschap in de tiende en elfde eeuw onder Ebrachar, Notker, Walbodo en Wazo.

En daarbij bleef het niet. Overal ontstonden kloosters met kloosterscholen, waar kunst en wetenschap werden gediend: de Egmonder boekerij, zoo rijk door den Trierschen aartsbisschop Egbert, den zoon van Graaf Dirk II, begiftigd en later zoo belangrijk door den abt Stephanus uitgebreid, getuigt van de belangstelling der Egmondsche Benedictijnen in letterkundige beschaving. Zoo ook had Friesland zijn St. Odulf te Staveren, zijn Foswerd, zijn Wittewierum, in de twaalfde eeuw door den geleerden kroniekschrijver Emo als abt bestuurd. Men denke verder aan de kloosters en kapellen van St. Lieven te Deventer, van St. Walburg te Zutfen en te Tiel, van St. Michiel te Middelburg, van St. Pieter en St. Bavo in Vlaanderen, van St. Geertruid in Zuid-, van Hilvarenbeek en St. Oedenrode in Noord-Brabant, en eindelijk, om maar niet alle te noemen, die het zouden verdienen, van St. Odiliënberg bij Roermond. Rolduc (Hertogen-rode), de stichting van, Ailbertus (1204), en het beroemde St. Truyen bij Luik.