Maerlant's werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw

[p. 361]

Achtste hoofdstuk.
Maerlant en de Geschiedschrijving.

Maerlant is, meer en beter dan iets anders, geschiedschrijver, maar als zoodanig verwierf hij zich onder zijne tijdgenooten veeleer den naam van dichter dan van geleerde. Bekleedt in onzen tijd de wetenschap der geschiedenis eene zóó voorname plaats onder hare zusters, dat men zelfs vaak het grootste deel der wetenschappen onder den naam van geschiedkundige wetenschappen samenvat, om ze van de natuurwetenschappen te onderscheiden, in de oudheid was het anders. De geschiedkunde werd toen nauwelijks tot de wetenschappen gerekend zij werd tegelijk met de rhetorica beoefend, omdat de oude geschiedboeken tevens als modellen van rhetorische werken golden, en werd dus tot het studium triviale gerekend. De Grieken en Romeinen letten over het algemeen bij een geschiedwerk wel meer op den stijl, dan op den inhoud, met dit gevolg, dat geschiedenis en verdichting bij hen dikwijls dooreengemengd werden, en wat de classieke geschiedschrijvers uit den vervaltijd der oude letterkunde het meest bejaagden, was rhetorische versiering, niet kennis der waarheid. Terwijl alle wetenschappelijke kennis in de middeleeuwen - de theologie slechts ten deele uitgezonderd - berustte op hetgeen door de Grieken en Romeinen was gewerkt, was alleen de geschiedkunde vóór de middeleeuwen nog nooit om haars zelfs wil beoefend, door de

[p. 362]

ouden dus niet als wetenschap overgeleverd⁽¹⁾. Zij ontstond als zoodanig eigenlijk eerst in de middeleeuwen.

Het doel van den wetenschappelijken geschiedschrijver is, het verleden, namelijk dat wat hij niet zelf heeft bijgewoond, maar wat hem door anderen is meegedeeld, zoo getrouw mogelijk voor te stellen, en, voor zoover hij het vermag, even aanschouwelijk als men het heden ziet, en dat wel, ten einde uit het verleden het heden te verklaren, daar immers in 't verleden het heden, evenals in het nu wat worden zal ligt opgesloten.

Zulk eene geschiedschrijving nu vindt men bij de Grieken en Romeinen nauwelijks. Het was hun niet in de eerste of eenige plaats te doen om een levendig en getrouw beeld van het verleden; dat beeld moest bovendien ook nog voldoen aan den kunstsmaak van het publiek, en den staatsman en veldheer leeren, wat zij te doen en te laten hadden. Geschiedboeken moesten episch, zooals dat van Herodotus, of pragmatisch, zooals dat van Polybius, zijn. Het doel van den ouden geschiedschrijver lag grootendeels buiten de geschiedenis. Bovendien werden talrijke en daaronder de beste werken der ouden tot de geschiedwerken gerekend, die het naar onze opvatting om eene andere reden eigenlijk niet zijn. Wie zijne eigene daden beschrijft, zooals Caesar en Xenophon, en wie een beeld geeft van zijn' eigen tijd, zooals Thucydides, Polybius en Tacitus, levert een werk, dat met volle recht den naam van geschiedbron mag dragen, maar is geen geschiedschrijver, want alleen het verleden kan stof voor den geschiedschrijver wezen. Zij nu, die onder de ouden in hunne geschriften het verleden overleverden, de logographen bij de Grieken en de annalisten bij de Romeinen, misten de twee voornaamste vereischten voor den geschiedschrijver geheel of althans grootendeels: zij gaven geen beeld van het verleden,

(1) J.G. Droysen zegt in eene der bijlagen van zijnen Grundriss der Historik Leipzig, 1868, p. 76: ‘Von den Griechen her datirt die Continuität der Wissenschaften; fast alle, die noch heute die Geister beschäftigen, haben dort ihre Anfänge; namentlich das Gebiet, das man wohl als das der moralischen Wissenschaften bezeichnet, ist mit Vorliebe von ihnen bestellt worden. Aber neben der Ethik, Politik, Oekonomik, u.s.w. haben sie keine Historik.’ Droysen ontkent echter ook, dat er in de middeleeuwen eene eigenlijke geschiedkunde bestond.

[p. 363]

zooals Thucydides en Tacitus (in zijne Historiae) dat van het heden deden, daar zij zich meest tot eene opsomming van feiten bepaalden⁽¹⁾, en wisten evenmin het verleden zóó voor te stellen, dat het heden er voldoende uit verklaard werd. Den oorsprong der geestesuitingen of daden gingen zij niet na.

Zij hadden dus ook geene beschavingsgeschiedenis, evenmin als zij begrip hadden van eene wereldgeschiedenis⁽²⁾. Dat laatste begrip toch ontwikkelt zich eerst uit de zucht om het heden te verklaren uit het verleden, waardoor men er van zelf toe komt, het verleden van alle volken in verband tot elkaar te gaan onderzoeken. Eerst wanneer men dat gedaan heeft en het verloop der geheele geschiedenis als één aaneengeschakeld geheel heeft leeren kennen, kan men het doel bereiken, dat de moderne wetenschappelijke geschiedschrijver zich moet voorstellen. Deze moet alzoo tot het verste verleden zien op te klimmen, en ontbreken hem daartoe de oorkonden, dan is inductie het eenige middel, dat hem overblijft. Die inductie nu leidt er toe, zich het verleden zoo eenvoudig mogelijk voor te stellen, liefst voor alles éénen oorsprong aan te nemen. De Grieksche en Latijnsche geschiedschrijvers deden dat niet, maar de middeleeuwsche gesrhiedschrijvers, voor wie de historische betrouwbaarheid van het Oude Testament boven elken twijfel verheven was, werden er daardoor van zelf toe geleid, dat te doen; en zoo konden zij tevens de eerste schreden zetten op het eigenlijke gebied der geschiedenis. Van den Joodschen geschiedschrijver leerden zij, ondanks de naïeveteit en het fantastische zijner voorstelling, die zij van hem overnamen, de wereldgeschiedenis beschouwen als één geheel, bestuurd door éénen geest, den geest der Godheid met haar vóór de grondlegging der wereld reeds ontworpen wereldplan.

Opmerking verdient het dan ook, dat in den Christelijken tijd,

(1) De beste vertegenwoordigers der annalistische geschiedschrijving zijn nog Herodotus, voor zoover hij niet zijn' eigen tijd behandelt, Livius en Tacitus in de Annales.

(2) Dat eene algemeene geschiedenis bij de ouden niet bestond, wordt uitvoerig aangetoond door Ulrici, Charakteristik der antiken Historiographie, Berlin 1833, p. 176-192.

[p. 364]

reeds van het begin der middeleeuwen af, zich een algemeen streven openbaart om niet meer afzonderlijke verhalen, maar eene afgewerkte wereldgeschiedenis te schrijven. Naast de groote kroniek van Eusebius en Hieronymus, die de rij der algemeene geschiedenissen opent, vinden wij de wereldkronieken van Orosius, van Prosper, later van Fredegarius, Isidorus van Sevilla, Malelas, Beda en anderen. In den tijd van Karel den Grooten, toen men zich weer meer dan vroeger aansloot bij de modellen der oudheid, werden er weder geschiedwerken in den ouden trant opgesteld, zooals de Annales en de Vita Caroli magni van Einhard waren. Na het verval van Karel's rijk ging de geschiedkunde voort op den breederen weg, dien Eusebius had ingeslagen; daarvan getuigen van de tiende tot aan het begin der veertiende eeuw de geschiedwerken van Regino, Hermannus Contractus, Adam van Bremen, Willem van Malmesbury, Otto van Freisingen, Helinand, Sigebert van Gembloux, Saxo Grammaticus, Matthaeus Parisiensis, Albericus Trium Fontium, enz. enz. Zij schreven òf wereldkronieken, òf zulke kronieken, die zich aan de algemeene geschiedenis aansloten. De meeste klommen alzoo op tot Adam, die in dien tijd natuurlijk door ieder als stamvader van het menschelijk geslacht werd erkend. Eene andere eenheid van oorsprong vonden de middeleeuwsche geschiedschrijvers in de overleveringen omtrent de oudste koningen der Westersche volken, die alle van helden uit den Trojaanschen oorlog heetten af te stammen, De gretigheid, waarmee men die overleveringen aannam, bewijst, dat men er behoefte aan had, verband te zien tusschen de geschiedenissen der verschillende volken. Zelfs de meest critische geschiedschrijver kwam er niet gemakkelijk toe, die overleveringen als onwaar te verwerpen: daarom vinden wij ze ook bij Vincentius en bij zijn' vertaler Jacob van Maerlant⁽¹⁾. Op gezag van Godfried

(1) Buckle, in zijne History of Civilisation (ed. New-York 1858) I, p. 224 vlg. heeft er verschillende voorbeelden van gegeven en daarmee het onwetenschappelijke der middeleeuwsche geschiedschrijving willen aantoonen. M.i. toont Buckle daardoor, ondanks zijn streven naar veelzijdigheid, eene bekrompenheid van geschiedbeschouwing, die hem doet stilstaan bij eene, voor dien tijd zeer verschoonbare, dwaling, en hem belet te zien, welk een blijk van vooruitgang het was, dat deze dwaling zóó algemeen kon zijn.

[p. 365]

van Monmouth⁽¹⁾ verhaalt hij, hoe Brutus, ‘die van Ascaniuse quam’, en dus kleinzoon van Aeneas was, na zijn' vader bij ongeluk te hebben gedood, met eenige Trojanen vluchtte

‘In tlant, dat Albioen hiet.
Dat besat hi ende sijn gediet,
Ende was naer siere namen
Baertaengen genoemt altesamen.
Daer maecti Troyen, dat nu heet
Lonnen, alst bescreven steet.’⁽²⁾

Zijn gezel Corineus gaf zijn' naam aan Cornwallis:

‘Corineus en liet ook niet,
Hine hiet tlant naer hem noemen,
Dattem was in deele comen,
Dat noch, alsemen wale weet,
Naer hem Cornuwaelge heet.’⁽³⁾

Wat de afkomst der Franken aangaat, Maerlant verhaalt, dat ook die bij de Trojaansche helden is te zoeken. Volgens de ‘jeesten’, zegt hij,

‘Wasere een, hiet Fransio,
Hectors sone, die ontreet.’⁽⁴⁾

Naar hem zou Frankrijk genoemd zijn, maar hij voegt er bij:

‘Hier namaels, als wi lesen de saken,
Sullen wijs u bet conder maken,’⁽⁵⁾

en dan vertelt hij later, dat Priamus de eerste Frankische koning was en dat deze de zoon was van Hector's zoon Francio⁽⁶⁾.

(1) Zie Galfredus Monumetensis, Historia Britonum (edit. Giles, Londen 1844) p. 20: ‘Brutus de nomine suo insulam Britanniam sociosque suos Britones appellat.’ Vgl. Matthaeus Westmonasteriensis, Flores Historiarum (London, 1570), I, p. 66, en Turner History of England, (London 1839), I p. 63, VII p. 220). Uitvoerig handelt daarover Georg Heeger, Die Trojanersage der Britten, München, Oldenburg 1886.

(2) Sp. Hist. I² 22 vs. 23-38; vgl. III¹, cap. 9-13.

(3) Sp. Hist. III¹, 13 vs. 54-58.

(4) Sp. Hist. I², 19 vs. 32 vlg.

(5) Sp. Hist. I², 19 vs. 41 vlg.

(6) Sp. Hist. III¹, 4 vs. 65-78.

[p. 366]

Dat noemt hij ‘twaerste, dat hi weet’ en hij tracht dat zoo goed en zoo kwaad als het ging te verbinden met de overlevering, dat de Franken Trojanen zouden zijn geweest, die onder Antenor naar Pannonië en vandaar naar Frankrijk zouden zijn gekomen, en achtereenvolgens de namen van Trojanen, Antenoriden, Sycambren en Franken droegen⁽¹⁾. Ook de Turken werden geacht van Turcus, den zoon van Troilus, af te stammen⁽²⁾. Nog lang moest het duren vóór men deze sagen als verdichtsels leerde erkennen; bij den stand der historische wetenschap in de dertiende eeuw was dat zeker nog niet mogelijk. Het vereischte een onderzoek van vele eeuwen, om in dezen waarheid van verdichting te kunnen onderscheiden; maar om die reden mogen wij aan de middeleeuwsche geschiedschrijvers den naam van wetenschappelijke mannen niet ontzeggen. Zij verdienen dien naam, omdat ze, zij het dan ook in de beginselen, bij hun geschiedkundig onderzoek en bij hunne geschiedschrijving dezelfde methode volgden, als wij nog doen, en als de Grieken en Romeinen nog niet hadden gedaan, omdat zij òf wereldgeschiedenissen schreven òf althans hunne bijzondere geschiedenissen als een deel der algemeene geschiedenis voorstelden, omdat zij het heden beschouwden als voortzetting van het verleden.

Ook trachtten zij - natuurlijk niet alle, maar de beste - een levendiger beeld van het verleden te geven dan de ouden, zij het ook met de eenvoudigste middelen, namelijk door uit hunne bronnen niet eene feitenreeks te excerpeeren, maar die bronnen geheel of gedeeltelijk in hunne werken op te nemen, waardoor de voorstellingen van tijdgenooten eerst bouwstof der geschiedenis begonnen te worden. Vandaar ook dat men bij de middeleeuwsche geschiedschrijvers de eerste sporen van beschavingsgeschiedenis vindt. Het is o.a. een belangrijke stap voor-

(1) Sp. Hist. III¹, cap. 4, vs. 11-43. Bij Matthaeus Parisiensis, Historia Angliae major, London 1684, p. 59, leest men: ‘Sicut pleraeque gentes Europae, ita Franci a Trojanis originem duxerunt.’ Het eerst komt deze sage voor in het derde boek der kroniek van Fredegarius (9^de eeuw). Over den oorsprong der sage zie men Wormstall, Die Herkunft der Franken von Troja, Münster 1869, en Lüthgen, Die Quellen und der hist. Werth der fränkischen Trojasage, Bonn 1875.

(2) Sp, Hist. I², 19 vs. 38 vlg.; vgl. III¹ 4 vs. 70 vlg.

[p. 367]

waarts, dat Vincentius, en in navolging van hem ook Maerlant, in zijn Speculum groote stukken uit dichters en prozaschrijvers inlascht, en daardoor een begrip geeft van den beschavingstoestand der oude volken. Door zoovele spreuken en zedekundige bespiegelingen van de oude schrijvers mee te deelen, doet hij zien, welk peil van zedelijkheid in het verleden was bereikt. Dat dat zijn eenig doel was, kan echter niet worden beweerd: de geschiedenis was in zijn oog de spiegel, waarin men leerde zien, wat goed en kwaad, nuttig en schadelijk was, en daartoe moest de mededeeling van die spreuken almede dienen. In dien geest zegt Maerlant:

‘Heeren sullen horen geesten
Van den wijsten enten meesten,
Van dat hier voren is overleden.
Daerin moghensi vinden wijsheden,
Ende in overledene dinghe leren,
Hoe men nu die dinc sal keren.’⁽¹⁾

Heeft de geschiedenis dus nog wel eene zedelijke strekking, 't is ook de eenige strekking, die zij heeft. Terwijl Maerlant in zijne werken ‘scone leeringhe ende reine dachcortinghe⁽²⁾’ geeft, is 't hem, evenmin als Vincentius, te doen, om vooral een fraai kunstwerk te leveren. Zij deelen niets mee wat aangenaam is om te lezen, tenzij het ook waar is. Naar waarheid streven zij in de eerste plaats, en daarom ook alweder verdienen zij den naam van wetenschappelijke geschiedschrijvers, in tegenstelling van de ouden. Zij willen een zoo getrouw mogelijk, niet een zoo schoon mogelijk beeld van het verleden geven. Die waarheidsliefde komt bij Maerlant overal uit, en wel vooral als hij met verontwaardiging aan de ridderromanschrijvers verwijt, dat zij

‘Vraye ystoriën vermorden
Met scone rime, met scoenre tale.
Omdat die worden luden wale,
Entie materie es scone ende claer,
So doen sise verstaen vor waer,’⁽³⁾

(1) Heiml. der Heiml. vs. 653-658.

(2) Sp. Hist. I¹, Prol. vs. 63 vlg. Rijmbijbel, vs. 35 vlg.

(3) Sp. Hist. IV¹, 29 vs. 2-6.

[p. 368]

zegt hij, terwijl hij met niet minder verontwaardiging van de dichters der Frankische romans uitroept:

‘Die scone Walsche valsche poëten,
Die meer rimen dan si weten,
Beliegen groten Karle vele
In sconen worden, in bispele.’⁽¹⁾

't Is hem vooral te doen om de waarheid. De leugen, hoe schoon ook voorgesteld, vindt bij hem geene genade. Al erkent hij, dat Clays van Haerlem, de zoon van vrouwe Brechte, naar ‘walsche bouken’ in schoone woorden de geschiedenis van Willem van Oranje meedeelt, toch waarschuwt hij ieder tegen dat leugenachtig werk, omdat het leugenachtig is, en schoone woorden bij hem het gebrek aan waarheid niet kunnen vergoeden. Liever verwijst hij daarom voor die geschiedenis naar de in zijn oog meer geloofwaardige Latijnsche Vita van dien zonderlingen heilige, die men ‘te Sente Willems in de wostine’ kon vinden⁽²⁾. Dat het hem om waarheid boven alles te doen is, geeft hij zelf meermalen te kennen; reeds in zijnen Alexander. waar hij zegt, dat hij ‘die waerheit mee no min’ wil beschrijven⁽³⁾, en vervolgens in zijne Historie van Troyen, waar hij verklaarde:

‘Jacob en dicht niet daernaer
Anders dan hi hout over waer.’⁽⁴⁾

In de inleiding van zijnen Rijmbijbel zegt hij uitdrukkelijk:

‘Nu merct ghi, die hierin zult lesen,
Wat nutschap hier an zal wesen:
Hierin ne vindi favele no boerde,
No ghene truffe, no faloerde,
Maer vraye rime ende ware wort’⁽⁵⁾,

en zijnen Spiegel Historiael, waarvan hij betuigt:

‘Niemen en wane no en peinse,
Dat ic dit in boerden veinse’⁽⁶⁾,

(1) Sp. Hist. IV¹ 29 vs. 27-30.

(2) Sp. Hist. IV¹ 29 vs. 59-76.

(3) Alexander I vs. 68.

(4) Hist. van Troyen vs. 1927 vlg. (bij Verdam vs. 1086 vlg,).

(5) Rijmbijbel vs. 25-29.

(6) Sp. Hist. I¹, prol. vs. 19 vlg.

[p. 369]

prijst hij in dezer voege aan bij ieder, die naar degelijke kennis verlangt:

‘Dien dan die boerde van den Grale,
Die loghene van Perchevale,
Ende andere vele valscher sagen
Vernoyen ende niet en behaghen,
Houde desen Spiegle Ystoriale
Over die truffen van Lenvale;
Want hier vintmen al besonder
Waerheit ende menech wonder,
Wijsheit ende scone leringhe
Ende reine dachcortinghe.’⁽¹⁾

Het spreekt van zelf, dat iemand, wien het om waarheid te doen is, geene bron, die binnen zijn bereik ligt, ongebruikt zal laten, en in de middeleeuwen begon men er dan ook naar te streven, alle bronnen te raadplegen, die men machtig kon worden. Zoo heeft Vincentius voor zijn Speculum Historiale tal van boeken gebruikt⁽²⁾, en daar hij er meestal woordelijke uittreksels uit maakte, wordt hij wel eens met den naam van compilator bestempeld. Houdt die naam eene afkeuring in, dan verdient hij een beteren. Waarheidsliefde dreef er Vincentius toe, de woorden zijner bronnen boven de zijne te verkiezen⁽³⁾, evenals zij hem aandreef met de meeste nauwkeurigheid steeds de namen zijner bronnen te noemen⁽⁴⁾. Daarin heeft Maerlant hem gevolgd, maar hij heeft zich niet bepaald tot de door Vincentius geraadpleegde bronnen.

Ondanks de bezwaren in de middeleeuwen verbonden aan het bijeenbrengen van eene bibliotheek, heeft Maerlant, voor zoover hij vermocht, aan zijn vertalen bronnenstudie gepaard. Hij is

(1) Sp. Hist. I¹ prol. vs. 55-64.

(2) Men vindt ze opgesomd bij Daunou, Histoire Litt. de la France, XVIII, p. 482-485.

(3) Zelf zegt hij, Speculum, Prol. cap. 4: ‘ex meo ingenio pauca et quasi nulla addidi; ipsorum igitur est auctoritate, meum autem sola partium ordinatione.’

(4) Speculum, Prol. cap. 3: ‘Quoniam ex diversis autoribus hoc opus contextum est, ut sciatur quid cuius sit, singulorum dictis eorum nomina annotavi, ac ne facile transponerentur de locis propriis, nequaquam in margine, sed inter lineas ipsas ea inserui.’

[p. 370]

met zekere zelfstandigheid te werk gegaan, zoodat zijne werken, en zijn Spiegel Historiael in 't bijzonder, kunnen dienen om ons te leeren, op welke hoogte de middeleeuwsche geschiedvorsching en geschiedschrijving in zijnen tijd stonden. Zijne zelfstandigheid komt niet alleen hierin uit, dat hij bij zijn vertalen veel heeft weggelaten, zoodat de Spiegel Historiael ongeveer de helft korter is, dan het oorspronkelijke van Vincentius⁽¹⁾, maar vooral ook hierin, dat hij zeer veel heeft ingelascht, voornamelijk in de derde en vierde partie van den Spiegel Historiael, hetzij eigen opmerkingen, hetzij aanhalingen uit bronnen, die hij buiten het Speculum om heeft gebruikt. De voornaamste zijn de werken van Orosius, Paulus Diaconus, Jornandes, Godfried van Monmouth, Albertus Aquensis en Martinus Polonus⁽²⁾.

Geheel zelfstandig heeft Maerlant de geschiedenis van Vlaanderen, Holland en Brabant behandeld. Daarbij zullen wij eenige oogenblikken stilstaan.

Van ieder dezer landen geeft hij zoowel een kort geschiedkundig overzicht, in eens doorloopende, als afzonderlijke mededeelingen, in den Spiegel ingevoegd op de jaren, waar zij behooren.

De geschiedenis van Vlaanderen strekt zich in doorloopende schets tot 1279 uit, in uitvoeriger, maar losse mededeelingen tot 1111. Blijkbaar heeft Maerlant deze geschiedenis met veel zorg bewerkt en goede bronnen gehad, ofschoon wij niet zeker weten welke. Hij raadpleegde ‘some croniken⁽³⁾’, en er waren er in zijnen tijd dan ook verscheidene. Boudewijn VIII had reeds aan eenige geleerden opgedragen, eene korte wereldgeschiedenis te schrijven, en daarin vooral op te nemen, wat op Vlaanderen en Henegouwen betrekking had.⁽⁴⁾ Deze Historiae Balduini, zooals

(1) Zie D^r De Vries en D^r Verwijs, Inl. op den Sp. Hist. bl. IX-XII.

(2) Men zie daarover uitvoerig de aangehaalde Inl. op den Sp. Hist. bl. XII-XXXII. Alles samengenomen zijn er 10,000 verzen in den Spiegel, die in Vincentius' Speculum niet worden teruggevonden.

(3) Sp. Hist. IV¹ 54 vs. 47.

(4) Zie Jacques de Guyse, Historia Hanoniae, Lib. XIX cap. 5: ‘a magnis suarum patriarum clericis inductus fecit historias a mundi creatione abbreviatas usque ad tempora sua sub brevi epilogatione recolligi atque conscribi, et specialiter historias, quas tangere videbantur patrias.....quas in gallicano idiomate redigi fecit, quae ab ipso Historiae Balduini nuncupabantur.’ Vgl. Warnkönig, t.a.p. I. p. 161; Le Glay, t.a.p. I. p. 435.

[p. 371]

zij werden genoemd, zijn niet tot ons gekomen; maar wèl bezitten wij nog eenige kronieken uit de twaalfde en uit de dertiende eeuw, zooals twee geschriften over den moord van Karel van Denemarken, het eene van Gualterus, het andere van Galbertus, beiden van Brugge; eene kroniek, waarvan het eerste deel minstens tot 1171 loopt, en die in de dertiende en veertiende eeuw is voortgezet: het Actuarium Aquicinctinum (- 1225); de Henegouwsche kroniek van Gislebert, kanselier van Boudewijn V van Henegouwen (- 1221); een Chronicon Marcianense (- 1194); een Breve Chronicon Clarimarisci (- 1286); de kroniek van Willem van Nangis (- 1300); het Cartularium van Folcuinus en de Annales van Simon, abt van St. Bertinus te Yperen, waarmee Maerlant's berichten het meest overeenkomen, beide bronnen van het Chronicon Sancti Bertini, dat echter eerst in de laatste helft der veertiende eeuw is geschreven, enz. enz.⁽¹⁾. In hoeverre Maerlant die kronieken als bronnen heeft gebruikt, weten wij echter niet, maar benevens kronieken raadpleegde hij ook heiligenlevens, daar hij over de Vlaamsche heiligen uitvoeriger wilde zijn, dan Vincentius geweest was. Daaraan hebben wij berichten omtrent St. Amand, St. Wandregisel, St. Macharius, St. Eligius en St. Livinus te danken⁽²⁾.

Wie Maerlant's chronologische opgaven aangaande de regeering der Vlaamsche graven vergelijkt met de uitkomsten, waartoe de studie van vele eeuwen in onzen tijd geraakt is, komt tot de overtuiging, dat hij goede bronnen gebruikt heeft en met groote nauwkeurigheid te werk is gegaan, zoodat hij slechts op enkele punten afwijkt van hetgeen wij nu als waarheid aannemen. Laten wij het verschil in een enkel jaar daar, dan vinden wij bij hem slechts zes fouten, waarvan ten minste drie niet aan hem, maar aan de afschrijvers zijner handschriften te wijten zijn. Eene eerste fout bestaat hierin, dat Maerlant het voorstelt, alsof Boudewijn III niet tijdens het leven van zijn' vader, Arnoud I, zou geregeerd hebben, maar na diens dood, welken hij

(1) Zie over deze en andere kronieken Warnkönig, t.a.p. I p. 45-57.

(2) Zie Inl. op den Sp. Hist. bl. XXIX.

[p. 372]

te recht op 't jaar 964 stelt⁽¹⁾; even te recht stelt hij den tijd der regeering van Boudewijn III op drie jaar⁽²⁾. Hij moest dus wel in de fout vervallen, Boudewijn III tot 967 te laten regeeren⁽³⁾ en dus diens opvolger, Arnoud II, in 967 aan de regeering te laten komen in plaats van in 964. Daar hij den dood van dezen laatste te recht op 988 stelt⁽⁴⁾, moest hij het aantal van diens regeeringsjaren wel als 21 en niet als 24 opgeven⁽⁵⁾. Eene tweede fout bestaat hierin, dat hij Diederik van den Elzas twee jaar te kort en diens zoon Philips twee jaar te lang laat regeeren⁽⁶⁾. De derde fout van Maerlant is, dat hij den dood van Boudewijn VI op het jaar 1073 stelt, het XVI^de jaar der regeering van Keizer Hendrik IV⁽⁷⁾. De drie andere fouten zijn niet aan Maerlant, maar aan de afschrijvers zijner handschriften te wijten. Boudewijn VIII heet XL jaar geregeerd te hebben⁽⁸⁾, maar men moet XI lezen. Verder wordt de duur der regeering van Arnoud I als XXV jaar opgegeven⁽⁹⁾, welk cijfer men in XLV mag veranderen, wanneer men ziet, dat Maerlant elders⁽¹⁰⁾ Arnoud I 46 jaar doet regeeren, terwijl hij hem in 918 (liever 919) aan de regeering doet komen en in 964 doet sterven. Eindelijk zegt Maerlant, dat Boudewijn V XXII jaar geregeerd heeft⁽¹¹⁾, terwijl elders⁽¹²⁾ te recht XXXII staat, zooals dus ook in de andere plaats moet gelezen worden. Men ziet alzoo,

(1) Sp. Hist. IV², 19 vs. 7.

(2) Sp. Hist. III⁸, 89, vs. 104 en IV², 22 vs. 3.

(3) Sp. Hist. IV², 22, vs. 1.

(4) Sp. Hist. IV², 26, vs. 11.

(5) Sp. Hist. III⁸, 89 vs. 107; IV², 22 vs. 17; IV², 26 vs. 13.

(6) Sp. Hist. III⁸, 89, vs. 188, 190.

(7) Sp. Hist. IV², 68 vs. 51. Misschien echter zijn vs. 45-58 van hunne plaats geraakt en moeten zij volgen achter vs. 36, waar de feiten uit Hendriks XII^de regeeringsjaar, d.i. 1069 of 1070 besproken worden, want dat Boudewijn VI in 1070 stierf, wist Maerlant wel; dit althans blijkt hieruit, dat hij den dood van Boudewijns vader, Boudewijn V, op 't jaar 1067 (Sp. Hist. IV², 63 vs. 1) en den tijd der regeering van Boudewijn VI op drie jaar stelt (Sp. Hist. III⁸, 89, vs. 125).

(8) Sp. Hist. III⁸, 89 vs. 203. De verbetering is reeds door D^r M. De Vries en D^r E. Verwijs aangebracht.

(9) Sp. Hist. III⁸, 89 vs. 101.

(10) Sp. Hist. IV², 19 vs. 25.

(11) Sp. Hist. IV², 63 vs. 5.

(12) p. Hist. III⁸, 89 vs. 119.

[p. 373]

Maerlant's chronologische opgaven laten weinig te wenschen over, en ook in hetgeen Maerlant verder mededeelt van de levensbijzonderheden der graven valt weinig te berispen.

Voor de geschiedenis van het graafschap Holland gebruikte Maerlant als bron het Chronicon Egmundanum⁽¹⁾, en volgens de laatste uitgevers van den Spiegel Historiael was dat, met eenige te Egmond bewaarde oorkonden, zijne eenige bron⁽²⁾. Het blijkt echter, dat alles wat uit het Chronicon en de oorkonden ontleend is, op eene enkele plaats na⁽³⁾, ook voorkomt in de Rijmkroniek van Melis Stoke⁽⁴⁾, die dezelfde bronnen te zijner beschikking had, en dat Maerlant en Stoke niet alleen overal zakelijk, maar hier en daar zelfs woordelijk overeenstemmen. Reeds vroeger gaf ik eenigen twijfel te kennen aan de gevolgtrekking der uitgevers van den Spiegel Historiael, dat Stoke dus Maerlant zou geplunderd hebben, en op het oogenblik acht ik zeer bepaald die gevolgtrekking onjuist, en neem ik het omgekeerde aan, namelijk dat Maerlant de kroniek van Stoke geraadpleegd, hier en daar zelfs woordelijk overgenomen heeft. Het spreekt van zelf, dat ik die zienswijze ook moet rechtvaardigen. Daartoe ga deze opmerking vooraf: a priori is het zeer onwaarschijnlijk, dat iemand, die het geheele Chronicon geregeld vertaalt, nu en dan kleine stukjes van eene gedeeltelijke, hier en daar in een groot werk verspreide, vertaling zou hebben ingelascht, daar de moeite van het opzoeken veel grooter zou geweest zijn, dan de moeite van het vertalen zelf. Daarentegen kon iemand, die brokken uit het Chronicon in zijn uitvoerig werk inlaschte, veel gemakkelijker die brokken aan eene vertaling ontleenen, dan aan het oorspronkelijke, al kende hij dat dan ook.

(1) Uitg. door F. Sweertius, Rerum Belgicarum Annales, Francofurti 1620 p. 351-371 en door A. Kluit, Historia Critica comitatus Hollandiae et Zeelandiae I (Medioburgi 1777).

(2) Zie Inl. op den Sp. Hist. bl. XXVI vlg.

(3) Sp. Hist. IV² 43 vs. 61-65 is aan het Chronicon ontleend en niet bij Stoke te vinden. Maerlant schijnt dus het Chronicon buiten Stoke om gekend te hebben.

(4) Ik verwijs naar de laatste uitgave der Rijmkroniek van Melis Stoke door D^r W.G. Brill, Utrecht 1885.

[p. 374]

Gaan wij nu na, wat Maerlant van de geschiedenis van Holland meedeelt, dan vinden wij vooreerst twee hoofdstukken, die een kort overzicht geven van de gravengeschiedenis tot op Floris V, en waarin 83 verzen letterlijk in dezelfde volgorde bij Stoke voorkomen⁽¹⁾. Een gedeelte daarvan is de berijming van den giftbrief van 863 (922?), die volgens beide schrijvers ‘tEggemonde lach of leghet’. Meent men - wat niet noodig is - dat deze verzen uitdrukkelijk eenige onzekerheid te kennen geven aangaande de plaats, waar de giftbrief berustte, dan zou men kunnen zeggen: noch Maerlant noch Stoke bevond zich te Egmond, toen zij die woorden schreven. Men mag er niet uit afleiden, dat Stoke ze gedachteloos naschreef, omdat hij als Egmonder monnik wel moest weten, of de brief daar berustte, en dus uit zich zelf wel geene onzekerheid zou te kennen gegeven hebben, want dat Stoke Egmonder monnik was, zooals de uitgevers van den Spiegel Historiael voetstoots aannemen, is niet meer dan een in de lucht hangend vermoeden van vorige eeuwen. Het eenige wat wij van Stoke weten is, dat hij ‘sgraven clerc’ was, en waarschijnlijk was hij evenmin monnik als Maerlant en eer Zeeuw (Zierikzeeër?) dan Kennemer.

Geven de letterlijk overeenstemmende verzen ons totnog toe weinig aanleiding om te bepalen, wie hier nageschreven heeft⁽²⁾, hetgeen verder zakelijk overeenstemt behoeft men maar naast elkaar te leggen om in te zien, dat het werk van Maerlant verkort is overgenomen uit dat van Stoke. Vooral valt

(1) Sp. Hist. IV¹ 45 vs. 9-81; 46 vs. 1-10 = Stoke I vs. 317-402. Maerlant heeft alleen tusschengevoegd 45 vs. 21 vlg: ‘Enen edelen man van grote magen, alse wi den jeesten horen gewagen.’ Onder die jeesten moet veeleer Stoke's Rijmkroniek dan het Chronicon Egmundanum verstaan worden, omdat juist Stoke met nadruk tracht te betoogen, dat de Hollandsche graven van aanzienlijke afkomst waren. Zie Stoke I. vs. 631-650.

(2) Ik wijs alleen nog op de nadere bepaling van Bladele bij Stoke I vs. 389: ‘dat een dorp is ende so heet’ en Sp. Hist. IV¹, 45 vs. 83: ‘Een dorp, dat upde Kempine steet.’ Maerlant heeft blijkbaar zijne bron bij gissing verbeterd. Dat de plaatsbepaling van Bladele aanleiding gegeven heeft tot veel geschrijf, ziet men o.a. uit B. Huydecoper, Aant. op Stoke's Rijmkroniek I bl. 217 vlg., en bij M^r W.C. Ackersdijck, Nieuwe Werken v.d. Maatsch. der Ned. Lett. III 2 bl. 343-362.

[p. 375]

dat in het oog bij den giftbrief van 868 (969?), die bij Stoke in zijn geheel vertaald is en waarvan Maerlant slechts een uittreksel mededeelt⁽¹⁾. Aardig is het te zien, hoe Maerlant ook hier weder niet overnam zonder critiek te oefenen. Stoke zeide van Dirk I en Dirk II:

‘Hi ende sijn vader, als ict vant,
Waren graven van Hollant
Hondert jaer twintich ende vive,’⁽²⁾

en Maerlant, die dat bijna woordelijk, met eenige verandering in de woordschikking, overnam, voegde er deze ironisch-critische opmerking aan toe:

‘Dit waren twee van langen live’⁽³⁾.

De hier en daar in den Spiegel Historiael verspreide stukken, welke wat uitvoeriger de geschiedenis der Hollandsche graven behandelen tot het jaar 1112, zijn alle, schoon niet meer woordelijk, aan Stoke ontleend. Wel zou men ook aan zelfstandig gebruik van het Chronicon Egmundanum bij Maerlant kunnen denken, omdat de behandelde stof daaruit ook door Stoke geput is, maar er zijn toch enkele gedeelten, die niet in het Chronicon gevonden worden, en steeds draagt Maerlant's werk het kenmerk van verkort te zijn uit Stoke en niet door Stoke te zijn uitgebreid⁽⁴⁾.

(1) Stoke I vs. 403-445 en Sp. Hist. IV¹, 46 vs. 11-24, waar men vooral lette op de woordelijk uit Stoke overgenomen vs. 16 en 23. Vgl. nog Stoke I vs. 463-490 met Sp. Hist. IV¹, 46 vs. 25-46 en let daar op de overeenstemming van vs. 27 vlg., 34, 36-42, 43-46.

(2) Stoke I vs. 797-799

(3) Sp. Hist. IV¹, 46 vs. 77-80. Ik voeg hier nog eenen voorslag tot tekstverbetering bij op Sp. Hist. IV² 26 vs. 71 vlg., waar van denzelfden Dirk II gezegd wordt:

‘Grave bleef hi naden vader
Omtrent V jaer al te gader,’

en waar men blijkbaar moet lezen

‘Grave bleef hi metten vader
Hondert XXV jaer te gader.’

(4) Dat hier in bijzonderheden aan te wijzen, zou veel te veel plaatsruimte kosten; doch opdat ieder zelf kunne oordeelen, geef ik van al Maerlant's plaatsen de overeenkomstige uit Stoke op, en wel eerst alle, die hare stof uit het Chronicon Egmundanum geput hebben. Sp, Hist. IV², 26 vs. 21-32 = Stoke I vs. 797-799, 559-576; Sp. Hist. 26 vs. 33-39 = Stoke I vs. 563-568, 571-577; Sp. Hist. 26 vs. 40-44 = Stoke I vs. 623-629; Sp. Hist. 26 vs. 45-50 = Stoke I vs. 656-666; Sp. Hist. 26 vs. 51-64 = Stoke I vs. 683-705; Sp. Hist. 26 vs. 65-72 = Stoke I vs. 781-788, 793 vlg., 797-799; Sp. Hist. 27 vs. 83-106 = Stoke I vs. 897-913; Sp. Hist. 27 vs. 107-113 = Stoke I vs. 917-923; Sp. Hist. 27 vs. 114-116 = Stoke I vs. 1033 vlg.; Sp. Hist. 43 vs 51-60 = Stoke I vs. 1029-1034; Sp. Hist. 43 vs. 66-70 = Stoke I vs. 924-929; Sp. Hist. 55 vs. 53-72 = Stoke I vs. 1039-1059; Sp. Hist. 61 vs. 23-49 = Stoke I vs. 1096-1120, 1129 vlg., Sp. Hist. 68 vs. 45-50 = Stoke I vs. 1181-1187; Sp. Hist. 68 vs. 59-84 = Stoke I vs. 1197-1245; Sp. Hist. 68 vs. 85-94 = Stoke I vs. 1287-1312; Sp. Hist. 71 vs. 1-8 = Stoke I vs. 1303-1312; Sp. Hist. 71 vs. 9-21 = Stoke II vs. 1-18; Sp. Hist. IV³ 29 vs. 35-41 = Stoke II vs. 103-114; Sp. Hist. 29 vs. 42-50 = Stoke II vs. 75-85. Niet aan het Chronicon Egmundanum ontleend zijn: Sp. Hist. IV² 27 vs. 54-82 = Stoke I vs. 802-804, 845-858; Sp. Hist. 43 vs. 71-76 = Stoke I vs. 1155-1159; Sp. Hist. 62 vs. 52-84 = Stoke I vs. 1131-1154; Sp. Hist. 68 vs. 51-58 = Stoke I vs. 1165-1171; Sp. Hist. 68 vs. 75-103 = Stoke I vs. 1189-1196; Sp. Hist. 82 vs. 101-110 = Stoke II vs. 51-69. De opgave van de zeven Duitsche keurvorsten, die wij bij Stoke I vs. 961-996 en bij Maerlant, Sp. Hist. IV², 40 vs. 13-50 vinden, hebben zij onafhankelijk van elkaar aan eene andere bron dan het Chronicon Egmundanum ontleend. Zoo is het ook met de geschiedenis van Radboud's doop. Stoke I vs. 143-185 vulde de korte aanteekening in het Chronicon Egmundanum uit de Vita Wulframi aan, en Maerlant, Sp. Hist III⁸ 59 vs. 7-106 vertaalde Vincentius, die het verhaal uit Wulfram's leven had overgenomen.

[p. 376]

Dat Maerlant Stoke's werk gebruikt zal hebben en niet omgekeerd, wordt door de chronologie hunner werken eer bevestigd dan weersproken. Wij hebben reeds gezien, dat Maerlant zijne vierde partie op zijn vroegst in 1286 begon en dat het laatste gedeelte er van eerst tusschen 1288 en 1294 geschreven is en, daar het onvoltooid bleef, wel niet vóór Maerlant's dood zal verspreid zijn. Melis Stoke daarentegen kon zijne kroniek reeds in 1283 begonnen hebben en had het eerste deel er van, dat oorspronkelijk een afzonderlijk, aan Graaf Floris V opgedragen, werk vormde, in elk geval vóór 1291 voltooid, doch, daar de kroniek niet zeer uitgebreid is, kon zij evengoed reeds in 1283, in elk geval vóór Maerlant zijne vierde partie begon, voltooid en verspreid zijn, en zelfs aan Maerlant zijn toegezonden door Floris V, voor wien hij bezig was zijnen Spiegel Historiael te schrijven.

De kroniek van Stoke is in zekeren zin een politiek geschrift. Het dient gedeeltelijk ook om te betoogen, dat Friesland rech-

[p. 377]

tens aan de Hollandsche graven toekomt en dat de Friezen, die zich voor hun recht op onafhankelijkheid beriepen op het zoogenaamde privilegie van Karel den Grooten, zich beriepen op eene niet bestaande of valsche oorkonde⁽¹⁾. Maerlant heeft ook hierin, terwille van Floris V, Stoke gevolgd. Ook hij heeft een uitvoerig betoog aan dat privilegie gewijd, dat, volgens hem, wel ‘met botren ghebullet’ moest zijn en daarom ‘ghene zonne conste gedogen’, omdat men het anders wel zou laten zien⁽²⁾.

Voor de geschiedenis van Brabant had Maerlant niet zulke goede bronnen als voor die van Vlaanderen en Holland. Hij wist niet eens de regeeringsjaren der hertogen, zooals hij zegt:

‘Haer geslachte vindic al claer;
Maer ic en vinde niet wel die jaer
Besceden van hen allegader,
Hoe lange elc kint na den vader
Regneerde up erderike’⁽³⁾,

en heeft dan ook blijkbaar niet anders dan eene korte genealogie der Brabantsche hertogen, zooals er vele in omloop waren, tot zijne beschikking gehad. Hij noemt die ‘die Brabantsche vite⁽⁴⁾’ en heeft daaraan vooreerst het doorloopende overzicht der hertogen tot op Jan I ontleend⁽⁵⁾; maar bovendien schijnt het ook voor een gedeelte der hier en daar verspreide uitvoeriger geschiedenis van Brabant, die tot 1107 loopt, zijne eenige bron geweest te zijn⁽⁶⁾. Verder weet hij van de Brabantsche geschiedenis niets anders, dan hetgeen hij er bij Vincentius van vond⁽⁷⁾ en hetgeen Melis Stoke er in zijne kroniek van mededeelde⁽⁸⁾.

(1) Zie o.a. Stoke I vs. 242-258, 303-314, 530-542.

(2) Sp. Hist. III⁸, 93 vs. 115-222.

(3) Sp. Hist. III⁷, 55 vs. 99-103.

(4) Sp. Hist. IV², 35 vs. 28.

(5) Sp. Hist. III⁷, 56 en 57.

(6) Namelijk voor hetgeen hij vertelt Sp. Hist. IV² 34 vs. 25-78; 35 vs. 1-32.

(7) Namelijk Sp. Hist. IV², 37 vs. 7-54; 60 vs. 31-46; IV³ 28 vs. 9-28.

(8) Sp. Hist. IV² 68 vs. 45-50, 59-106 is ontleend aan Stoke I vs. 1181-1187, 1197-1245, 1280-1312 en niet omgekeerd door Stoke overgenomen, daar de mededeeling bij Stoke regelmatig en bij Maerlant wat verward is. Ofschoon het Chronicon Egmundanum hier aan Stoke de stof leverde, schijnt Maerlant niet daaruit, maar wel bepaaldelijk uit Stoke geput te hebben.

[p. 378]

Raadpleegde Maerlant bij zijnen Spiegel Historiael verschillende bronnen behalve het werk, dat hij vertaalde, hij deed dat ook bij zijne andere werken. Toen hij zijnen Rijmbijbel schreef, vergeleek hij Comestor's Historia Scolastica geregeld met den Bijbel en de Apocriefe boeken van het Oude Testament⁽¹⁾. Ook toen hij zijne Historie van Troyen dichtte naar den Roman de Troye van Benoit de St. More, gebruikte hij andere werken, waarvan hij eene geheele of gedeeltelijke vertaling in zijn gedicht invoegde, en die hij dan ook in zijnen Spiegel Historiael met Benoit als bronnen zijner Historie van Troyen opgeeft⁽²⁾. Het zijn: 1^o de geheele Achilleis van Papinius Statius, die men als vs. 4779-5362⁽³⁾ en 5440-6506 in de Historie van Troyen vertaald vindt; 2^o de Metamorphosen van Ovidius, waaruit de strijd van Achilles en Cygnus (uit het XII^de boek) met nog het een en ander vertaald is als vs. 18152-18488, doch zonder dat Maerlant melding maakt van Cygnus' verandering in eenen zwaan, terwijl vs. 25712-27049 overeenstemmen met het verhaal van het pleit van Ajax en Ulysses over de wapenrusting van Achilles (Metamorphosen XIII vs. 1-394), en vs. 27050-27720 met de geschiedenis van Theseus en Pirithous en van den strijd der Centauren en Lapithen volgens het XII^de boek van de Metamorphosen, en 3^o de Aeneis van Virgilius, waarvan eene beknopte vertaling bijna een zesde gedeelte van de Historie van Troyen uitmaakt, daar Maerlant er eerst zijne beschrijving van Trojes ondergang (II^de boek) als vs. 31571-32379 en ten slotte de geheele geschiedenis van Aeneas' zwerftocht als vs. 35613-40850 aan ontleend heeft. Bovendien worden Virgilius en Ovidius nu en dan aangehaald om het oorspronkelijke van Benoit te bestrijden of te verbeteren⁽⁴⁾. Merkwaardig

(1) Zie boven bl. 358 vlg.

(2) Sp. Hist. I² 14 vs. 42-44, reeds boven, bl. 51, aangehaald.

(3) Het Hs. heeft hier (volgens de laatste uitgave) eene grappige verschrijving: er staat, vs. 4779: ‘Hier moet ic laten by noets werck’ in plaats van ‘Benoets werck.’

(4) Zie bv. Historie van Troyen vs. 19572, 30272, 31429-31440, 31554, 33336, 33476, 34978, 34990.

[p. 379]

is het zeker, dat Konrad von Würzburg, die, na Herbort von Fritslâr en Maerlant, niet lang vóór 1287, zijn sterfjaar, in zijn Trojanische Krieg⁽¹⁾ eene nieuwe bewerking van Benoit's Roman de Troie leverde, daarin ook, evenals Maerlant, stukken uit classieke schrijvers opnam, voornamelijk uit Statius' Achilleis en uit de Heroides en de Metamorphosen van Ovidius⁽²⁾. In de wijze van bewerking der geschiedenis stemden dus, zooals wij zien, de dichters der dertiende eeuw tamelijk wel overeen. 't Lag in den geest des tijds niet alleen om bij het vertalen met zekere vrijheid te werk te gaan, maar zelfs om daarbij eene zelfde methode te volgen. Dat blijkt ook weder uit eene uitvoerige uitweiding in Maerlant's Alexander, die niet in het oorspronkelijke van Gauthier de Chastillon voorkomt. Wij vinden daarin⁽³⁾ een, later in de Historie van Troyen⁽⁴⁾ overgenomen, geographisch overzicht der toen bekende wereld; en merkwaardig is het, dat ook in de algemeene kroniek van Rudolf van Ems, in 't midden der dertiende eeuw geschreven, eene uitweiding van 1500 verzen over hetzelfde onderwerp voorkomt⁽⁵⁾.

Door na te gaan, welke bronnen Maerlant voor zijne verschillende werken heeft geraadpleegd, kunnen wij eenigszins over den omvang zijner kennis en belezenheid oordeelen; en die omvang is voor een middeleeuwsch clerc inderdaad eerbiedwekkend; want tellen wij de werken, die Maerlant vertaalde of waaruit hij ter aanvulling en uitbreiding van zijne vertalingen putte, bij elkaar, dan komen wij tot een getal van minstens 38 boeken of bundels, waaronder zeer omvangrijke. Ik heb er de volgende lijst van opgemaakt, waarin ik om de volledigheid ook die heb opgenomen, welke juist niet voor zijne eigenlijke geschiedwerken bronnen zijn geweest.

Bijbel en Apocriefe boeken van het Oude Testament, voornamelijk geraadpleegd bij den Rijmbijbel, maar

(1) Uitg. door A. von Keller, Stuttgart 1858.

(2) Zie Gervinus, Geschichte der deutschen Dichtung II (Leipzig 1871) p. 82-84.

(3) Alexander VII vs. 837-1776. Zie boven bl. 36.

(4) Historie van Troyen, vs. 28316-29346.

(5) Zie daarover vooral Doberentz, Zeitschrift für deutsche Philologie XII p. 257 vlgg., 387 vlgg., XIII p. 29 vlgg., 165 vlgg.

[p. 380]

ook bij de andere werken, zooals de Alexander, de Merlijn en de Sp. Hist.^(1).

Virgilius, Aeneis, verkort in de Historie van Troyen^(2).

Ovidius, Metamorphosen, gebruikt bij de Historie van Troyen^(3).

Flavius Josephus, Bellum Judaicum, bron voor Die Wrake van Jherusalem^(4), gebruikt bij den Merlijn^(5).

Papinius Statius, Achilleis, geheel opgenomen in de Historie van Troyen^(6).

Pseudo-Aristoteles, Secreta Secretorum, bron van de Heimlicheit der Heimlicheden^(7), en gebruikt bij den Alexander^(8) en den Sp. Hist.^(9).

Gesta Pilati en Mors Pilati, gebruikt bij den Merlijn^(10).

Orosius, De Hormesta Mundi, gebruikt bij den Sp. Hist.^(11).

Hieronymus, Vitae patrum, gebruikt bij de Historie van Troyen, vs. 13767-13826.

Jornandes, De Origine et rebus gestis Getarum, gebruikt bij den Sp. Hist.^(12).

Martinus van Braga (Pseudo-Seneca), Liber de Moribus, gebruikt bij den Sp. Hist.^(13).

Martinus van Braga, De quatuor virtutibus cardinalibus, gebruikt bij den Sp. Hist.^(14).

(1) Zie boven bl. 358-360.

(2) Zie boven bl. 51 en bl. 378.

(3) Zie boven bl. 51 en bl. 378.

(4) Zie boven bl. 65 vlg.

(5) Zie Tijdschrift voor Ned. taal en letterkunde I bl. 341.

(6) Zie boven bl. 51 en bl. 378.

(7) Zie boven bl. 59.

(8) Zie boven bl. 36.

(9) Zie boven bl. 59.

(10) Zie Tijdschrift voor Ned. taal en letterkunde I bl. 338-341.

(11) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XIII en XIV.

(12) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XV.

(13) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XIV.

(14) Zie boven bl. 133.

[p. 381]

Johannes Damascenus' werken in Latijnsche vertaling, gebruikt bij Die Clausule van der Bible^(1).

Paulus Diaconus, Historia Miscella. gebruikt bij den Sp. Hist.^(2).

Petrus Alfonsus, Disciplina clericalis cap. 3, gebruikt bij den Alexander^(3).

Cosmographia van eenen voorlooper van Honorius Augustodunensis, gebruikt bij den Alexander en de Historie van Troyen^(4).

Marbodeus van Rennes, Lapidarius, vermoedelijke bron van den Lapidarijs, en gebruikt bij Der Naturen Bloeme^(5).

Godfried van Monmouth, Historia regum Brittanniae, gebruikt bij den Sp. Hist.^(6).

Latijnsch lied De passione Domini, vexillo crucis et vulneribus Christi, vertaald onder den titel Van ons Heren wonden^(7).

Bernardus van Clairvaux, Sermones in Assumptione beatae Mariae, gebruikt bij Die Clausule van der Bible^(8).

Petrus Comestor, Historia Scolastica, vertaald als Rijmbijbel^(9).

Gauthier de Chastillon, Alexandreis, vertaald als Alexanders Geesten^(10).

Chronicon Egmundanum, gebruikt bij den Sp. Hist.^(11).

Albertus Aquensis, Historia Hierosolymitanae expeditionis, gebruikt bij den Sp. Hist.^(12).

(1) Zie Clausule van der Bible vs. 404 en vgl. boven bl. 120.

(2) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XIV vlg.

(3) Zie boven bl. 36.

(4) Zie boven bl. 36 en 379.

(5) Zie boven bl. 48.

(6) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XXIV vlg.

(7) Zie boven bl. 71.

(8) Uit Sermo IV (Bernardi, Opera Omnia, Parisiis 1602 p. 256 KL) is vertaald vs. 443-468. Zie D^r E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten, Gron. 1880, bl. 182 vlg.

(9) Zie boven bl. 64 vlg.

(10) Zie boven bl. 33-36.

(11) Zie boven bl. 373.

(12) Zie boven bl. 156.

[p. 382]

Thomas Cantimpratensis, De Naturis Rerum, vertaald als Der Naturen Bloeme^(1).

Vincentius Bellovacensis, Speculum Naturale, gebruikt bij Der Naturen Bloeme^(2).

Vincentius Bellovacensis, Speculum Historiale, vertaald als Spiegel Historiael^(3).

Acta Sanctorum, levensbeschrijvingen van St. Barbatus, St Amand, St. Wandregisel, St. Macharius, St. Eligius en St. Livinus, gebruikt bij den Sp. Hist.^(4), en van St. Clara, afzonderlijk vertaald maar verloren^(5).

Bonaventura, Vita Sancti Francisci, vertaald als St. Franciscus leven^(6).

Martinus Polonus, Chronicon Summorum Pontificum atque Imperatorum Romanorum, gebruikt bij den Sp. Hist.^(7).

Processus Diaboli, vertaald ingevoegd in den Merlijn^(8).

Chronica Flandriae et Brabantiae, gebruiktbij den Sp. Hist.^(9).

Benoit de St. More, Roman de Troie, vertaald als Historie van Troyen^(10).

Robert de Borron, Joseph d'Arimathie en Merlin, vertaald als Historie van den Grale en Boeck van Merline^(11).

Roman de Torec, vertaald als Roman van Torec^(12).

Eike von Repgow, Saksenspiegel III A, 42, vertaald als vs. 521-533 van den Eersten Martijn^(13).

(1) Zie boven bl. 60 vlg.

(2) Zie boven bl. 61.

(3) Zie boven bl. 73.

(4) Zie Inl. Sp. Hist. bl. XXIX.

(5) Zie boven bl. 69.

(6) Zie boven bl. 68.

(7) Zie boven bl. 239.

(8) Zie boven bl. 118 vlg. en 356.

(9) Zie boven bl. 370 en 377.

(10) Zie boven bl. 49 vlg.

(11) Zie boven bl. 45 vlg.

(12) Zie boven bl. 47.

(13) Zie boven bl. 292 en 357.

[p. 383]

Segher Dengotgaf, Dat prieel van Troyen met de vervolgen, ingevoegd in de Historie van Troyen⁽¹⁾.

Melis Stoke, Rijmkroniek gebruikt bij den Sp. Hist.⁽²⁾.

Behalve deze werken, die Maerlant voor de zijne gebruikte, kende hij er ook nog andere, die hij óf terloops vermeldt, óf min of meer uitvoerig bestrijdt.

Tot de eerste behooren: eene vertaling van Cato's ‘bouc van seden’⁽³⁾ of de ons als Dietsche Catoen bewaard gebleven vertaling der Disticha Catonis⁽⁴⁾; eene vertaling der Aesopische fabels, ‘ghedicht in rime scone ende fijn’ door ‘Calfstaf ende Noydekijn’⁽⁵⁾ en waarschijnlijk dezelfde, waarvan ons 67 fabels onder den naam Esopet bewaard gebleven zijn⁽⁶⁾; eene Vita St. Servatii⁽⁷⁾, hetzij in het Latijn, hetzij, zooals waarschijnlijk is, in het Dietsch van Heinric van Veldeke⁽⁸⁾, en vermoedelijk ook de gedichten van Rustebuef⁽⁹⁾.

Tot de werken, die Maerlant bestrijdt, behooren de Cyclopaedia Anticlaudiani van Alanus ab Insulis⁽¹⁰⁾, eene door Willem Utenhove van Aardenburg uit het Fransch in het Dietsch vertaalde, maar nu verloren Bestiaris⁽¹¹⁾, een door eenen ‘pape in Vlaenderlant’ uit het Fransch in het Dietsch vertaald, maar nu verloren Dichte van ons Heren Wrake⁽¹²⁾, de Peregrinatio Sancti Brandani abbatis⁽¹³⁾ en een zeer groot aantal ridderromans, waarop wij later terugkomen.

(1) Zie boven bl. 50.

(2) Zie boven bl. 373-377.

(3) Sp. Hist. I⁵, 73 vs. 51-54.

(4) Het laatst uitgegeven door D^r A Beets, Gron. 1885.

(5) Sp. Hist. I³, 3 vs. 1-12.

(6) Het laatst door mij uitgegeven te Gron. 1881.

(7) Sp. Hist. III⁵, 22 vs. 77-84.

(8) Uitgegeven door J.H. Bormans, Maastricht 1858.

(9) Zie boven bl. 70 en 76.

(10) Eerste Martijn vs. 576-585, en zie boven bl. 265.

(11) Der Naturen Bloeme, prol. vs. 101-111.

(12) Merlijn vs. 20-35; vgl. vs. 224-229, vs. 589-611. Zie ook boven bl. 46.

(13) Alexander VII vs. 1745-1748; vgl. Sp. Hist. III⁶, 56 vs. 1-28 (naar Vincentius). Maerlant doelt daar veeleer op het Latijnsche, o.a. door D^r Carl Schröder (Sanct Brandan Erlangen 1871 p. 1-48) uitgegeven reisverhaal, dan op de Dietsche Reise van St. Brandaen, die eerst in de 14^de eeuw uit het Hoogduitsch vertaald schijnt te zijn.

[p. 384]

Bovendien moet men bedenken, dat Maerlant nog van allerlei schrijvers uit de oudheid en de middeleeuwen uitvoerige stukken kende, die letterlijk overgenomen waren in door hem vertaalde werken. Zoo vond hij in het Speculum van Vincentius groote stukken niet alleen uit bijna alle toen bekende geschiedschrijvers, maar ook uit de classieke dichters⁽¹⁾, uit kerkvaders en stichtelijke schrijvers der middeleeuwen, terwijl hij in De Naturis Rerum van Thomas van Cantimpré uittreksels aantrof uit de bekendste werken der schrijvers over natuurlijke historie en geneeskunde⁽²⁾. De bronnen, waaruit Maerlant zijne kennis geput heeft, waren dus vele en van velerlei soort.

Bij het gebruik van vele bronnen, die somtijds van elkaar afwijkende, ja aan elkaar tegenstrijdige berichten bevatten, wordt schifting van die verschillende berichten eene gebiedende noodzakelijkheid. Bronnenstudie leidt dus van zelf tot critiek van de waarde der bronnen, die zich bij den geschiedvorscher moet paren aan de critiek van de innerlijke waarschijnlijkheid der berichten. Meer dan in de oudheid vinden wij in de middeleeuwen zoowel de critiek der geloofwaardigheid als die der waarschijnlijkheid toegepast. Vincentius levert daarvan het bewijs en ook bij Maerlant vinden wij telkens voorbeelden van een eerlijk streven naar historische critiek. Dat hij desniettegenstaande veel als geschiedkundig waar moest aannemen, wat wij nu eindelijk geleerd hebben als fabel of vervalschte overlevering te verwerpen, kan ons echter niet verwonderen: de geschiedschrijvers begonnen in Maerlant's tijd pas de eerste schreden op het gebied der wetenschap te doen; uit den chaos van grillige overleveringen, in onkunde of met opzet vervalscht, en maar al te spoedig geloofd en verbreid, kon niet zoo gemakkelijk het licht der waarheid te voorschijn treden. Eeuwen van verstandige werkzaamheid moesten er voorbijgaan vóór de scherpzinnigheid der nu te weinig gewaardeerde geschiedvorschers van 't verleden vruchten kon dragen. Die vruchten echter zijn in kiem reeds aanwezig in de, zij 't dan ook gebrekkige, critiek der middel-

(1) Wij vermeldden ze reeds boven bl. 133.

(2) Wij vermeldden ze reeds boven bl. 349 vlg.

[p. 385]

eeuwsche geschiedschrijvers, en daarom is het niet onbelangrijk eenige proeven te geven van de wijze, waarop Maerlant critiseert. Wij zullen er uit zien, dat zijne methode voor een groot deel dezelfde is als die, welke wij nu volgen.

Twijfel aan de waarheid eener mededeeling kan bij ons op twee wijzen worden gewekt: vooreerst door het karakter der mededeeling zelve, en ten tweede door de onbetrouwbaarheid van den persoon, aan wien wij haar te danken hebben. Wij betwijfelen of verwerpen een verhaal, dat onmogelijkheden, onwaarschijnlijkheden of tegenstrijdigheden voor gebeurtenissen wil doen doorgaan. Onmogelijk noemen wij, wat strijdt met de natuurwetten, dus alles wat wonder heet. Maerlant echter betwijfelde, evenmin als iemand anders in de middeleeuwen, de mogelijkheid van wonderen. Hij geloofde er aan, ten deele omdat hij in Gods almacht geloofde, maar ten deele ook omdat hij, evenmin als zijne tijdgenooten, er zich voldoende rekenschap van kon geven, wat natuurwetten waren. De grens tusschen het wonder, als inbreuk op eene natuurwet, en het wonder, als verwondering- en bewondering-wekkende, niet alledaagsche gebeurtenis, werd door hem nog niet scherp getrokken. Ook was veel voor hem geen wonder, dat wij nu zoo zouden noemen, niet omdat hij het toen zag gebeuren, en wij het nu niet meer zien, maar omdat zijne geschiedboeken er veel meer van overvloeiden dan de onze, die wij er van hebben gezuiverd.

Het geloof aan het wonder was in Maerlant's tijd veel minder een godsdienstig geloof, dan het nu is, want men nam toen even gemoedelijk aan, dat de duivel, als dat God wonderen kon verrichten. Men geloofde aan toovenaars, wier wonderkracht slechts gradueel van Gods wonderkracht verschilde. Als Maerlant heeft verteld, dat Jezus het dochtertje van Jaïrus opwekte, en dat het meisje, na uit den doode verrezen te zijn, spijze nam, voegt hij er bij:

‘Dats verrisenesse warachtech;
Men vint toverie so machtech
Daer men die dode bi doet verrisen;
Maer sine eten in gherre wisen.’⁽¹⁾

(1) Rijmbijbel vs. 23159-23162. Maerlant heeft hier niet alles van Comestor vertaald. Deze zegt van de magi: ‘loqui eos et incedere faciunt, sod comedere nequaquam possunt.’

[p. 386]

Dat Maerlant in overeenstemming met zijne tijdgenooten aan de tooverkracht van allerlei natuurvoorwerpen gelooft, hebben wij reeds gezien. Heeft hij nu verhaald, dat een engel aan Tobias beval, een stuk van eene vischlever te roosteren om door den reuk daarvan verschillende duivels te verdrijven, dan zegt hij, ten einde te verhoeden, dat men het betwijfele:

‘Ende dans geen wonder; als ons scriven
Ware boeken, nu nemets goom,
So wast noch sulkerhande boom,
Als menne bernet, dattie rooc
Die duvle verdrivet ooc.
Ooc vint men precieuse steene,
Die duvle verdriven ghemeene.’⁽¹⁾

Verhalen van wat wij nu wonderen zouden noemen werden alzoo door Maerlant niet betwijfeld, en toch vinden wij zoo nu en dan bij hem het bewijs, dat een wonder hem ook al te wonderlijk kan voorkomen, om geloof te vinden. Zoo b.v. verwerpt hij als ‘loghene ende el niet’ de sage van den Zwaanridder, volgens welke Godevaert van Bouillon van een' zwaan zou zijn afgestamd, want, zegt hij,

‘Noch wijf, no man, alsict vernam,
Ne was noit zwane, daer hi af quam;
Al eist dattem Brabanters beroemen,
Datsi van den zwane sijn coemen,
Si willen meer edelheit bescriven
Dan van mannen ende van wiven.’⁽²⁾

Vreemd is het echter, dat Maerlant, die hier met zooveel verontwaardiging tegen de Zwaanriddersage te velde trekt, zelf bij die gelegenheid uit slordigheid eene historische fout maakt, door te zeggen, dat Godevaert's moeder Ide ‘van grote Karles geslachte’ was. Uit zijn eigen Spiegel Historiael toch leert men, dat Ide uit het geslacht der heeren van Ardennen was gesproten. Maerlant verwart haar met hare tante Oede, die door haar huwelijk met

(1) Rijmbijbel vs. 15594-15600.

(2) Sp. Hist. IV³, 22 vs. 75-88; vgl. 6 vs. 5-11 en 30-32.

[p. 387]

Lambrecht van Leuven de stammoeder werd van het geslacht, waaruit na de Ardenners Godevaert met den baard de eerste hertog van Brabant was, wiens afstammeling Jan I in Maerlant's tijd regeerde. Daar die Lambrecht nu eene dochter uit het geslacht der Karolingen tot grootmoeder had, konden de latere hertogen van Brabant afstammelingen van Karel den Grooten heeten, maar Godevaert van Bouillon niet.

Een verhaal, dat geen wonderdadig karakter draagt, kan om de eene of andere reden onwaarschijnlijk zijn, en is dat het geval, dan wordt het door den geschiedschrijver als verdacht gebrandmerkt. Zulke verhalen komen ook bij Maerlant voor, en dan aarzelt hij ook niet zijnen twijfel aan de waarheid zijner mededeeling uit te spreken. Terwijl hij veel aannemelijk vindt, wat wij nu geneigd zijn terstond als bakersprookjes te verwerpen, komt het ook wel eens voor, dat hij in twijfel trekt, wat wij nu als bewezen waarheid erkennen, b.v. het bestaan van tegenvoeters:

‘Hier af telt men redene blint,
Dat daer liede sijn, sonder waen,
Dat haer voete jegen donse gaen,
Ende men heetse Antypodes;
Maer wet wel dat dit favele es.’⁽¹⁾

Daar Maerlant niet wist, dat de aarde een om zijne as wentelende bol is, moest hij de verhalen, die er omtrent tegenvoeters in omloop waren⁽²⁾, wel voor fabelen houden. Zoo berust

(1) Sp. Hist. I¹, 29 vs. 62-66.

(2) Reeds de Pythagoraeërs en de meeste andere Grieksche wijsgeeren hadden aangenomen, dat de aarde een bol is. Ook vindt men reeds in de oudheid opgemerkt, dat zij om hare as wentelt: de twee voorwaarden, waarop men het bestaan van tegenvoeters kan aannemen, waarover dan ook door Plutarchus, De facie in orbe Lunae, wordt gesproken. Men zie daarover verder: Aristoteles, De Coelo, II 14, Plinius, Hist. Nat. II 64 en 65, Seneca, Naturales Quaestiones, praef. § 11, Strabo en Ptolemaeus. Van belang is ook de plaats bij Cicero Acad. Prior. II 39 § 123: ‘Dicitis esse e regione nobis, e contraria parte terrae, qui adversis vestigiis stent contra nostra vestigia, quos antipodas vocatis; cur mihi magis succensetis, qui ista non aspernor, quam eis, qui, quum audiunt, desipere nos arbitrantur? Hicetas Syracusius, ut ait Theophrastus, coelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet, neque praeter terram rem ullam in mundo moveri; quae quum circum axem se summa celeritate convertat et torqueat, eadem effici omnia, quae, si stante terra coelum moveretur. Atque hoc etiam Platonem in Timaeo dicere quidam arbitrantur, sed paullo obscurius.’ Men had althans in de middeleeuwen op dit punt over het algemeen juister voorstellingen kunnen hebben, dan men had; en dat ook niet alle mnl. schrijvers het bestaan van tegenvoeters ontkenden, blijkt uit de, te onrechte aan eenen broeder Gheraert toegeschreven, Natuurkunde van het Geheel-al, vs. 1587-1660, en uit Boendale's Lekenspiegel, I cap. 11.

[p. 388]

menige ontkenning op gebrekkige kennis, maar zelfs zulk eene ontkenning van wat later waarheid blijkt te zijn is heilzamer voor de wetenschap, dan het oncritisch aannemen van onwaarschijnlijke berichten. Als Maerlant zulke berichten aanneemt, dan is het op gezag van iemand, op wiens waarheidsliefde hij volkomen vertrouwt. Zoo neemt hij b.v. op gezag van Hieronymus, die in het leven van Paulus den hermiet melding maakte van de verschijning van een' centaur aan den H. Antonius, het bestaan van zulke wezens aan, terwijl hij de vertolking van Hieronymus' mededeeling aldus besluit:

‘Nu peinst: waendy dat hy miste
Die goede man Jheronymus,
Ende ons loghene scrijft aldus?
Neen hi, dat wetic sekerlijke,
Om al dat goet van eertrijke,
Dit seggic vor dongheleerde diet.’⁽¹⁾

Weinige jaren later acht hij het gezag van Hieronymus nauwelijks voldoende om hem aan het bestaan van centauren te doen gelooven.

‘Dat dus beestelike diet
Van Adame mochte sijn comen,’⁽²⁾

kan hij niet aannemen, en dus evenmin, dat het een menschelijken geest zou bezitten. Wat Hieronymus vertelt, zegt hij, geldt mogelijk eene ijdele verschijning:

‘Si sijn een deel van binnen
Machlicht van subtilen sinnen.’⁽³⁾

(1) Historie van Troyen, vs. 13820-13825 (bij Verdam vs. 2596-2601).

(2) Der Naturen Bloeme, I vs. 152 vlg.

(3) Der Naturen Bloeme, I vs. 165 vlg.

[p. 389]

In elk geval kan hij niet nalaten op te merken:

‘Die wise segghen jeghen dat,
Al eist ghesciet te menigher stat,
Dat sulke wonder onlanghe leven,’⁽¹⁾

namelijk zulke misgeboorten als bastaarden van menschen en dieren zouden zijn.

Het verhaal, dat Heraclianus ten tijde van Honorius met 4700 schepen een' krijgstocht tegen Rome zou hebben ondernomen, betwijfelt Maerlant. Zoovele schepen, meent hij terecht, kon Heraclianus nooit bij elkaar hebben gekregen, want noch Xerxes, zegt hij, noch Alexander, noch iemand anders, noch zelfs de Grieken, die voor Troje kwamen, hadden zoovele schepen⁽²⁾.

Andere verhalen betwijfelt of verwerpt hij, omdat de chronologische opgaven daarin onderling of met die van andere verhalen strijden. Wordt er meegedeeld, dat St. Gillis zich eenigen tijd aan het hof van Karel den Grooten ophield, dan noemt Maerlant dat onmogelijk was, omdat Karel de Groote gedurende Gillis' leven nog niet was geboren, en oppert hij dus het vermoeden, dat het wel Karel Martel zal moeten wezen⁽³⁾.

Soms is Maerlant hypercritisch en zoekt hij tegenstrijdigheden, waar ze niet zijn. Vincentius had uit Helinand eene, ook door Maerlant vertaalde⁽⁴⁾, plaats overgenomen, waarin deze geschiedschrijver zeide, dat in 717 en 719 een zeker kluizenaar eene verschijning had, die hem de geschiedenis van Jozef van Arimathea en van het Graal vertelde, en dat die kluizenaar daarop die geschiedenis had opgeschreven; maar, voegt Helinand er bij, ik heb dat werk niet in het Latijn kunnen vinden; sommigen hebben het in het Fransch en dan meestal nog niet eens volledig⁽⁵⁾, en met dat Fransch wordt blijkbaar de uit-

(1) Der Naturen Bloeme I vs. 127-129.

(2) Sp. Hist. III⁴, 14 vs. 58-66.

(3) Sp. Hist. III⁸, 57 vs. 41-44.

(4) Sp. Hist. III⁸, 60 vs. 61-78.

(5) De eigen woorden van Helinand zijn: ‘Hoc tempore (717-719) in Britannia cuidam heremitae demonstrata fuit mirabilis quaedam visio per angelum de Josepho decurione nobili, qui corpus Domini deposuit de cruce, et de catino illo vel paropside, in quo Dominus caenavit cum discipulis suis, de quo ab eodem heremita descripta est historia, quae dicitur gradale...... Hanc historiam latine scriptam invenire non potui, sed tantum gallice scripta habetur a quibusdam proceribus, nec facile, ut aiunt, tota inveniri potest.’

[p. 390]

voerige prozaroman bedoeld, die bekend is onder den naam van Grand Saint Graal⁽¹⁾. Eenige chronologische tegenstrijdigheid kan men in dat verhaal niet ontdekken; Maerlant echter vond die er wèl in, want hij liet terstond op zijne vertaling van Helinand's woorden volgen:

‘In weet, wat sire Arture in trecken,
Maer alsic best can gemecken,
So was dystorie gescreven
Nadat Artuur liet sijn leven
CC jaer XXII min:
Dies wondert mi in minen zin
Wat dat daer Merlijn in doet,
Dien tWalsch seget, alsic verstoet,
Dat hi dystorie scriven dede,
Ende noemet den hermite mede
Bi namen Basilis’⁽²⁾.

Hij kon niet begrijpen, hoe 178 jaar na Artur's dood de kluizenaar Basilis een verhaal kon opgeschreven hebben uit den mond van Merlijn, Artur's ouderen tijdgenoot; en dat mag ook zeker hoogst onwaarschijnlijk heeten; hij vergat echter, dat Helinand niets gezegd had van Merlijn, en den kluizenaar ook niet Basilis had genoemd. De fout zat bij Maerlant hierin, dat hij als iets van zelf sprekends het door Helinand vermelde Fransche werk hetzelfde achtte als De Borron's dubbelroman, dien hij vertaald had en waarin inderdaad de graalgeschiedenis uit den mond van Merlijn door den clerc Blasys wordt opgeschreven. Overigens verwierp Maerlant het verhaal ook nog op grond hiervan, dat Helinand het werk niet in het Latijn had kunnen vinden, maar alleen in het Fransch, en dat hij Fransche boeken niet vertrouwt.

Maerlant toch maakte, even als wij, onderscheid tusschen

(1) Zie D^r A. Birch-Hirschfeld, Die Sage vom Gral, Leipzig 1872 p. 33 vlg. en Alfred Nutt, Studies on the Legend of the Holy Grael, London 1888 p. 52, 95.

(2) Sp. Hist. III⁸, 60 vs. 79-89.

[p. 391]

zijne zegslieden. Den een achtte hij geloofwaardiger dan den ander, en hij moest dat ook wel doen, wanneer hij zag, hoe vaak zij onderling verschilden. Zoo vond hij bv. in de Vlaamsche kronieken, die hij raadpleegde, dat Liederijc de eerste graaf van Vlaanderen was, en dat op dezen Ingelram en daarna diens zoon Audacre volgde, de vader van Boudewijn ‘dyserine’⁽¹⁾. Maar anderen, zegt hij, schrijven, dat Boudewijn ‘was die eerste grave’⁽²⁾, en dat meende ook Vincentius:

‘Oec spreect die vraye waerhede
In den Spieghel Ystoriale,
Dat het waren altemale
Na desen (Boudewijn) Vlaemsche graven gecoren,
Ende de drie, diere waren te voren,
Liederijc ende sijn sone Ingelram,
Ende Audacre, die daerna quam,
Dies selves Boudens ijserijns vader,
Datsi waren alteghader
Forenstiere van foreeste,
Niet graven naer sine jeeste,
Ende dese Boudene sekerlike
Eerst grave wart bi huwelike.’⁽³⁾

(1) Sp. Hist. III⁸, 89 vs. 45-78. Van Boudewijn's voorgangers treft men alleen Ingelram of Engilram in officiëele stukken aan, namelijk in twee capitulariën van Karel den Kalen, het eene van 853, het andere van 844, waarin gezegd wordt: ‘missus in Noviomiso, Vermandiso, Adertiso, Curtriso, comitatibus Engilrami.’ Zie Warnkönig, Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte I (1835) p. 108 vlg. en Le Glay, Histoire des comtes de Flandre I (1843) p. 31.

(2) Sp. Hist. III⁸ 89 vs. 85 vlg.

(3) Sp. Hist. IV¹, 44 vs. 68-80. De plaats uit het Speculum van Vincentius, XXV. C. 42, die Maerlant hierbij voor oogen had, luidt aldus: ‘Temporibus hujus Karoli Calvi comitatus Flandrensis exordium sumpsit. Non enim Flandria tunc erat tanti nominis et opulentiae sicut nunc cernitur, sed a regis Francorum forestariis regebatur, quorum Lidericus et Ingelrannus et Audacer sub Pepino et Karolo magno et Ludovico rectores Flandriae fuerunt, nec tamen comites vocati sunt.’ Vincentius vermeldt dan ook Boudewijn als den eersten graaf. De drie forestiers, die Vincentius en Maerlant noemen, komen in de oudste berichten het meest voor. Zoo vindt men in het Liber Floridus van het klooster St. Bavo eene genealogie der Vlaamsche graven, die tegen 1122 geschreven is, en daarin worden alleen de drie genoemde forestiers vermeld: ‘anno ab incarnatione Domini septingentesimo nonagesimo secundo, Karolo Magno regnante in Francia, Lidricus, Harlebeccensis comes, videns Flandriam vacuam et incultam ac nemorosam, occupavit eam. Hic genuit Ingelramnum comitem. Ingelramnus autem genuit Audacrem. Audacer vero genuit Balduinum ferreum.’ (Aangehaald bij Warnkönig. t.a.p. I, bijl. p. 15).

[p. 392]

Maerlant voegde daaraan niets toe: hij liet de zaak in 't midden.

Dat deed hij ook, toen hij eenvoudig mededeelde, dat volgens Vincentius Lodewijk III tien jaar regeerde en volgens Martinus Polonus slechts zes jaar⁽¹⁾, maar soms wist hij er iets op te vinden, om twee tegenstrijdige verhalen van zegslieden, die hij even geloofwaardig achtte, beide te kunnen aannemen. Plaatst bv. Hugo van Fleury zoowel Aëtius als Attila ten tijde van Keizer Honorius, en vermeldt Sigebert van Gembloux (te recht), dat Attila eerst na den dood van Honorius met zijne Hunnen het Romeinsche rijk geeselde, dan zegt Maerlant:

‘Elc mach waer seggen in sijn stunen:
Lichte der Ettele waren twee,
Oft bi aventuren drie of mee’⁽²⁾.

Komt zulk eene critiek ons nu ook wat onbeholpen voor, wij moeten niet vergeten, dat Maerlant gewoon was de daden van verschillende gelijknamige personen, chronologie ten spijt, alle aan één' hunner, den beroemdsten, toegeschreven te zien. Zoo zegt hij:

‘Want der Kaerle vele waren,
So tijent den groten vele liede,
Dat sulken anderen ghesciede.
Vijf Karle waren in Vrancrike heren,
Also alse ons die jeesten leren⁽³⁾.
Nu sijn onwetende keytive,
Die niet en weten, wat si meenen,
Ende maken van viven eenen.’⁽⁴⁾

Deze opmerking, die vooral de romanschrijvers gold, was in Maerlant's tijd allesbehalve overbodig: door de naamgenooten onder de Frankische koningen met elkaar te verwarren, had

(1) Sp. Hist. IV¹ 69 vs. 34-41.

(2) Sp. Hist. III⁴, 23 vs. 136-138.

(3) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 58-62.

(4) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 72-74.

[p. 393]

men de geschiedenis op erbarmelijke wijze vervalscht, en dat maakt het voor ons op 't oogenblik nog zoo moeielijk den historischen achtergrond der Frankische romans op te sporen.

Soms verkiest Maerlant den eenen schrijver bepaaldelijk boven den anderen. Zoo volgt hij b.v. ten opzichte van Keizer Koenraad II liever Martinus Polonus dan Sigebert van Gembloux, Willem van Malmesbury, Helinand en Vincentius; althans hij zegt:

‘Na hem, alse ons seget Zegebrecht,
Gewan sijn sone des riken recht,
Ende dat selve seget van hem
Van Malmesberghe Willem,
Die die jeeste screef van Inglant,
Ende oec seghet Elynant.
Broeder Vincent seghet oec wale,
Die die Spieghele Ystoriale
Versaemde van vele bouken.
Maer alse wi die croniken souken,
Die versamende sider bi hem
Die broeder Martijn van Beheem,
Nadat broeder Vincent bleef doot,
So dincter ons discort in groot,
Ende willen, dat in Dietsche blivet
Dat hi van desen Coenrade scrivet.’⁽¹⁾

Wij zien daaruit, dat Maerlant somtijds ook, evenals menigeen later, van de gewaagde onderstelling uitging, dat op wetenschappelijk gebied de nieuwste boeken altijd de beste zijn.

Een ander bewijs, dat hij meer vertrouwen stelde in den éénen schrijver dan in den anderen, levert hij bij het schrijven van zijne Historie van Troyen, wanneer hij zegt, dat hij Virgilius geloofwaardiger acht dan eenigen anderen heidenschen schrijver, en zelfs dan Bénoit de Sainte More. Tegenover de ‘boerde’ van anderen stelt hij de waarheid van Virgilius, die ‘so wijse clerck’ was⁽²⁾.

Wie een geschiedkundig feit het laatst onderzocht heeft, met gebruikmaking van de uitkomsten der onderzoekingen zijner

(1) Sp. Hist. IV² 44 vs. 49-64.

(2) Hist. van Troyen vs. 31503-31506.

[p. 394]

voorgangers, en wie daarbij de grootste scherpzinnigheid toonde, verdient ongetwijfeld het meeste vertrouwen, omdat hij het best op de hoogte zal zijn. Dat schijnt ook Maerlant begrepen te hebben, en evenzoo begreep hij, dat aan de mededeeling van ooggetuigen meer waarde moet worden toegekend, dan van hen, die van eene gebeurtenis slechts bij overlevering weten te verhalen.

Daarom beroept hij zich voor zijne Wrake van Jherusalem ook uitdrukkelijk op ‘Josephus, diet selve sach’, en die het schreef ‘also als hijt versach’⁽¹⁾, en in zijne Historie van Troyen op ‘Dares, diet selve sach’⁽²⁾ of ‘Dares, dies gedincken can’⁽³⁾, en in den Spiegel Historiael op denzelfden Dares of ‘Darius, den coninc, diet anesach selve ende bescreef’⁽⁴⁾, en ‘dies was vroet ende metten ogen anesach’⁽⁵⁾. Dat deze Dares Phrygius allerminst ooggetuige van den Trojaanschen oorlog, maar een in den lateren keizerstijd gefingeerd persoon was, kon Maerlant niet weten, want in de middeleeuwen werd nog door niemand aan de echtheid van zijn werkje getwijfeld; en daar Maerlant hem dus voor ooggetuige moest houden, kan men het niet anders dan prijzen, dat hij aan zijn werkje het hoogste gezag toekende.

Het is echter nog niet genoeg voor den geschiedschrijver, dat zijne zegslieden de waarheid kunnen weten, zij moeten die ook willen zeggen, m.a.w. zij moeten waarheidlievend zijn, en dat zijn zij niet, wanneer het hun mangelt aan onpartijdigheid of ernst. Maerlant nu nam, evenals wij nu doen, wel degelijk in aanmerking of zijne zegslieden onpartijdig en ernstig waren. Hij liet dan ook eene plaats uit de Chronographia van Sigebert van Gembloux, die Vincentius had overgenomen, weg, omdat daarbij Sigebert's partijdige ingenomenheid met Hendrik IV ten koste van den paus uitkwam⁽⁶⁾.

(1) Rijmbijbel vs. 27121-27125. Dat hij Flavius Josephus ook zelfs dáár verwart met Jozef van Arimathea is zeker wel de schuld van zijn' Merlijn.

(2) Hist. van Troyen vs. 22204.

(3) Hist. van Troyen vs. 23377.

(4) Sp. Hist. I², 16 vs. 18 vlg.

(5) Sp. Hist. I², 15 vs. 18 vlg.

(6) Sp. Hist. IV², 82 vs. 87-90, reeds aangehaald bl. 235.

[p. 395]

Gebrek aan ernst maakte Maerlant uit den vorm der verhalen op. Wie alleen door ‘scone rime ende scoenre tale’ trachtte te behagen en geene studie van zijn onderwerp toonde gemaakt te hebben, werd door hem gewantrouwd; en nu lagen bij hem vooral onder verdenking van lichtvaardigheid en gebrek aan waarheidsliefde de schrijvers van Fransche gedichten. Dat wantrouwen ging bij hem - en zeker wel niet te onrechte - op lateren leeftijd zoover, dat hij eenvoudig alles verwierp, wat in het Fransch geschreven was⁽¹⁾. Telkens zegt hij, dat hij het Walsch of Romans ‘over boerde’ houdt⁽²⁾, en onvermoeid strijdt hij tegen de ‘Walsche boeke, die’, volgens hem, ‘werdich sijn grotere vloeke’⁽³⁾. Hetgeen van Uter en Artur in 't Latijn geschreven is, acht hij, zooals hij zegt,

‘Ghelovelikere dant Romans,
Dat selden vray es ende ghans’⁽⁴⁾.

Ja, Walsch en valsch is voor hem bijna synoniem⁽⁵⁾, want niet alleen de in het Fransch geschreven romans verwerpt hij, maar ook andere Fransche boeken acht hij onbetrouwbare gidsen, zooals bv. werken over natuurlijke historie. Eene Bestiaris van Heer Willem Utenhove, eenen ‘priester van goeden love van Aerdenburch’, noemt hij ongeloofwaardig:

‘Want hine uten Walschen dichte,
So word hi ontleet te lichte,
Ende heeft dat waer begheven’⁽⁶⁾.

Die herhaalde aanvallen op de ‘Walsche poeten’ mogen ons echter niet verleiden, in Maerlant eenen vijand van Frankrijk te zien, zooals wel eens gedaan is⁽⁷⁾. Integendeel er is, behalve zijn eigen volk, geene natie, die hij zoo hoog stelt als de Fran-

(1) Sp. Hist. III⁵, 32 vs. 77-90; 54 vs. 51-60; III⁸, 60 vs. 89-94.

(2) Sp. Hist. III⁵, 48 vs. 59-62; 54 vs. 60.

(3) Sp. Hist. IV¹, 29 vs. 41 vlg.

(4) Sp. Hist. III⁵, 31 vs. 71 vlg.

(5) Sp. Hist. IV¹, 29 vs. 27.

(6) Der Naturen Bloeme, prol. vs. 109-111.

(7) O.a. door D^r Jonckbloet, niet alleen in zijne Geschiedenis der Mnl. Dichtkunst III (Amst. 1854) bl. 161 vlg., maar zelfs nog in zijne Geschiedenis der Ned. Letterkunde II (Gron. 1885) bl. 16 vlg.

[p. 396]

sche. Reeds had hij in zijn eerste werk niet geaarzeld, het zijn origineel na te zeggen:

‘Dat ridderscap van Vrancrike
Es die blome van al eertrike’⁽¹⁾,

en ook later van Frankrijk te verklaren:

‘Daer es van ridderscap die blome’⁽²⁾.

Later prees hij Frankrijk als het land der wetenschap, in woorden, die hij niet aan zijn origineel ontleende, maar uit eigen beweging daaraan toevoegde:

‘Wie verhief wilen so scone
In die werelt die Griexe crone,
Daerna Rome, nu Vrancrike?
Clergie deet al sekerlike’⁽³⁾;

en in zijn laatste groote werk is hij nog van dezelfde meening. Daar heet het (en weder voegde hij het uit eigen beweging aan het oorspronkelijke toe) van de regeering van den Heiligen Lodewijk, van ‘den goeden, die niet en wiste van overmoede’, den ‘here van dogeden groot’⁽⁴⁾, en van diens opvolgers, Philips III en IV:

‘Riddersceep ende clergie
Regneert onder die crone vrie,
Cuusheit, eere, tucht ende vrede
Es daer meest inder werelt mede’⁽⁵⁾.

Wanneer men den toestand van Frankrijk en Duitschland in Maerlant's tijd eens met elkaar vergelijkt, zal men kunnen begrijpen, dat onze dichter zoo gunstig over Frankrijk moest oordeelen.

Hij wantrouwde dan ook niet wat door Franschen, maar wat in het Fransch was geschreven, m.a.w. alles wat gedicht was door boerders, minestreelen en dergelijke dichters lag bij hem onder verdenking van te zijn opgesteld uit eer- of winzucht zonder ernst en waarheidsliefde, terwijl hij aan de werken, die

(1) Alexander VII vs. 1799 vlg.

(2) Alexander X vs. 1143.

(3) Heiml. der Heiml. vs. 737-740.

(4) Sp. Hist. III¹, 8 vs. 35-39, niet ontleend aan Vincentius.

(5) Sp. Hist. IV¹, 30 vs. 67-70.

[p. 397]

door Franschen in het Latijn geschreven waren, hooge wetenschappelijke waarde toekende, en dat spreekt ook wel van zelf. Zijne eigene hoofdwerken, Rijmbijbel en Spiegel Historiael waren de vruchten der Fransche clergie, aan Franschen had hij het grootste deel zijner kennis te danken.

Maerlant stelt Latijn en Fransch tegenover elkaar, zooals hij clerken en boerders, geleerden en minestreelen tegenover elkaar stelt. Hij houdt het er over het algemeen voor, dat wie in 't Latijn, en dus voor geleerden, schrijft, een man van wetenschap is, maar wie zich van het Fransch bedient en voor het groote publiek dicht, zich er meer op toelegt, te behagen dan te leeren. Die onderscheiding moge ook al niet voor ieder bijzonder geval billijk zijn, haar in beginsel onjuist noemen kan men niet, en wij voor ons leeren er uit, welk een vijand Maerlant was van alles wat geen wetenschappelijk karakter droeg, en hoe gevaarlijk hij de Fransche ridderromans achtte. Een geheel hoofdstuk van zijn Spiegel Historiael heeft hij dan ook gewijd aan ‘tscelden jegen die borderers’⁽¹⁾, en op verscheidene plaatsen in dat werk en in andere trekt hij tegen hen te velde als tegen leugenachtige dichters, wier vervalsching van de waarheid door den geschiedschrijver niet ernstig genoeg bestreden kan worden. Zoo zegt hij bv. naar aanleiding van Artur's geschiedenis:

‘Ende al es van hem achterbleven
Boerden vele, die sijn bescreven
Van menestrelen, van goliarden,
Die favelen visieren begaerden,
Dies en sal men niet ommare
Van hem maken dat ware,
Dat ic cortelike tesen tiden
Van hem wille overliden’⁽²⁾.

Wanneer wij Maerlant over de waarheid hooren spreken, moeten wij echter altijd in aanmerking nemen, dat hij niet nauwkeurig onderscheid maakt tusschen het ware in den zin van het wetenswaardige, het goede, het zedelijk ware, en het ware in

(1) Sp. Hist. IV¹ cap. 29.

(2) Sp. Hist. III⁵, 48 vs. 67-74.

[p. 398]

den zin van het werkelijk gebeurde. De Bijbel verdient in zijn oog niet alleen vóór alles te worden gelezen omdat hij ware gebeurtenissen mededeelt, maar ook omdat men er wetenswaardige, nuttige, stichtelijke dingen in vindt, terwijl daarentegen de ridderromans, behalve dat zij ongeschiedkundig zijn, bovendien vol zijn van beuzelachtige verhalen, waaruit niets nuttigs te leeren valt. Verdichtsels zijn dus in zijn oog niet alleen verderfelijk, omdat zij de kennis der geschiedkundige waarheid verduisteren, maar ook omdat zij het hoofd met beuzelarijen vullen, die dan de plaats van nuttige kennis innemen. Maerlant staat tegenover de ridderromans niet alleen als de geschiedschrijver van onzen tijd tegenover de slechte historische romans, maar ook als menig wetenschappelijk man, wien het enkel om degelijke kennis te doen is, tegenover de romanlitteratuur in 't algemeen, waarop hij met eene soort van minachting nederziet. Vandaar zijn uitroep, nadat hij heeft meegedeeld, hoe God aan Hieronymus verweet, dat hij de heidensche boeken ijveriger bestudeerde dan den Bijbel:

‘O wi! die den cost so groot
Ane tGrael leggen, an Lanceloot!
Hadden si van desen bispele vaer,
Si lieten dborderen ende namen twaer.’⁽¹⁾

Daarom stelt Maerlant tegenover de romans, en met name tegenover de Graalromans, niet alleen de ware geschiedenis, maar ook nuttige geschriften als levensbeschrijvingen van heilige mannen, die hunne eigene levenservaringen te boek stelden of in anderen hunne levensbeschrijvers vonden, zooals b.v. de H. Heraclides⁽²⁾, Columbanus en Samson⁽³⁾ en vooral ook St. Franciscus. Vandaar zijne woorden in de inleiding zijner vertaling van deze laatste biographie:

‘Cume es hi van mi bekint,
Die nu leest ende waerheit mint;
Maer Tristam ende Lanceloot,
Perchevael ende Galehoot,

(1) Sp. Hist. III¹ 36 vs. 109-112.

(2) Sp. Hist. III² 42 vs. 11-16.

(3) Sp. Hist. III⁶ 59 vs. 115-122.

[p. 399]

 

Ghevensde namen ende ongeboren,

 

Hier of willen de lieden horen;

 

Truffe van minnen ende van stride

 

Leestmen dor de wereld wide;

 

Die evangelie es ons te zwaer,

 

Omdat soe recht seit ende waer.

 

Merct een tekin harde clare:

 

Wie so gherne horen tware,

 

Hen mach lichte niet gescien,

 

Men salre noch duegt an zien.

 

Des radic minen vrienden dan,

 

Datsi de waerheit vangen an

 

Ende laten de boerden varen;

 

Want de tijt es nu te waren,

 

Daer die apostel of vorsprac:

 

Tfolc mint favele ende gemac,

 

Ende om gelt eist datmen waect:

 

Dus es domesdach genaect.’⁽¹⁾

Maerlant was in zijn' tijd niet de eenige, die tegen de ridderromans als tegen beuzelschriften te velde trok. Hij is echter gestrenger in zijn oordeel, dan menig ander, omdat hij de lezing van die romans gevaarlijker acht dan anderen. Veel zachter is het oordeel van Thomasîn von Zerclaere, omdat deze, ofschoon ze evenzeer als beuzelschriften minachtend en er degelijke boeken verre boven verkiezend, ze minder schadelijk acht en zelfs in zekeren zin bruikbaar als kinderboeken. Terwijl Maerlant ze nog eene krachtige bestrijding waardig keurt, stelt zijn Duitsche tijdgenoot ze zóó laag, dat hij niet aarzelt, ze naar de kinderkamer te verwijzen. Zij kunnen dienen, zegt hij, om kinderen goede zeden te leeren:

‘Juncvrouwen suln gern vernemen
Andromaches, dâ von si nemen
Mügen bilde und guote lêre,
Des habent si beidiu vrum unde êre.
Si suln hoeren von Enît,
Daz si die volgen âne nît.
Si suln ouch Pênelopê
Der vrouwen volgn und Oenonê,

(1) St. Franciscus leven vs. 31-52.

[p. 400]

 

Galjêna und Blanscheflôr. -

 

Juncherren suln von Gâwein

 

Hoeren, Clîes, Erec, Iwein,

 

Und suln rihten sîn jugent

 

Gar nâch Gâweins reiner tugent,’ etc.⁽¹⁾

Maar dat alles is slechts lectuur voor kinderen,

‘Ave die ze sinne komen sint,
Die suln anders dann ein kint
Gemeistert werden, daz ist wâr.
Wan si suln verlâzen gar
Diu spel, diu niht wâr sint’⁽²⁾.

Hij berispt de romandichters niet:

‘Die aventiure die sint guot,
Wan si bereitent kindes muot’⁽³⁾.

Het zijn prenten tot nut en vermaak van kinderen en boeren:

‘Von dem gemâlten bilde sint
Der gebûren und daz kint
Gevreuwet oft: swer niht en kan
Verstên swaz ein biderb man
An der schrift verstên sol,
Dem sî mit den bilden wol.
Der pfaffe sehe die schrift an,
Sô sol der ungelêrte man
Diu bilde sehen, sît im niht
Diu schrift zerkennen geschiht.
Daz selbe sol tuon ein man,
Der tiefe sinne niht verstên kan,
Der sol die âventiure lesen
Und lâz im wol dermite wesen,
Wan er vindet ouch dâ inne
Daz im bezzert sine sinne
Swenner vürbaz verstên mac,
Sô verlies niht sînen tac
An der âventiure maere.
Er sol volgen der zuht lêre
Und sinne unde wârheit.’

(1) Thomasîn von Zerclaere, Der Welhische Gast (uitg. door D^r H. Rückert, Quedlinburg 1852) vs. 1029-1044.

(2) Thom. von Zerclaere, Der Welhische Gast vs. 1081-1085.

(3) Thom. von Zerclaere, Der Welhische Gast vs. 1089 vlg.

[p. 401]

't Is waar,

‘Die âventiure sint gekleit
Dicke mit lüge harte schône:
Diu lüge ist ir gezierde krône,’

maar, zegt hij,

‘Ich schilt die âventiure niht,
Swie uns ze liegen geschiht
Von der âventiure rât,
Wan si bezeichenunge hât
Der zuht unde der wârheit:
Daz wâr man mit lüge kleit.’

Immers:

‘Ein hülzîn bilde ist niht ein man:
Swer ave iht verstên kan,
Der mac daz verstên wol,
Daz es einen man bezeichen sol.
Sint die âventiur niht wâr,
Si bezeichent doch vil gar
Waz ein ieglîch man tuon sol,
Der nâch vrümkeit wil leben wol:
Dâ von ich den danken wil,
Die uns der âventiure vil
In Tiusche zungen hânt verkêrt:
Guot âventiure zuht mêrt.’

Nochtans ver boven die romandichters staan de dichters van ware geschiedenis:

‘Doch wold ich in danken baz,
Und heten si getihtet daz
daz vil gar ân lüge waere;
Des heten si noch groezer êre.’

Immers

‘Swer an tihten ist gevuoc,
Der gewinnet immer gnuoc
Materje an der wârheit.’⁽¹⁾.

Dat Maerlant tegen de ridderromans meer aanvallend optrad dan Thomasîn von Zerclaere, sproot misschien hieruit voort, dat Maerlant ze nog meer als geschiedschrijver beschouwde en

(1) Thom. von Zerclaere, Der Welhische Gast vs. 1097-1151.

[p. 402]

geene vervalsching der geschiedenis, met welk goed doel dan ook, kon toelaten. De ridderromans toch waren in Maerlant's tijd minstens even groote beletselen voor het verwerven van zuivere geschiedkennis, als nu de historische romans; zij deden dus veel meer kwaad, dan werken van zuivere verdichting kunnen doen, ja de omstandigheid, dat menigeen ze zelfs voor onvervalschte geschiedenis aanzag, maakte, dat een waarheidlievend geschiedschrijver er niet te krachtig tegen kon waarschuwen. Is het ons nu mogelijk beter dan in de middeleeuwen waarheid van verdichting te onderscheiden, dan hebben wij dat aan mannen als Maerlant te danken; en het is een bewijs van laakbare ondankbaarheid wanneer wij het - naar 't heet in naam der poëzie - betreuren, dat Maerlant en zijne school den ridderroman hebben vernietigd. Wanneer verdichting de plaats der waarheid inneemt, is het eene weldaad, de indringster te verdrijven en voor beiden haar eigen veld af te bakenen. De ware poëzie wordt daarmee niet benadeeld: zij heeft nog stof genoeg, al wordt het haar verboden de geschiedenis te vervalschen. Maerlant heeft dan ook alleen de poëzie naar haar eigen terrein gedrongen en haar dáár vrijgelaten, al wist zij dan ook in den aanvang niet, hoe zij zich daar moest bewegen. De wetenschap heeft hij daarentegen krachtig bevorderd. Evenals Vincentius heeft hij meegewerkt om van de geschiedkunde eene wetenschap te maken door haar te dwingen de tolk der waarheid te zijn.

Het getal ridderromans, dat Maerlant gekend heeft, is niet gering, en het is uit een letterkundig oogpunt wel de moeite waard, uit zijne werken, vooral uit den Spiegel Historiael, die plaatsen bijeen te zoeken, waar hij zulke romans vermeldt of er op zinspeelt, bijna altijd in afkeurenden zin.

Daar Frankrijk voor ons de groote voorraadschuur der romanlitteratuur was, zijn bij ons die romans, waarvoor de Duitsche heldensage de stof leverde, uiterst slecht vertegenwoordigd. Eene vertaling van het Nibelungenliet kennen wij uit twee kleine fragmenten⁽¹⁾. Of Maerlant het gekend heeft, weten wij

(1) Uitg. door C.P. Serrure, Vaderl. Museum I (Gent 1855) bl. 27-33, en D^r G. Kalff, Mnl. Epische Fragmenten, Gron. 1886 bl. 1-8.

[p. 403]

niet zeker, maar dat hij Attila steeds met den naam Ettel noemt⁽¹⁾, dien hij in de heldensage draagt, en dat hij met Theodoric den Grooten gissenderwijze Diederic van Bern gelijkstelt⁽²⁾, dien hij wel niet anders dan uit de heldensage heeft kunnen kennen, doet bekendheid met het Nibelungenliet in vertaling bij hem vermoeden. In elk geval kende hij Van den bere Wisselaw ‘die sage’ of ‘die snodelhede’ (d.i. beuzelarij)⁽³⁾, die ook met de Duitsche heldensage in verband wordt gebracht en waarvan wij een groot fragment bezitten⁽⁴⁾.

Van de classieke romans, die een onderwerp uit de oudheid behandelen, kende Maerlant, behalve den door hem vertaalden Roman de Troye van Benoit de St. More en het in die vertaling opgenomen Prieel van Troyen van Segher Dengotgaf⁽⁵⁾, allerwaarschijnlijkst ook de Eneide van Heinric van Veldeke⁽⁶⁾; althans daarop schijnen de woorden betrekking te hebben, die men in zijne Historie van Troyen vindt:

‘Het is my te pynlyc ende te lanc
Te dichten alle den omganc
Van der borch ende van den sale,
Die Dido deed maken wale,
Ende hoese die mynne bracht te dwase
Van den sconen Enease.
Oec ist ghedicht int Duytsche woert’⁽⁷⁾.

Ook van Alexander den Grooten kent hij ‘ die redenen int Walsch’⁽⁸⁾, en wel schijnt hij bepaaldelijk op twee romans te

(1) Zie Alexander I vs. 55; VII vs. 1290; Sp. Hist. III⁴ 22 vs. 21; 23 vs. 23, 69, 134-138; III⁵ 23 vs. 2, 14, 49; 24 vs. 41, 82, 121; 25 vs. 1, 29, 33; 26 vs. 81; 27 vs. 3, 35, 39; 33 vs. 32.

(2) Sp. Hist. III⁶, 17 vs. 85 vlg.; 23 vs. 114-116; 27 vs. 8.

(3) Sp. Hist. IV¹ 29 vs. 37; 1 vs. 46.

(4) Uitg. door C.P. Serrure, Vaderl. Museum II (Gent 1858) bl. 265-284, door D^r G. Kalff, Mnl. Epische Fragmenten (Gron. 1886) bl. 9-32, en door D^r Ernst Martin, Neue Fragmente des Gedichts van den Vos Reinaerde und das Bruchstück van Bere Wisselauwe (Strassburg 1889).

(5) Zie boven bl. 50.

(6) Uitg. door D^r Otto Behaghel, Heinrichs von Veldeke Eneide (Heilbronn 1882).

(7) Hist. van Troyen vs. 36826-36832. Vgl. D^r J. Verdam, Inl. op de Episodes uit de Historie van Troyen (Gron. 1874) bl. 27 vlg.

(8) Sp. Hist. I³ 56 vs. 53.

[p. 404]

doelen, waarvan ons echter geene Nederlandsche vertaling bekend is. Wanneer hij vermeldt, dat ‘tRomans’ spreekt van ‘rouwe groot ende hantgeslach’ bij den dood van Alexander den Grooten⁽¹⁾, heeft hij blijkbaar het oog op den Romans d'Alixandre van Lambert li Tors en Alexandre de Bernay, vs. 528-550: ‘Regrets des XII Pers’⁽²⁾; en als hij zegt:

‘Dat Walsch maect grote sprake
Van sconinx Alexanders wrake’⁽³⁾,

doelt hij blijkbaar op La vengeance de la mort d'Alissandre van Guy de Cambrai en Jehan le Venelais. Daar hij van eene romantische schoone, Phillis, spreekt⁽⁴⁾, mogen wij veronderstellen, dat hij ook de eene of andere redactie van de Lai d'Aristote heeft gekend, waarin de oude philosoof, die zijnen leerling Alexander ernstig vermaand had, zich door de liefde niet van zijne studiën te laten afleiden, ook zelf door de schoone, wier liefde Alexander geniet, tot haren gedweesten aanbidder gemaakt wordt⁽⁵⁾.

Uit den Frankischen sagenkring kent Maerlant een Dietschen Willem van Oringen, ‘uten Walschen’ vertaald door Clays van Haerlem, ver Brechten sone⁽⁶⁾, waarmee blijkbaar eene vertaling van Li moniages Guillaume bedoeld

(1) Sp. Hist. I⁴ 56 vs. 1-10.

(2) De roman is uitgegeven door D^r H. Michelant, Werke des Litt. Vereins in Stuttgart, XIII 1846 en door Le Court de la Villethasser et Eugène Talbot, Lambert li Court et Alexandre de Bernay, Alexandriade, Paris 1861.

(3) Sp. Hist. I⁵, 1 vs. 17 vlg.

(4) Alexander VIII vs. 119.

(5) Li lais d'Aristote van Henris d'Andeli (bij Méon-Barbazan, Fabliaux et contes III - Paris 1808 - p. 96-114 en bij An. de Montaiglon et G. Raynaud, Recueil général et complet des Fabliaux V. Paris 1883, p. 243-262), waar, vs. 307-337, eene zeer bekoorlijke jonkvrouw geschilderd wordt, kan zelf niet het bij Maerlant bekende gedicht geweest zijn, omdat de schoone daar geenen naam draagt; maar er moet eene Fransche redactie geweest zijn, waarin zij Phillis heet, omdat zij zoo genoemd wordt in de Hoogduitsche bewerking van dit verhaal, te vinden bij F.H. von der Hagen, Gesammtabenteuer. Hundert altdeutsche Erzählungen, Stuttgart und Leipzig 1850, N^o 2: Aristoteles und Phyllis. Overigens is het ook mogelijk, ofschoon minder waarschijnlijk, dat hier de Phillis uit Ovidius' Heroides bedoeld wordt.

(6) Sp. Hist. IV¹ 29 vs. 41-76, en zie verder boven bl. 368.

[p. 405]

wordt⁽¹⁾. Tot de vele romans, die met de daden van Willem van Oranje in verband zijn gebracht, behoort ook de Foulque de Candie⁽²⁾, waarvan de held ten slotte in het huwelijk treedt met de prinses van Candia, Anfelise. Mag men aannemen, dat Maerlant haar bedoelt, wanneer hij van ‘die scone Ampholie’ spreekt⁽³⁾, dan heeft hij dus ook dezen, in de middeleeuwen zeer verspreiden, omstreeks 1170 door Herbert le Duc vervaardigden roman gekend. Zeer zeker kende hij eenen roman Van vier Heimskindre⁽⁴⁾, hetzij in het Fransch, hetzij in het Dietsch⁽⁵⁾, en eenen roman Van Fierabrase van Alisandre, waarvan de, ook door hem vermelde, strijd bij Pont Mautriple een deel uitmaakt⁽⁶⁾. Verder spreekt Maerlant nog van eenen Octaviaen, met wiens lang leven hij den spot drijft⁽⁷⁾, en doelt dan waarschijnlijk op den Romanz de Othevien, empereor de Rome⁽⁸⁾, die als tijdgenoot van de Frankische koningen Lotharius en Dagobert wordt voorgesteld, terwijl Maerlant zeer goed wist, dat de eenige Romeinsche keizer Octavianus vele eeuwen vroeger geleefd had. Wanneer hij met afkeuring en verontwaardiging zelfs zegt, dat de Walen Karel den Grooten ‘Chaerlemeine’ noemen⁽⁹⁾, denkt hij vermoedelijk aan den roman van Karel ende Galie, die in het Dietsch moet bestaan hebben⁽¹⁰⁾.

(1) Van eene vertaling van den roman kennen wij twee kleine fragmenten, uitgegeven door J.F. Willems. Belg. Museum VII, Gent 1843, bl. 186-208 en door D^r G. Kalff, Mnl. Epische Fragmenten, Gron. 1886, bl. 99-119.

(2) Uitgegeven door Tarbé, Rheims 1860. Vgl. Romania XVI p. 66.

(3) Alexander VIII vs. 117.

(4) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 53-55; 29 vs. 34-36.

(5) Een Fransche roman is uitgegeven door D^r H. Michelant, Renaus de Montauban oder die Haimonskinder, Stuttgart 1862; groote fragmenten eener Dietsche vertaling werden 't laatst uitgegeven door D^r J.C. Matthes, Renout van Montalbaen, Gron. 1875.

(6) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 39-45; 29 vs. 29-31. Men kent eenen Provençaalschen Roman von Fierabras, herausgegeben von Immanuel Bekker, Berlin 1829, maar geen Nederlandschen.

(7) Alexander V vs. 1215 vlg.

(8) Uitgegeven door Karl Vollmöller, Octavian, Heilbronn 1883.

(9) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 48-52; 29 vs. 8-22

(10) Eene verduitsching er van vindt men in den Karlmeinet (herausgegeben von A. von Keller, Stuttgart 1859) 1, 1-216, 9.

[p. 406]

Ook uit den kring der Britsche sagen zijn Maerlant verscheidene romans bekend behalve de Merlijn en de Torec, die hij vertaalde. Zoo spreekt hij van ‘Arturs boeken’⁽¹⁾ en meermalen van Lancelot⁽²⁾, en het zal wel uit den Roman van Lancelot⁽³⁾ zijn, dat hij hem kent, daar hij ook Eggravein⁽⁴⁾, Galehoot⁽⁵⁾, Ban van Benowyc⁽⁶⁾ en Bohort⁽⁷⁾ noemt, die hij wel niet anders dan uit dien roman zal gekend hebben, en daar hij van ‘Lanceloots amie’⁽⁸⁾ spreekt, blijkbaar Artur's vrouw, die door Godfried van Monmouth en ook door Maerlant Ganhumara of Gontymara wordt genoemd, maar van wie hij zegt: ‘Genoevere es soe in Walsch genant’⁽⁹⁾, zoodat hij haar dus ook uit den Franschen roman toont te kennen. Toch zou het kunnen zijn, dat niet juist de Roman van Lancelot, maar de, later door Lodewijk van Velthem vertaalde, Livre du roi Artus hem met de Waalsche verdichting aangaande Genoevere bekend heeft gemaakt.

Aan den Roman van Lancelot kan hij ook zijne bekendheid met Perchevael⁽¹⁰⁾ te danken hebben; maar bovendien moet hij hem gekend hebben uit Li Contes del Graal van Chrestien de Troyes of eene Dietsche vertaling daarvan⁽¹¹⁾, omdat hij ook

(1) Rijmbijbel vs. 1103.

(2) St. Franciscus vs. 33; Sp. Hist. III¹, 36 vs. 110; III⁵, 49 vs. 18; 54 vs. 52; IV¹, 29 vs. 57.

(3) De Dietsche vertaling van de nog onuitgegeven Fransche prozabewerking werd uitg. door D^r W.J.A. Jonckbloet, Roman van Lancelot, 's-Grav. 1846-49.

(4) Sp. Hist. III⁵, 49 vs. 19; 54 vs. 52.

(5) St. Franciscus vs. 34; Sp. Hist. III⁵ 54 vs. 51.

(6) Sp. Hist. III⁵, 54 vs. 53.

(7) Sp. Hist. III⁵, 54 vs. 54.

(8) Alexander VIII vs. 118.

(9) Sp. Hist. III⁵, 50 vs. 18 vlg.

(10) St. Franciscus vs. 34; Sp. Hist. I¹ prol. vs. 56; III⁵, 49 vs. 19; 54 vs. 51.

(11) De Fransche roman is uitg. door Ch. Potvin, Perceval le Gallois, le poème de Chrestien de Troyes, Mons 1866-71; een zeer uitgebreid fragment eener verminkte Dietsche vertaling maakt vs. 36948-42546 van het tweede boek van den Lancelot uit, en 738 verzen eener onverminkte vertaling zijn onlangs teruggevonden en uitg. door F. van Veerdeghem, Bulletins de l'Académie royale de Belgique 3 S. XX (1890) p. 637-688. Vgl. daarover mijn opstel in het Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde X (1891) bl. 161-174.

[p. 407]

Perchevael's vriendin Blancefloer van Beauraparen kent⁽¹⁾ en de jonkvrouw,

‘die haere ghile

Met Waleweine hilt ghereet,
Doe men hem sijn ors ontreet’⁽²⁾,

d.i. Orguellouse de Longres uit Chrestien's roman. Ook zal het wel op grond van dien roman wezen, dat hij Keye eenen persoon noemt, ‘daer hem die Walen mede meyen’⁽³⁾. Ook een anderen nu verloren roman van Chrestien de Troyes heeft hij in het oorspronkelijke of in eene, evenwel nog niet aangewezen, Dietsche vertaling gekend, namelijk den roman van Tristant et Isaude; althans hij noemt niet alleen den held⁽⁴⁾, dien hij trouwens ook van elders kon kennen, maar ook diens moeder Blancefloer⁽⁵⁾ en ‘Ysaude van Yrlant en die metter witter hant’⁽⁶⁾. Verder vermeldt hij nog ‘die truffen van Lenvale’⁽⁷⁾, d.i. vermoedelijk de Lai de Lanval van Marie de France⁽⁸⁾, en Madocs droem⁽⁹⁾, het verloren dichtwerk van dien Willem, aan wien wij den Reinaert danken, en daarom ook door Maerlant in éénen adem met dien Reinaert genoemd.

Ook van die romans, welke wij nu gewoon zijn naar oorsprong, inhoud en karakter Oostersche romans te noemen, kende Maerlant er eenige. Zoo spreekt hij van Partenopeus⁽¹⁰⁾, van diens geliefde, Melioer van Ciefdore⁽¹¹⁾, en van den aanvoerder der Noormannen, Sornagure⁽¹²⁾, die voorkomen in den roman van

(1) Alexander VIII vs. 106.

(2) Alexander VIII vs. 114-116.

(3) Sp. Hist. III⁵, 49 vs. 23 vlg.

(4) St. Franciscus vs. 33.

(5) Alexander VIII vs. 104 vlg.

(6) Alexander VIII vs. 109 vlg.

(7) Sp. Hist. I¹, prol. vs. 60.

(8) Gedrukt in Poésies de Marie de France, publ. par B. de Roquefort, 2 éd. Paris 1832 I p. 202-251 en Die Lais der Marie de France, herausgeg. von Karl Warnke, Halle 1885 p. 88-112.

(9) Rijmbijbel vs. 34846.

(10) Sp. Hist. IV¹, 66 vs. 10 vlg.

(11) Alexander VIII vs. 111.

(12) Alexander V vs. 1212.

[p. 408]

Partonopeus de Blois⁽¹⁾. De Floris ende Blancefloer kende hij⁽²⁾ vermoedelijk uit de Dietsche vertaling van Diederic van Assenede⁽³⁾. Verder toont hij bekendheid met de Amadas et Ydoine⁽⁴⁾, waarvan nog geene Nederlandsche vertaling ontdekt is⁽⁵⁾, en met Helias, den geheimzinnigen Zwaanridder en grootvader van Godevaert van Bouillon⁽⁶⁾, bekend uit den ook, geheel of gedeeltelijk, in het Dietsch vertaalden Roman du Chevalier au Cygne et Godefroid de Bouillon⁽⁷⁾. Tot de romans, waarvoor de kruistochten stof leverden, zal ook wel behoord hebben het ons onbekende verhaal van het Ontzet van Tyrus door Koenraad van Montferrat, dat, volgens Maerlant, ‘in Dietsce bescreven staet’⁽⁸⁾.

Eindelijk kende Maerlant ook nog de beroemde parodie van den ridderroman en misschien zelfs gedeeltelijk van zijn eigen Alexander, namelijk den Roman van den Vos Reinaerde⁽⁹⁾, het meesterwerk onzer middeleeuwsche letterkunde; ten minste het is nauwelijks denkbaar, dat hij van eenen Reinaertroman sprekende een ander zou bedoeld hebben, dan het werk van ‘Willem die den Madoc maecte’, te minder nog, omdat hij dien Madoc er, zooals wij reeds zagen, in éénen adem mee noemt.

(1) Uitgegeven door G.A. Crapelet, Partenopeus de Blois, Paris 1834. Van de Dietsche vertaling bestaan 19 fragmenten, waarvan er 17 zijn uitgegeven door J.H. Bormans, Ouddietsche fragmenten van den Parthonopeus van Bloys, Brussel 1871.

(2) Alexander VIII vs. 103.

(3) Uitgegeven door Hoffmann von Fallersleben, Leipzig 1836, en door D^r H.E. Moltzer, Gron. 1879. De Fransche Floire et Blanceflor is eerst uitgegeven door Immanuel Bekker, Berlin 1844, en daarna door Edélestand du Méril, Paris 1856.

(4) Alexander VIII vs. 112 vlg.

(5) De Fransche roman is uitgegeven door C. Hippeau, Paris 1863.

(6) Sp. Hist. IV³, 6 vs. 5-11; 22 vs. 83-88; vgl. boven bl. 386 vlg.

(7) Onder dien titel is een cyclus van vijf romans uitgegeven door den baron De Reiffenberg (en A. Borgnet), Bruxelles 1846-54, en naar eene andere redactie door C. Hippeau, La Chanson du Chevalier au cygne et de Godefroi de Bouillon, Paris 1874-77. Korte fragmenten eener Dietsche vertaling van den tweeden roman zijn gedrukt bij D^r G. Kalff Mnl. Epische Fragmenten, Gron. 1886, bl. 250-260.

(8) Alexander VII vs. 1134-1136.

(9) Rijmbijbel vs. 34847. Maerlant noemt den vos ook Reinaert, Der Nat. Bloeme II vs. 3908. en dən haas Cuwaert, Der Nat. Bloeme II vs. 126.

[p. 409]

't Spreekt van zelf, dat Maerlant, die zoovele romans kende, zich niet geheel en al heeft kunnen onttrekken aan hunnen invloed, en dat hij in zijne wijze van voorstellen menige eigenaardigheid met den romandichter gemeen heeft. Zoo lag het in den aard der romanpoëzie om de sagen van het verleden in het heden over te plaatsen, en er de kleur aan te geven van den tijd, waarin zij gedicht, niet van dien, waarin zij ontstaan waren. Deze gewoonte namen de geschiedschrijvers van de romandichters over, en zóó trachtten zij een levendiger beeld van het verleden te geven, zonder te bedenken, dat de getrouwheid van het beeld daaronder leed. Voor de middeleeuwsche geschiedschrijvers bestond er nog geen ander anachronisme, dan ten opzichte van jaartallen, terwijl voor ons iedere gedachte, iedere voorstelling, die wij uit den tegenwoordigen tijd naar het verleden overbrengen, een anachronisme is. Zelfs in de vertaling van een middeleeuwsch werk zooals de Alexandreis bracht hij opzettelijk zulke anachronismen⁽¹⁾. De classieke Fortuna is daar eene middeleeuwsche Aventure geworden, de Parcen zijn door den Dood vervangen en de mythologie is of verwijderd of, met uitzondering van enkele gevallen, tot geschiedenis omgeschapen. Mars is zelfs ‘een prophete van der heiden wet’ geworden⁽²⁾.

Overigens maakt Maerlant de Trojanen en de krijgslieden van Alexander den Grooten geregeld tot middeleeuwsche ridders en soudeniers, die niet op Grieksche, maar op middeleeuwsche wijze kampen en middeleeuwsche wapenrustingen, tot zelfs ‘Westfaalsche platen’⁽³⁾ aanhebben. Zij voeren geblazoeneerde wapenschilden, rijden op ‘orse van Spangienland⁽⁴⁾,’ van Aragoen⁽⁵⁾ of van Arabi⁽⁶⁾, en rusten op ‘een pellen van Baldach’ (Bagdad)⁽⁷⁾. Eenen aanvoerder van eene decade, die, niet bij de Macedoniërs uit Alexanders tijd, maar bij de Byzan-

(1) Zie Dr J. Franck, Inl. op Alexanders Geesten bl. LVI.

(2) Alexander V vs. 374 vlg.

(3) Alexander I vs. 844.

(4) Hist. van Troyen vs. 8941, 8981, 10330, 12836, 15557, 29788.

(5) Hist. van Troyen vs. 10128, 21869.

(6) Hist. van Troyen vs. 8887.

(7) Hist. van Troyen vs. 3245.

[p. 410]

tijnen decurio heette, noemt Maerlant baroen, ‘in Fransois’, zooals hij zegt⁽¹⁾. Zoowel de Grieken voor Troje⁽²⁾, als Alexander den Grooten⁽³⁾ laat hij brandstichten met Grieksch vuur, en zoo zouden wij nog verscheidene staaltjes van anachronismen uit alle werken van Maerlant, vooral ook uit den Rijmbijbel, kunnen aanhalen. Het aardigste is, dat hij in het laatste der tien geboden voor het woord naaste het woord evenkersten gebruikt, alsof er in de Mozaïsche wetgeving reeds sprake van het Christendom kon wezen⁽⁴⁾. Het woord mamorie, van Mahomed afgeleid, beteekent dus moskee, maar wordt door Maerlant en anderen, ten spijt van de oorspronkelijke beteekenis, gebruikt voor iederen niet Christelijken tempel, zelfs voor die tempels, welke lang vóór Mohammet bestonden. Zoo spreekt Maerlant van eene mamorie ten tijde van Alexander⁽⁵⁾ en van Judas Macabeus⁽⁶⁾ en noemt hij Baälstempels ten tijde van Athalia⁽⁷⁾ en van Hiskia⁽⁸⁾ mamorien. Dien naam geeft hij ook aan heidentempels ten tijde van Theodosius⁽⁹⁾ en van Honorius⁽¹⁰⁾. Blijkbaar dacht hij dus volstrekt niet aan de etymologie van het woord. Ofschoon zulke anachronismen ons nu hinderen, zou het onbillijk wezen hem daar hard over te vallen, te meer daar men eerst in onze eeuw tot het besef is gekomen van de noodzakelijkheid om bij de geschiedschrijving de kleur des tijds te bewaren. Aan een' geschiedschrijver van onzen tijd, die het verleden in het gewaad van onze dagen deed optreden, zou men met recht gebrek aan waarheidsliefde kunnen verwijten; in

(1) Alexander VI vs. 86 vlg. Ook de helden uit den Trojaanschen oorlog heeten baroenen: Hist. van Troyen vs. 10408, 10478, 10614, 10758, 11785 enz.; vgl. nog Sp. Hist. I¹, 19 vs. 14.

(2) Historie van Troyen vs. 4862, 32202.

(3) Alexander VI vs. 401.

(4) Rijmbijbel vs. 4628.

(5) Alexander V vs. 947, volgens gissing van D^r M. de Vries. Het Latijn heeft fanum; vgl. nog Alex. X vs. 605 met de verbetering van D^r J. Franck.

(6) Rijmbijbel vs. 19211; in 't oorspronkelijke staat phanum.

(7) Sp. Hist. I², 32 vs. 8.

(8) Sp. Hist. I², 40 vs. 11.

(9) Sp. Hist. III², 9 vs. 53: 10 vs. 54, 97; 12 vs. 121; 32 vs. 65; 37 vs. 28.

(10) Sp. Hist. III³, 3 vs. 92; III⁴, 11 vs. 70.

[p. 411]

de dertiende eeuw dacht niemand er aan, dat men zoodoende aan de waarheid te kort deed.

Even weinig kon Maerlant vermoeden, dat wij tegen woordig in zijn hoofdwerk, den Spiegel Historiael, tal van ‘favelen en boerden’ zouden kunnen aanwijzen van dezelfde soort en dikwijls uit dezelfde bron gevloeid als de ‘truffen en faloerden’, waarvan hij de romandichters beschuldigt. Wanneer wij dat aantoonen naar aanleiding van zijne critiek der Trojaansche overleveringen, der Alexandersagen, der Britsche romantiek en der Frankische geschiedenis bedoelen wij daarmee geenszins op Maerlant's onloochenbare verdiensten en welverdienden roem als geschiedschrijver ook maar het geringste af te dingen; het is ons alleen te doen om ook zijne geschiedwerken te doen strekken tot spiegel van de historiographie zijns tijds.

Laten wij beginnen met de Trojaansche overleveringen. De Roman de Troie van Benoit de St. More kan allesbehalve op den naam van geschiedwerk aanspraak maken en deed dat dan ook niet. De hoofdbron toch, waaruit de Fransche romanschrijver de door hem in galant-ridderlijken, middeleeuwschen vorm gegoten stof had geput, was de Ephemeris belli Trojani, opgesteld in het Grieksch, naar het heette, door Dictys Cretensis, eenen tochtgenoot van Idomeneus, en in 't Latijn vertaald door Lucius Septimius, en vooral de Historia de excidio Trojae, in het Grieksch geschreven, naar het werkje zelf voorgeeft, door Dares Phrygius, eenen in de Ilias voorkomenden priester van Hephaestos, en in 't Latijn vertaald door niemand minder dan Cornelius Nepos⁽¹⁾. De oorspronkelijke schrijvers zouden dus ooggetuigen geweest zijn, maar onze eeuw heeft die werkjes aan een critisch onderzoek onderworpen en uitgemaakt, dat zij eerst uit den Romeinschen keizertijd dagteekenen⁽²⁾, ja dat zij niet eens oor-

(1) Beide werkjes zijn o.a. uitg. door A. Dederich, Bonn 1837.

(2) Zie H. Dunger, Die Sage vom Trojan. Kriege in den Bearbeitungen des Mittelalters und ihren antiken Quellen, Leipzig 1869; Meister, Ueber Dares von Phrygien De excidio Troiae historia, Breslau 1871; A. Joly, Benoit de Sainte More et le roman de Troie (in de Mémoires de la société des antiquaires de Normandie XXVII p. 683 vlgg.) en Gustav Körting, Dictys und Dares, ein Beitrag zur Geschichte der Trojasage, Halle 1874.

[p. 412]

spronkelijk in het Grieksch, maar reeds dadelijk in het Latijn geschreven zijn⁽¹⁾. Voor ons, die, met de Ilias in de hand en de merkwaardige uitkomsten van Schliemann's opgraven vóór ons, nog maar nauwelijks aan eene geschiedenis van den Trojaanschen oorlog kunnen gelooven, kan er zelfs geene sprake zijn van de meerdere of mindere geloofwaardigheid der bovengenoemde boekjes. Wij achten ze evengoed romans als het werk van Benoit en Maerlant's vertaling. Bij het vertalen zelf nu heeft Maerlant zijn origineel ook nu en dan bestreden, al beroept hij zich met dat origineel, en hier en daar wel eens voor eigen rekening, ieder oogenblik op Dares⁽²⁾, soms ook op Dictys, dien hij Ysis noemt⁽³⁾. Zoo zegt hij o.a. van Telamon en Hesione:

‘Tronians (lees: 't Romans) seit, dat hyse hielt katyve
Ende hyse niet en nam te wyve;
Mer ons doen andere boecke verstaen,
Dat hy haer spien croen saen,
Ende hyse voer syne vrouwe hielt’⁽⁴⁾

Ook elders haalt hij het gezag van ‘andere boecke’ aan⁽⁵⁾, en zegt hij van eene mededeeling van Benoit:

‘Mer so veel boecke segghen derteghen,
Dat ickes hem niet en volghe alleen
Teghen allen danderen ghemeen’⁽⁶⁾.

Eens zelfs berispt hij Benoit gestreng, en wel hierover, dat

(1) Zie H. Pratje, Quaestiones Sallustianae, ad L. Septimium et Sulpicium Severum spectantes, Gött. 1874, H. Dunger, Dictys-Septimius, über die urspr. Abfassung und die Quellen des Ephemeris belli Trojani, Dresden 1878, Wagener en Hermann Haupt in Philologus XXXVIII p. 110 vlgg. en XL (1881) p. 107-121, G. Brunnert, Sallust und Dictys, Erfurt 1883, en E. Collilieux, Etude sur Dictys de Crète et Darès de Phrygie, Grenoble 1886.

(2) Zie bv. Hist van Troyen vs. 3016 (‘Dares daer icket vant’), 7071 vlg., 18148, 19584, 21926, 22204, 22316, 23264, 23377, 23938, 24176, 24524, 24738, 25119, 25409, 30278, 30285.

(3) Zie bv. Hist. van Troyen, vs. 592, 30257, 30277 (waar Maerlant zegt, dat hij ‘die waerhede sal nemen uytten Walschen van Ysise), 30284. 30794, 32639, 33245, 33420, 33829, 33886, 34041, 35131, 35316.

(4) Hist. van Troyen, vs. 2661-2665.

(5) Hist. van Troyen, vs. 2731, 28028, 30258, 30279, 31208, 31239.

(6) Hist. van Troyen, vs. 23704-23706.

[p. 413]

hij Antenor tot eenen verrader maakte. Hij zegt dan zelfs van Benoit:

‘Had hy die waerheit besocht
In boecken, die men leest in scolen,
Soe en had hy niet moghen dolen’⁽¹⁾.

Onder die boeken nu verstond hij Ovidius en Virgilius, en daaruit, evenals uit Statius, verbeterde hij niet alleen zijn origineel, maar vulde hij het ook aanmerkelijk aan, zooals wij boven reeds opmerkten⁽²⁾. Hij schijnt dus inderdaad in den waan verkeerd te hebben, dat hij in zijne Historie van Troyen zuiverder geschiedenis had gegeven, dan Benoit; en daarom zeker haalde hij zijn werk in den Rijmbijbel meermalen aan⁽³⁾; maar bij 't bewerken van zijnen Spiegel Historiael dacht hij er reeds anders over. Daar zeide hij van de Trojaansche geschiedenis:

‘Die poeten hebbent, alsict hore
Ontreint met favelen openbare,’

en onder die poëten verstond hij niet alleen Benoit, die o.a. de geschiedenis van Troilus en Briseïs grootendeels gefantaseerd had, maar vermoedelijk ook Virgilius, Statius en Ovidius, die hij zelf er bij geraadpleegd had, evenals het Prieel van Troyen van Segher Dengotgaf, dat hij er in had opgenomen. Volgens hem was ‘dat langhe gescal van favelen dorsayet al’⁽⁴⁾. In den Spiegel wil hij ‘die waerheit nomen’, en dan volgt hij met Vincentius, behalve Orosius⁽⁵⁾ en Eusebius⁽⁶⁾, die hij eene enkele maal slechts aanhaalt, Helinand⁽⁷⁾. En uit wien had Helinand nu geput? ‘Uter jeesten, die maecte Daret’⁽⁸⁾ en die ‘Cornelis met siere pine uten Griexen in Latine trac’⁽⁹⁾, zooals hij zelf zegt, dus uit denzelfden Dares Phrygius, aan wien Benoit

(1) Hist. van Troyen, vs. 23560-23562.

(2) Zie boven bl. 378.

(3) Rijmbijbel vs. 7778-7780, 7917 vlg., 7923-7926.

(4) Sp. Hist. I², 14 vs. 38-52; vgl. Sp. Hist. I², 16 vs. 21-26.

(5) Sp. Hist. I², 15 vs. 13.

(6) Sp. Hist. I², 15 vs. 27.

(7) Sp. Hist. I², 15 vs. 1; 16 vs. 27; 17 vs. 13.

(8) Sp. Hist. I² 16 vs. 28; vgl. 14 vs. 55; 15 vs. 18; 16 vs 18 en 17 vs. 3.

(9) Sp. Hist. I², 17 vs. 7 vlg.

[p. 414]

zijne stof had ontleend. De Spiegel bevat dan ook inderdaad niet veel meer dan een beknopt overzicht uit Dares⁽¹⁾.

Met de Alexandersagen verging het Maerlant nog slechter: hij verviel daarbij van Charybdis in Scylla, of, om in zijne eigene woorden te spreken, om ‘den hovescen lybaert’ te ontvlieden, vlood hij ‘ten serpente waert’. Een zonderling toeval heeft gewild, dat wij voor de kennis van Alexander's schitterende krijgsdaden, die de pennen van talrijke waarheidlievende en bekwame ooggetuigen in beweging brachten, veel minder betrouwbare bronnen zouden bezitten, dan voor de aan hem voorafgaande periode der Grieksche geschiedenis en voor veel wat na hem gebeurde. Van al de werken zijner tijdgenooten is ons geen enkel bewaard gebleven, en de oudste en beste bronnen voor Alexander's leven, waarmee wij ons tevreden moeten stellen, zijn 400 a 500 jaar na Alexander's dood opgesteld, namelijk vooreerst de Anabasis Alexandri van Flavius Arrianus, die omstreeks 150 n. Chr. in 't Grieksch geschreven is en in de middeleeuwen bijna uitsluitend gekend werd door bemiddeling van het omstreeks 340 geschreven Itinerarium Alexandri Magni, dat er grootendeels uit geput is, en ten tweede de Libri octo de rebus gestis Alexandri Magni, door Quintus Curtius geschreven gedurende de regeering van Keizer Claudius⁽²⁾. Dat laatste werk nu levert ons, met het wat jongere van Arrianus, de beste stof voor eene levensgeschiedenis van Alexander den Grooten. 't Is waar, aan de eischen, die men tegenwoordig den geschiedschrijver stelt, voldoet Q. Curtius niet. Gebrek aan critiek en aan behoorlijke geographische kennis heeft hij met de meeste geschiedschrijvers der oudheid gemeen en bovendien maakt hij zich aan menige onjuistheid en onnauwkeurigheid schuldig door de overhaasting, waarmee hij werkte, door de zucht naar volledigheid, die hem verleidde ook onbetrouwbare berichten op te nemen, en door de vluchtigheid, waarmee hij zijne bronnen las en dikwijls slecht weergaf. Toch zijn er in zijn werk over het

(1) Sp. Hist. I² cap. 14. vs. 35 - cap. 18.

(2) Zie voor die tijdsbepaling Julius Mützell, Vorrede p. XLVII-LXXXVII voor de uitgave, die hij in 1841 van Q. Curtius bezorgde, en vooral ook S. Dosson, Etude sur Quinte Curce, sa vie et son aeuvre, Paris 1887 p. 18-45.

[p. 415]

algemeen niet veel meer fouten dan in de werken van Nepos, Livius, Plutarchus en anderen. Hij heeft uitstekende bronnen kunnen gebruiken, die nu voor ons verloren zijn, en geeft van authentieke stukken niet zelden eene getrouwe copie. Putte hij uit troebele bron, dan deed hij dat gewoonlijk met oordeel en voorzichtigheid; in elk geval heeft hij nooit getracht zijne lezers opzettelijk te bedriegen: wanneer hij twijfelt aan de waarheid van zijn verhaal, ontveinst hij dat niet⁽¹⁾. Gemis aan goede trouw kan men hem niet verwijten⁽²⁾. Hij schreef echter 400 jaar na den dood van Alexander en eenigermate als zedenmeester en kunstenaar. Het beeld, dat hij van zijnen held ontwierp, moge door rhetorische hulpmiddelen opgesierd en er op aangelegd zijn om bewondering voor heldengrootheid en afschuw van ontzenuwende zinnelijkheid op te wekken, juist daardoor leende het zich zoo uitstekend tot eene dichterlijke vertolking; en zulk eene vertolking bezitten wij in de Alexandreis van Gauthier de Chastillon. De geschiedenis, in dat Latijnsche heldendicht vervat, is - ook volgens de bedoeling van den dichter - even zuiver als wij die bij Curtius vinden, en daarmee mag men, voor een middeleeuwsch werk althans, tevreden zijn. Het gedicht had dan ook niet alleen aan het betrekkelijk zuiver Latijn, maar ook aan de betrouwbaarheid van den inhoud te danken, dat het onder de classieke boeken werd opgenomen en overal op de scholen werd gelezen⁽³⁾.

(1) Zoo zegt hij bv. zelf, IX 1: ‘Equidem plura transcribo quam credo; nam nec affirmare sustineo de quibus dubito, nec subducere quae accepi.’

(2) Ik heb hier het m.i. onpartijdig oordeel van S. Dosson, t.a.p. p. 195 over Curtius weergegeven (vgl. vooral Dosson, t.a.p. p. 182-195, 299-312). Met uitzondering van J.G. Droysen, J. Mützell, Th. Vogel, A. Eussner en enkele anderen, hebben de nieuwere historiographen de betrouwbaarheid van Curtius veel te laag aangeslagen en hem op het voorbeeld van Rapin en Gui Patin en vooral van J. le Clerc bijna tot eenen romanschrijver verlaagd. Hunne overdrijving is door Dosson terecht afgekeurd.

(3) ‘Le poème latin ne fut répandu dans les écoles que pour affaiblir le roman et l'autorité des chansons de gestes débitées sur le même sujet dans le monde,’ zegt Paulin Paris, Les manuscrits français III p. 92, die ook de talrijke, met glossen overladen handschriften van de Alexandreis op de Bibl. nationale vermeldt. Nog in de 15^de eeuw getuigde Thomas Rodburn: ‘Alexandreis in scholis grammaticorum tantae dignitatis est hodie, ut prae ipsa veterum poetarum lectio negligatur,’ aangehaald bij Warton, The history of English poetry, London 1840 I p. CXXXII.

[p. 416]

Maerlant had dus, ook in zijne latere didactische periode, niet beter kunnen doen, dan Gauthier's gedicht letterlijk te vertalen; maar hij deed meer, en wel juist door hetgeen hij te veel deed werd hij, zonder het zelf te weten, geschiedvervalscher. Hij voegde verschillende kortere en langere stukken in de vertaling van Gauthier's werk in, en daaronder niet weinig⁽¹⁾, dat hij middellijk (waarschijnlijk door de glossen in zijn exemplaar van Gauthier) ontleende aan de onechte Alexandri Magni Epistola de situ Indiae ex interpretatione Corn. Nepotis⁽²⁾ en aan de Res gestae Alexandri Macedonis van Julius Valerius⁽³⁾ of aan het daarvan in de 9^de eeuw gemaakte Epitome⁽⁴⁾. Het werk van Julius Valerius nu is in de 4^de eeuw vrij vertaald uit een Grieksch werk, dat omstreeks 200 na Chr. te Alexandrië geschreven is (volgens de overlevering door Favorinus of Aesopus) en bekend is onder den naam van Pseudo-Kallisthenes⁽⁵⁾. Daarin worden allerlei fabelen, gedeeltelijk van Oosterschen oorsprong, van Alexander verteld, en daarin is ook tevens de hoofdbron te zoeken van al die wonderverhalen, welke in de middeleeuwen zoowel in 't Latijn als in 't Fransch over Alexander in omloop kwamen en een geheelen sagenkring van Alexander den Grooten vormden⁽⁶⁾, en welke Gauthier door de meer historische voorstelling in zijne Alexandreis trachtte te verdringen.

Maerlant schijnt niet spoedig te hebben ingezien, dat de Alexandreis onder zijne handen allesbehalve geschiedkundig

(1) Men vindt het aangewezen door D^r J. Franck, Inl. op Alexanders Geesten, Gron. 1882, bl. XIX-XXXV.

(2) Uitgegeven door Andreas Paulini, Gissae 1706.

(3) Uitgegeven door Angelo Maji, Milano 1817, Roma 1835, en door Carolus Müller in zijne uitgave van Pseudo-Callisthenes, Paris. 1846.

(4) Uitgegeven door Julius Zacher, Halle 1867.

(5) Uitgegeven door Carolus Müller, Paris. 1846, en naar een Leidsch HS. door H. Meusel, Jahrbücher für classische Philologie, V^ter Supp.-Band, Leipzig 1871, p. 701-816.

(6) Zie over die sagen vooral Julius Zacher Pseudocallisthenes. Forschungen zur Kritik und Geschichte der ältesten Aufzeichnung der Alexandersagé, Halle 1867, en Paul Meyer, Alexandre le Grand dans la littérature française du moyen-âge, Paris 1886.

[p. 417]

was gebleven, althans hij verwijst naar zijnen Alexander nog in Der Naturen Bloeme⁽¹⁾ en in den Rijmbijbel⁽²⁾; en zelfs in den Spiegel Historiael noemt hij het gedicht nog ‘die vraye jeeste’, maar dan is hij toch reeds tot het besef gekomen, dat niet alles er in ware geschiedenis is, daar hij verklaart, dat er ‘favelen toegeslegen’ zijn, die hij bij het schrijven van den Spiegel Historiael wilde vermijden, evenals ‘die redenen van hem in 't Walsch’, die hij voor ‘valsch’ verklaart⁽³⁾. Met die laatste bedoelde hij, zooals wij reeds zagen⁽⁴⁾, waarschijnlijk den Roman d'Alixandre van Lambert li Tors en Alexandre de Bernay, die o.a. ook uit Quintus Curtius geput was, en La Vengeance de la mort d'Alissandre van Guy de Cambrai en Jehan le Venelais, een werk van pure fantasie. Met de ‘favelen’, die zijn eigen roman van Alexander bevatte, schijnt hij te doelen op hetgeen door bem zelf aan het werk van Gauthier was toegevoegd en meerendeels tot den kring der Pseudo-Kallisthenesverhalen behoorde. In zijnen Spiegel zegt hij:

‘Ic hout mi an broeder Vincent’⁽⁵⁾,

en het is dus de vraag, waaruit Vincentius de geschiedenis van Alexander den Grooten geput heeft, die bij Maerlant het geheele vierde boek der eerste partie inneemt. Reeds dadelijk wekt het onze bevreemding, dat de beste bron, die Vincentius tot zijne beschikking had kunnen hebben, Quintus Curtius, in het geheel niet onder de bronnen vermeld wordt, en ook blijkbaar niet is geraadpleegd. De schrijvers, die Maerlant opgeeft, zijn Flavius Josephus⁽⁶⁾, Eusebius⁽⁷⁾, dien hij echter weerspreekt, Orosius⁽⁸⁾, Petrus Comestor⁽⁹⁾ en vooral Justinus⁽¹⁰⁾; maar

(1) Der Naturen Bloeme IX vs. 105 wordt verwezen naar Alexander X vs. 599 vlgg., 646 vlgg.

(2) Rijmbijbel vs. 18440-18443.

(3) Sp. Hist. I³, 56 vs. 47-54.

(4) Zie boven bl. 404.

(5) Sp. Hist. I³, 56 vs. 55.

(6) Sp. Hist. I⁴, 29 vs. 1.

(7) Sp. Hist. I⁶, 1 vs. 8.

(8) Sp. Hist. I⁶, 13 vs. 29; 29 vs. 12; 30 vs. 27.

(9) Sp. Hist. I⁶, 23 vs. 1; 33 vs. 1; 54 vs. 40.

(10) Sp. Hist. I⁶, 14 vs. 5; 19 vs. 24; 20 vs. 47; 21. vs. 9; 25 vs. 1; 29 vs. 11; 30 vs. 32; 38 vs. 1; 40 vs. 3.

[p. 418]

bovendien ook Valerius⁽¹⁾. Vooral echter is in den Spiegel Alexander's geschiedenis geput uit een werk, dat nu eens ‘die Vite’ heet⁽²⁾ en dan weder ‘Alexanders Ystorie’ wordt genoemd⁽³⁾. Dat werk nu is niets anders dan de Vita Alexandri Magni of de Historia de proeliis⁽⁴⁾, die in het midden der tiende eeuw op last van Hertog Jan van Campanië vervaardigd is door den aartspriester Leo; en dat werk is eene vrije vertaling van den zelfden Pseudo-Kallisthenes⁽⁵⁾, waaruit de Res gestae van Julius Valerius en het Epitome daarvan is voortgekomen. Bovendien heeft Maerlant ook nog in navolging van Vincentius in den Spiegel de volkomen fabelachtige briefwisseling van Alexander met Dindimus, den koning der Brachmanen, verkort opgenomen⁽⁶⁾, zoodat wij gerust mogen zeggen, dat Maerlant veel getrouwer aan de geschiedenis zou gebleven zijn, indien hij Gauthier's Alexandreis eenvoudig zonder toevoegsels had vertaald, dan hij in zijnen Spiegel Historiael was, waarin hij zelf meende zijn vroeger werk verbeterd te hebben.

Komen wij tot de Britsche romantiek, dan treft ons hetzelfde verschijnsel. De geschiedenis, die Maerlant in zijnen Spiegel van de Britten denkt te geven, verschilt al niet veel van de fabelen der romanschrijvers, welke hij bestrijdt. Alleen verdient het opmerking, dat hij in zijnen Spiegel volstrekt niets meer wil weten van het graal⁽⁷⁾, dat, welken oorsprong het ook moge hebben⁽⁸⁾, in elk geval tot het gebied der mythen of legenden behoort.

(1) Sp. Hist. I⁶, 13 vs. 1.

(2) Sp. Hist. I⁶, 20 vs. 48.

(3) Sp. Hist. I⁶, 17 vs. I; 19 vs. 46; 40 vs. 1.

(4) Uitgegeven door Gustav Landgraf, Die Vita Alexandri Magni des Archipresbyters Leo, Erlangen 1885.

(5) Julius Zacher zegt, Alexandri Magni Iter ad Paradisum, Regimonti 1859 p. 11: Ita latinum fecit, ut non integrum converteret, sed omnino praetermissis commentis iis, quae exilioris vel obsoleti argumenti putaret, reliquo modo plena redderet, modo coarctaret, modo ex aetatis ingenio transformaret.’

(6) Sp. Hist. I⁶ cap. 57-62.

(7) Zie Sp. Hist. I¹ prol. vs. 55; I⁷, 39 vs. 61-64; III¹, 36 vs. 109 vlg; III⁵, 60 vs. 61-94, en vgl. daarover boven bl. 389 vlg.

(8) Het zou ons te ver voeren, hier over de verschillende meeningen aangaande den oorsprong der graalgeschiedenis uit te weiden. Hoe ik er over denk, schreef ik in het Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde I (1881) bl. 322-328.

[p. 419]

Alles wat hij er over schreef in zijne Hïstorie van den Grale, hield hij in zijnen Spiegel ‘over boerde’. Zoo deed hij niet met de verhalen aangaande Merlijn, Vortigern, Uter en Artur, ofschoon hij terecht in den Spiegel alle Fransche romans uit den Britschen sagenkring als onhistorisch verwerpt en dus, behalve zijn eigen Torec, dien hij niet noemt, in 't bijzonder, naar 't schijnt, den Lancelot en den Perchevael of Li contes del Graal van Chrestien de Troyes⁽¹⁾. Zijn eigen Merlijn noemt hij ook wel niet met name, maar op meer dan ééne plaats in zijnen Spiegel trekt hij er tegen te velde onder den naam van ‘het Walsch’⁽²⁾, en dat Walsch had Robert de Borron, schoon wat opgesierd en uitgebreid, grootendeels geput uit de Vita Merlini en de Historia regum Brittanniae van Godfried van Monmouth of uit eene Fransche bewerking daarvan⁽³⁾. Toch, niettegenstaande Maerlant in zijnen Spiegel eenen hevigen afkeer toont van die Fransche fabelen, heeft zijne vroegere ingenomenheid er mee nog sporen achtergelaten in de groote uitvoerigheid, waarmee hij de Britsche geschiedenis verhaalt⁽⁴⁾, zoodat hij het overzicht van Vincentius aanmerkelijk heeft uitgebreid, in de woorden, waarmee hij de geschiedenis aanvangt:

‘Hier ga ic ter jeesten waert,
Dat die menige horen begaert,
Dats van Bartaengenlant dat grote,
Daer ridders in waren sonder genote’⁽⁵⁾,

en in de opmerking, dat Vortegrinus ‘int Romans heet Vortegier’⁽⁶⁾, dat Engistus ‘Angeus heet in Walscher tale’⁽⁷⁾,

(1) Sp. Hist. I¹ prol. vs. 56; III¹, 36 vs. 110; III³, 48 vs. 67-74; 49 vs. 16-24; 54 vs. 51-60; IV¹, 29 vs. 57.

(2) Zie Sp. Hist. III³, 31 vs. 61-72; 32 vs. 77-90; 48 vs. 59-62; III⁶, 59 vs. 115-122. Dat hij daar zijn eigen Merlijn en niet den Brut van Wace bestrijdt, toonde ik aan in het Tijdschrift I bl. 355-363.

(3) Zie Tijdschrift I, blz. 328-332.

(4) Men vindt die Sp. Hist. III³, 7 vs. 21-94; 8; 9 vs. 1-58; 13 vs. 41-88; 14; 19; 31; 32; 34 vs. 31-100; 48 vs. 51-100; 49-54; III⁶, 29 en 30.

(5) Sp. Hist. III³, 7 vs. 21-24.

(6) Sp. Hist. III⁵, 7 vs. 82 vlg.

(7) Sp. Hist. III⁵. 7 vs. 64 vlg. en III⁷, 11 vs. 26.

[p. 420]

dat de Sassen ‘Sennes heten in Walscer tale’⁽¹⁾ en dat Gontymara (of Ganhumara) ‘Genoevere es in Walsch genant’⁽²⁾.

Uit welke bron nu heeft Vincentius zijne berichten aangaande Merlijn, Vortegern, Uter en Artur geput? Uit dezelfde als Robert de Borron, namelijk uit de Historia regum Brittanniae⁽³⁾, omstreeks 1145 geschreven door den aartsdiaken, later bisschop van Asaph, Godfried van Monmouth († 1154). Dat werk nu wordt door Maerlant een paar maal aangehaald onder den titel van ‘die ystorie in Latine’⁽⁴⁾ of ‘die jeeste van den Bertoenen’⁽⁵⁾, en Maerlant bepaalde er zich niet toe, eenvoudig te vertalen wat Vincentius er in zijn Speculum van ingelascht had, maar hij nam het werk zelf ter hand en vertaalde er nog vrij wat van, dat Vincentius achterwege gelaten had⁽⁶⁾. Vincentius was met opzet spaarzaam geweest met zijne aanhalingen uit het in dien tijd zeer beroemde boek van Godfried. De betrouwbaarheid er van toch was reeds in de twaalfde en dertiende eeuw niet boven verdenking verheven. Godfried's tijdgenoot, Giraldus Cambrensis, bestreed het werk, Willem van Newbury spreekt in zijne Rerum Anglicarum libri V van Godfried's ‘ridicula figmenta’ en noemt hem iemand, die ‘petulanter et impudenter fere per omnia mentiatur’, terwijl Sigebert van Gembloux, door wien Vincentius zich tot voorzichtigheid in het aanhalen van Godfried's berichten heeft laten bewegen, vol wantrouwen zegt, na het een en ander uit Godfried's werk te hebben meegedeeld: ‘porro haec omnia, ut supra diximus, nullam fidei authoritatem videntur habere, si cum caeteris historiis conferantur’⁽⁷⁾. Tegenwoordig is ieder het er over eens, dat de Historia regum Brittanniae in de verste verte zelfs geene geschiedbron meer mag genoemd worden, en blijft het nog maar

(1) Sp. Hist. III³, 7 vs. 71 vlg.

(2) Sp. Hist. III³, 50 vs. 18 vlg.

(3) O.a. uitgegeven door San Marte, Halle 1854.

(4) Sp. Hist. III³, 31 v. 68.

(5) Sp. Hist. III⁶, 29 vs. 5.

(6) Bv. Sp. Hist. III³, 7 vs. 21-94; 8; 9 vs. 1-58; cap. 50-54 en verder passim. Zie Inl. op den Sp. Hist. bl. XXIV vlg.

(7) Aangehaald in de Inl. op den Sp. Hist bl. XXIV en XXXV.

[p. 421]

alleen de vraag, of de schrijver het werk grootendeels uit zijne verbeelding geput heeft⁽¹⁾, dan of hij, zooals ik liever zou blijven gelooven, zijne verhalen inderdaad ontleend heeft aan het, door den aartsdiaken Walter van Oxford voor hem uit Bretagne meegebrachte, in het Armoricaansch geschreven, boek, waarop hij zich in het begin van zijne Historia beroept⁽²⁾. Men ziet, op het oogenblik kan er zelfs geene quaestie meer van wezen, wat meer of minder geschiedkundig is, Maerlant's romantische Merlijn of de Merlijngeschiedenis in zijnen Spiegel Historiael. Beide bevatten geen woord geschiedenis, maar dezelfde fabelen, die Maerlant eerst door bemiddeling van het Fransch, later onmiddellijk putte uit het Latijnsche gewrocht der volksoverlevering of der scheppende verbeelding van een enkel man.

Bij het behandelen der geschiedenis van Karel den Grooten in zijnen Spiegel Historiael⁽³⁾ had Maerlant geen eigen roman te bestrijden, maar slechts Walsche gedichten of vertalingen daarvan door anderen, met name den Willem van Oringen, den roman der Vier Heemskinderen, den Fierabras en vermoedelijk ook den Karel ende Galie⁽⁴⁾, en ook daarbij ging het hem als bij de geschiedenis van Troje, van Alexander en van de Britten. Ondanks die bestrijding leverde hij in zijnen Spiegel ook zelf geen betrouwbaar geschiedverhaal, al kwam hij dan der waarheid wel wat nader, dan de ‘borderers’, die hij berispte. De volgende bronnen gaf hij in zijnen Spiegel tegenover de romanschrijvers als geloofwaardig op:

(1) Zooals op het voetspoor van Zarncke, Ebert's Jahrbuch V p. 249 vlgg. wordt aangenomen door Bernhard ten Brink, Geschichte der Englischen Litteratur 1 (Berlin 1877) p. 168-170, en Gaston Paris, La littérature française au moyen-âge, 2^e éd. Paris 1890, p. 88-90.

(2) Daarmee behoef ik natuurlijk niet aan te nemen, dat wij in den Brut y Brenhined eene Cambrische vertaling van dat Armoricaansche werk zouden bezitten, zooals vroeger beweerd werd door Th. de la Villemarqué, Les romans de la table ronde, Paris 1860, p. 24 vlgg., want dat werk is niets anders dan eene vertaling van Godfried's Historia.

(3) Karel's geschiedenis is behandeld Sp. Hist. III⁸, 74 vs. 55-80; 75-80; 82-88; 90-93; IV¹ 1-4; 6-15; 17-33.

(4) Zie boven bl. 404 vlg.

[p. 422]

 

‘Men lese Eynaerde, die van hem seget

 

Sine viten altemale;

 

Men lese Segebrechte also wale

 

Van Gembloys, die van hem screef;

 

Men lese Tulpine, die van hem dreef

 

Den raet vele van alden meesten,

 

Ende vele screef van sinen jeesten,

 

Ende alle vraye ystorien gemeine’⁽¹⁾.

Einhard's Vita Caroli Magni schijnt echter noch hem, noch Vincentius als bron te hebben gediend; wel de Chronographia van Sigebert van Gembloux⁽²⁾, en bovendien ook de kronieken van Hugo van Fleury⁽³⁾ en van Helinand⁽⁴⁾, en daarin het bekende, maar te eenemale ongeschiedkundige verhaal Iter Caroli Magni ad Hierusalem⁽⁵⁾. Het meest echter hebben Vincentius en Maerlant vertrouwd op:

‘Tulpijn, derdsche bisscop van Riemen,
Die el niet en screef van niemen
Danne waer,’⁽⁶⁾

zooals Maerlant zegt, en wiens Historia Caroli Magni et Rolandi voor beiden de hoofdbron was, waaruit zij Karels geschiedenis putten⁽⁷⁾.

Vreemd was het niet, dat zij dat werk voor volkomen betrouwbaar hielden. Eerst op het eind der zestiende eeuw is de echtheid er van betwijfeld⁽⁸⁾, en in Maerlant's tijd bestonden er reeds twee, trouwens later zelve als onecht erkende, brieven van pausen, die als bewijzen voor de echtheid golden, een van

(1) Sp. Hist. IV¹, 29 vs. 14-21.

(2) Sp. Hist. III⁸, 74 vs. 71; IV¹, 4 vs. 1; 15 vs. 45; 32 vs. 31.

(3) Zie Sp. Hist. IV¹, 3 vs. 1 en 68.

(4) Zie Sp. Hist. IV¹, 4 vs. 46; 6 vs. 1.

(5) Zie daarover Gaston Paris, Histoire poétique de Charlemagne, Paris 1865, p. 55.

(6) Sp. Hist. IV¹, 2 vs. 1-3. Maerlant geeft hier aan den aartsbisschop zijn waren naam, Tulpinus of Tylpinus, dien hij ook bij Frodoardus (lib. II c. 17) draagt, terwijl de naam Turpinus, die hem later algemeen wordt gegeven, eene verbastering is. Zie Gaston Paris, De Pseudo-Turpino, Parisiis, 1865, p. 2.

(7) Sp. Hist. IV¹, 3 vs. 68; 11 vs. 49; 19 vs. 55; 23 vs. 87; 24 vs. 115; 26 vs. 74; 27 vs. 1; 28 vs. 44; 32 vs. 5; 33 vs. 1.

(8) Door Papirius Masso in zijn Annalium (Lutetiae, 1578) lib. II p. 97.

[p. 423]

Calixtus II en een van Innocentius II⁽¹⁾. Bovendien werden er in de dertiende eeuw verschillende vertalingen en omwerkingen van den Pseudo-Turpinus gemaakt door schrijvers, die er, evenals Maerlant, in tegenstelling tot de ridderromans, zuivere geschiedenis in zagen. Een hunner, Nicolas de Senlis, die er omstreeks 1200 eene prozavertaling van vervaardigde voor Hugo van St. Pol en zijne echtgenoote Yolande, zuster van Boudewijn V van Henegouwen, zegt in de inleiding van dat werk over Karels veldtocht in Spanje: ‘Maintes gens si en ont oï conter et chanter, mes n'est si mençonge non ço qu'il en dient e en chantent cil chanteor ni cil jogleor. Nus contes rimés n'est verais; tot est mençongie ço qu'il en dient; car il n'en sievent riens fors quant par oïr dire.’ Als hij daarentegen den Pseudo-Turpinus geprezen heeft als het werk van een' ooggetuige, zegt hij: ‘Dont on feist mieux cil à croire qui i fu, qui le vit, que ne font cil, qui riens n'en sevent fors quant par oïr dire’⁽²⁾. Ook de beste geschiedschrijvers der dertiende eeuw vertrouwden ten volle op deze geschiedenis van Karel den Grooten; Vincentius deed dus niets anders dan eene bron raadplegen, waarvan de zuiverheid door niemand werd betwijfeld, en Maerlant kon wel niet anders dan zijn voorbeeld volgen.

Tegenwoordig echter weet men met zekerheid, dat de Turpinus een Pseudo-Turpinus is. De eerste vijf hoofdstukken toch werden door een' monnik van San Jago de Compostella ter verheerlijking van de St. Jakobskerk aldaar geschreven omstreeks het midden der elfde eeuw en niet op den naam van Tulpinus gesteld, wat wel het geval was met de zeven en twintig volgende hoofdstukken, die door een' monnik van het Sint-Andreasklooster te Vienne in het eerste kwart van de twaalfde eeuw zijn vervaardigd, en waarvan de inhoud voor een groot deel uit oude liederen en overleveringen is geput. Allengs is het werk van eenige aanhangsels voorzien, en eindelijk door tal van invoegsels niet onbeteekenend uitgebreid⁽³⁾.

(1) Zie over de onechtheid dier brieven Gaston Paris, De Pseudo-Turpino, p. 38-43. Hunne authenticiteit wordt te onrechte aangenomen door Buckle, t.a.p. I, p. 230-232, waar hij over de echtheid van den Pseudo-Turpinus handelt.

(2) Aangehaald bij Gaston Paris, t.a.p. p. 44 vlg.

(3) Men zie dit alles uitvoerig aangetoond door Gaston Paris, De Pseudo-Turpino.

[p. 424]

De Pseudo-Turpinus is dus niet alleen niet geschiedkundig, maar zelfs uit dezelfde bron voortgekomen als de ridderromans. Te onrechte werd vroeger beweerd, dat de meeste Karelsagen er haar ontstaan aan te danken hebben⁽¹⁾. Wel hebben sommige latere dichters van Frankische romans er gebruik van gemaakt, zooals de compilator van den Karl Meinet⁽²⁾ en de dichter van den Fierabras, waarvan een derde deel aan den Pseudo-Turpinus is ontleend⁽³⁾. Nu wordt juist die Fierabras door Maerlant als een samenweefsel van verdichtsels verworpen⁽⁴⁾, terwijl onze dichter zich ook over den Karl Meinet ongunstig schijnt uit te laten, wanneer hij van Karel den Grooten zegt:

‘Die Walen heetene Chaerlemeine:
In weet wat sire mede meenen.’⁽⁵⁾

Alzoo heeft Maerlant het grootste vertrouwen gesteld op de geschiedkundige waarde van een werk, dat uit eene zelfde bron - de volksoverlevering - is voortgevloeid als de ridderromans, die hij zoo gestreng als fabels en verdichtsels veroordeelt, en dat zelfs voor sommige romans de stof heeft geleverd.

(1) Gaston Paris, t.a.p. p. 3, zegt als boven alle bedenking verheven, ‘Turpini librum non fontem esse poesis nostrae epicae, sed contra e carminibus vulgaribus illa mutuasse quae similia illis refert. Hoe jam animadverterat Oihenart (Notitia utriusque Vasconiae, Parisiis, 1638 p. 397),’ voegt hij er bij, ‘sed ferme usque in nostros dies contraria opinio fautores invenit, praesertim apud Anglos.’ Vgl. verder t.a.p. p. 66-68.

(2) Gaston Paris, Histoire poétique de Charlemagne, Paris 1865, p. 127.

(3) Gaston Paris, t.a. p. 157. Dat er althans door sommige romanschrijvers van den Pseudo-Turpinus gebruik is gemaakt, geeft dus aan G. Weber het recht om van dat werk te zeggen, Geschichte des Mittelalters, III, (1868), p. 446: ‘Dieses wohl in der ersten Hälfte des zwölften Jahrhunderts aus alten Liedern und Romanzen, aus Sagen und Erzählungen zusammengefügte und einem Zeitgenosse Karls, Turpin, zuerst Mönch von St. Denys, dann Erzbischof von Rheims, zugeschriebene Buch, das bald in die Volkssprache übersetzt ward, bildete eine Hauptquelle für die Romane aus dem Karolingischen Mythenkreis, ohne dasz jedoch die älteren Ueberlieferungen, Gedichten und Sagen, die neben jenem herliefen, dadurch verdrängt worden wären; vielmehr ergänzten diese die “Chronik”, bei der eine religiöse Tendenz sichtbar vorwaltet, vorwärts und rückwärts und faszten insbesondere die weltliche Seite ins Auge.’

(4) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 42 vlg.; 29 vs. 31.

(5) Sp. Hist. IV¹, 1 vs. 48 vlg.

[p. 425]

Dat Maerlant, evenmin als Vincentius, de groote overeenkomst van den inhoud der romans met dien van den Pseudo-Turpinus zag, lag aan den vorm en vooral ook aan de strekking van dat werk. Het had hoofdzakelijk die sagen opgenomen, welke geschikt waren om het vroom karakter van Karel te doen uitkomen, het maakte hem tot het ideaal van een' Christenvorst, en dat deden de wereldsche romanschrijvers niet⁽¹⁾. Daarin bestond voor Maerlant het onderscheid tusschen de sagen van den Pseudo-Turpinus en die van de romanschrijvers, en daar hij liefst uitsluitend wilde gelooven, wat tot Karels eer kon verstrekken, en geneigd was te betwijfelen, wat hem tot schande zou kunnen zijn, moest hij den Pseudo-Turpinus wel voor veel geloofwaardiger houden dan de borderers. Over het algemeen neemt hij veel gemakkelijker stichtelijke en zedelijke verhalen voor waar aan dan zulke overleveringen, die door den vorm der mededeeling gebrek aan zedelijken ernst verraden. Voor hem, evenals voor vele andere geschiedschrijvers in de middeleeuwen, is de stichtelijkheid van een verhaal een der voornaamste criteria van waarheid, zoodat het schijnt, alsof hij naïef genoeg was, om vroom bedrog voor iets onmogelijks te houden.

Merkwaardig stemt zijne critiek van den ridderroman overeen met die, welke Plato op de Homerische gedichten toepaste. In zijne Republiek noemt Plato verschillende mythen, die bij Homerus en Hesiodus voorkomen, verderfelijke logens, met onzedelijke strekking, en daarom in strijd met het karakter der goden. Al wat niet in overeenstemming is met de waardigheid der goden, b.v. de uitingen van grove zinnelijkheid bij Zeus en van onbeholpenheid bij Hephaestos, waardoor hij een onuit-

(1) Gaston Paris zegt te dien opzichte, De Pseudo-Turpino p. 15, van de eerste vijf hoofdstukken: ‘nihil narratur, praeter Hispanica quaedam, quod ad pietatem non spectet; non describunter proelia, non referuntur sermones, sed preces solum et miracula’; en van den schrijver van het overige gedeelte, p. 25: ‘hoc tantum curare videtur, ut lectori placeat, talia prolixe narrando, quae tunc pulcherrima videbantur, proelia nempe et singulares pugnas ex una parte; ex altera theologicas disputationes, pias historiunculas, ceteraque ejusdem generis.’ In welk opzicht de beide gedeelten dus mogen verschillen, hierin komen zij overeen, dat zij het werk zijn van een vromen monnik, voor wien Karel in de eerste plaats beschermer en voorstander van den godsdienst was.

[p. 426]

bluschlijk gelach onder de gelukzalige goden verwekt, is logen volgens Plato. In dien zelfden zin was voor Maerlant alles logen en fabel, wat aan Karel en Artur het karakter van helden zonder vrees en blaam ontnam. Door onzedelijke, wereldsche, in één woord onstichtelijke verhalen te verwerpen, bewijst Maerlant, dat hij als geschiedschrijver dienaar van den godsdienst is, en dat hij zijne wetenschap wil doen strekken tot aankweeking van deugd, ten einde daardoor vroomheid en godzaligheid te bevorderen.