Vermogensverhoudingen in Nederland

Ontwikkelingen sinds de negentiende eeuw

[p. 54]

III Bezitsverhoudingen in de negentiende eeuw

1 Bezitsverhoudingen omstreeks 1850: globale typering

Het is niet helemaal willekeurig om een studie van de ontwikkeling van de Nederlandse bezitsverhoudingen omstreeks 1850 te laten beginnen. Nederland had toen nog alle trekken van een pre-industriële en vroeg-kapitalistische maatschappij. Op het politieke vlak hadden zich echter in het recente verleden belangrijke veranderingen voltrokken, gemarkeerd door de jaartallen 1795, 1813 en 1848, waardoor Nederland een constitutionele eenheidsstaat was geworden. Grote veranderingen op economisch gebied met ingrijpende consequenties voor de vermogensverhoudingen zouden zich in de tweede eeuwhelft en nog meer in de twintigste eeuw voltrekken.

De Nederlandse samenleving in het midden van de negentiende eeuw was volgens een gangbaar beeld een weinig veranderende, stagnerende, achtergebleven, immobiele standenmaatschappij. Het is een beeld waarvan sommige facetten al door tijdgenoten werden benadrukt - een sociaal feit van betekenis, dat het beeld zelf minstens nuanceert -, maar waaraan vooral door latere historici, levend in tijden van snellere sociale verandering, inhoud is gegeven. Negatieve oordelen zijn daarbij herhaaldelijk geveld; kwalificaties als zelfgenoegzaam en initiatiefloos voor de heersende standen van die tijd behoren tot de clichés van de Nederlandse geschiedschrijving, - ook dat is een veelzeggend sociaal feit.^1. In het beeld ligt steeds een vergelijking met andere nationale samenlevingen en met eerdere of latere ontwikkelingen in de eigen samenleving besloten.

Houden we met deze impliciete vergelijking rekening, dan is het beeld van een weinig dynamische en scherp gestratificeerde maatschappij zeker niet onjuist. De voorstelling van een piramide, doorsneden door horizontale vlakken, is op de

1. Deze veroordelende toon is zowel bij socialistisch als bij liberaal georiënteerde geschiedschrijvers aan te treffen. Klassiek voorbeeld van het eerste: Roland Holst 1902; van het tweede: Brugmans 1960 (Paar-denkracht). Het debat over de achtergronden van de achteruitgang en stagnatie van de Nederlandse economie in de achttiende en negentiende eeuw, waarin ‘externe factoren’ of ‘omstandigheden’ tegenover ‘psychische factoren’ of ‘mentaliteit’ worden gesteld, lijkt onder meer de vraag naar de ‘schuld’ van de Nederlandse kapitalisten tot inzet te hebben. Zie voor een overzicht van dit debat Van Stuyvenberg 1967, pp. 52-62. Het tegenover elkaar stellen van ‘mentaliteit’ en ‘omstandigheden’ als twee typen oorzaken is misleidend: ‘mentaliteit’ wordt door de ‘omstandigheden’ gevormd, terwijl de reactie op omstandigheden afhangt van de gevormde mentaliteit.

[p. 55]

Nederlandse samenleving van het midden van de negentiende eeuw beter van toepassing dan op de huidige.^2. Gaan we in eerste instantie uit van het stands- en statusbewustzijn van de leden van die samenleving zelf, dan bevonden zich bovenaan in deze piramidale structuur de ‘aanzienlijken’, de families die al generaties lang tot de heersende groepen van de samenleving behoorden en op grond daarvan aanspraak maakten op het meeste prestige en de meeste invloed, - waaronder met name de oude en nieuwe adel en, ten dele daarmee samenvallend, de afstammelingen van het vroegere regentenpatriciaat;^3. bekleders van de belangrijkste politieke posten (ministers, hoge ambtenaren, hoge officieren, burgemeesters van grotere steden, enzovoort) waren vooral uit deze laag afkomstig, al was dat na de liberale omwenteling van 1848 minder vanzelfsprekend geworden. Direct daarop volgde een grote burgerij van kooplieden, bankiers, renteniers, grotere fabrikanten, beoefenaren van vrije beroepen, predikanten en hun gezinnen. Deze stand vloeide over in moeilijk plaatsbare middengroepen, die in elk geval nog tot de beschaafde burgerstanden gerekend mochten worden, - grotere boeren, betere winkeliers, logementhouders, onderwijzers, kantoorbedienden. Dergelijke groepen verhieven zich boven de massa van ‘het volk’, waarbinnen ook weer verschillende lagen te onderscheiden waren: bovenaan kleine ondernemers, zelfstandige ambachtslieden, kleine boeren, schippers, vervolgens geschoolde werklieden, dienstboden, vaste landarbeiders, matrozen, tenslotte de allerarmsten, bestaande uit de elkaar sterk overlappende categorieën van ongeschoolde en losse arbeiders, werklozen en bedeelden.^4.

In deze stratificatie was materieel privé-bezit van essentiële betekenis. Wat men had bepaalde in hoge mate wat men kon doen; financieel vermogen was in het algemeen van beslissende betekenis voor maatschappelijk vermogen. Niet dat bezit allesbepalend was: zo was het verband met beroepsstatus niet absoluut.^5. De aanzienlijkste oude families waren niet altijd de rijkste, en sommige minder vermogende (maar in vergelijking met de grote massa van armen doorgaans nog altijd heel

2. Iedere beschrijving van de sociale stratificatie van een samenleving roept problemen op, zo ook deze:
a. Als in eerste instantie wordt uitgegaan van het status- en standsbewustzijn van de leden van de samenleving: hoe moet dit empirisch worden vastgesteld? Aanwijzingen zijn gelegen in de termen die mensen voor elkaar gebruiken, hun omgangsvormen en hun neigingen tot exclusiviteit in het sociale verkeer. (Eigen onderzoek op dit vlak is niet verricht; zie voor de bronnen noot 4; zie verder ook par. 3.)
b. De sprong van ‘subjectieve’ definities naar ‘objectieve’ beschrijving. Ook als men in eerste instantie alleen uitgaat van het status- en stands-bewustzijn van de leden van de samenleving, vormt de daarvan afgeleide stratificatie tot op zekere hoogte een constructie, omdat men met verschillende definities van verschillende betrokkenen te maken heeft. Samenvoeging daarvan tot één coherent beeld is eenvoudiger naarmate de consensus erover, althans in cognitief opzicht, groter is. Maar de overeenstemming is nooit volledig, al was het maar omdat mensen geneigd zijn minder onderscheidingen aan te brengen naarmate de betreffende groepering verder van hen afstaat. Het meest problematisch is wel het aangeven van scheidslijnen tussen verschillende strata.
c. De samenhang tussen status- en standsbewustzijn en andere aspecten van maatschappelijke ongelijkheid. Dit bewustzijn weerspiegelt, zo mag als uitgangspunt worden genomen, de onderlinge machtsverhoudingen en de daarmee verbonden privileges. Discrepanties tussen status-bewustzijn en specifieke privileges kunnen echter voorkomen, bijvoorbeeld tussen bezitsverschillen en vooral door afkomst en familie bepaalde standsonderscheidingen (vgl. verderop in de tekst).
d. De termen waarmee verschillende strata moeten worden getypeerd. Het is gebruikelijk om daarvoor met betrekking tot moderne samenlevingen beroepsnamen te gebruiken, zijnde de meest zichtbare exponenten van maatschappelijke status. Een beroepsnaam kan echter voor uiteenlopende posities staan, en de betekenis van het beroep varieert per samenleving en groepering daarbinnen. Voor de Nederlandse samenleving van de negentiende eeuw was die betekenis minder groot dan voor de huidige, en binnen deze samenleving was de betekenis relatief gering voor de hoogste strata (waarin afkomst en vermogen het meest telden) en de laagste (waarin werkloosheid wijdverbreid was). Het probleem wordt geïllustreerd door de schetsmatige beschrijving in de tekst: de hoogste onderscheiden laag is getypeerd naar afkomst, de tweede naar beroep en vermogen, maar indelingen volgens deze criteria overlappen elkaar, - ‘aanzienlijken’ waren voor een deel ‘kooplieden, bankiers, renteniers’.
e. De positie van afhankelijke gezinsleden. Gezinnen en huishoudens vormen consumptie- en statuseenheden, en de posities van vrouwen en kinderen in de maatschappelijke stratificatie kunnen beschouwd worden als overeenkomend met die van de mannen in hetzelfde gezin of huishouden (wat grote verschillen in macht en privileges tussen hen onderling niet uitsluit). Hiermee is niet gezegd dat de status van een gezin uitsluitend bepaald wordt door de man; in de Nederlandse samenleving van de negentiende eeuw was de inbreng van vrouwen vaak van groot gewicht - in hogere strata met name hun vermogen en familierelaties (vgl. noot 6), in lagere strata hun arbeidsverrichtingen.

3. ‘Patriciaat’ omvatte in de negentiende eeuw meer dan alleen de nakomelingen van de regenten van de Republiek; families die in de Bataafse en Franse tijd een erkende politieke en machtspositie hadden verworven en vervolgens weten te behouden, werden er eveneens toe gerekend. Binnen dit patriciaat werden weer meer verfijnde onderscheidingen gemaakt. Bruin 1981.

4. Vergelijk de beschrijving van Giele/Van Oenen 1974 en 1976; voorts P.R.D. Stokvis 1978. De door Brugmans (1960 (Standen en klassen); 1978, pp. 15-16) bij herhaling opgevoerde dichotomie van ‘heren’ en ‘volk’ voor deze periode vereenvoudigt deze standenstructuur echter wel heel erg; deze constructie doet met name geen recht aan de betekenis die ‘middengroepen’ juist ook in de ogen van talrijke leden van deze samenleving hadden, al drukte zij tot op zekere hoogte het standsbesef van een kleine machtige bovenlaag uit. Vgl. Van Tijn 1974.

5. Dit is op te maken uit de beroepen van hen die aan het censuskiesrecht (volgens welstandscriteria) deelnamen. Zie verderop in de tekst (par. 3) en noten 46 en 48.

[p. 56]

welvarende) enkelingen konden zich door opleiding en functie - dominees bijvoorbeeld - toegang tot exclusieve kringen verwerven, zij het dat alleen een ‘goed huwelijk’ de deuren van de hoogste stand voor hen opende.^6.

Desondanks was er een zeer nauwe samenhang tussen privé-bezit en maatschappelijke kansen, - kansen op gezondheid, comfort en materiële zekerheid, op aanzien en toegang tot bepaalde milieus, op kennis en informatie, invloed en politieke macht. Alleen door voldoende bezit kon men zich een inkomen verwerven dat een ‘deftige’, door de hogere standen als passend beschouwde levensstijl mogelijk maakte. Alleen door een dergelijk inkomen kon men de goederen aanschaffen en de persoonlijke diensten betalen die nodig waren voor een comfortabel bestaan. Door bezit kon men ‘liefdadigheid naar vermogen’ bedrijven, die het standsverschil met de armen accentueerde en legitimeerde. Bezit maakte het mogelijk een ‘hogere’ opleiding te volgen en daarmee sociaal gewaardeerde en sociaal bruikbare kennis te verwerven. Door hun bezit waren de leden van de hogere standen vrijgesteld van de noodzaak zelf fysieke arbeid te verrichten, zodat ze zich konden toeleggen op handel en financiële speculatie, de vervulling van politieke ambten en de beoefening der schone letteren. Er was een nauwe samenhang tussen bezit en politieke macht: onvermijdelijk alleen al vanwege het verband tussen bezit enerzijds en vrijheid van arbeidsverplichtingen, toegang tot informatie, aanzien en ‘relaties’ anderzijds, maar bovendien geformaliseerd en versterkt door de wetgeving, die het actief en passief kiesrecht voor het parlement en andere besluitvormende lichamen toewees aan degenen die een bepaalde som aan directe belastingen betaalden. (Dit laatste gold alleen voor de manlijke welgestelden. Ook in andere opzichten waren voor de vrouwelijke leden van de bezittende klassen aan privé-bezit veel minder privileges en vrijheden verbonden dan voor de manlijke.)

Het kapitaal waar de leden van de hogere standen - adel, patriciaat, hogere burgerij, samen zo'n 4% van de bevolking - het grootste deel van hun inkomen uit betrokken, bestond in

6. Sociale stijging over grotere afstand was slechts bij hoge uitzondering mogelijk, ‘bijvoorbeeld via succes in het bedrijfsleven en een goed huwelijk, via intellectuele vorming en beroepen en een goed huwelijk (bijvoorbeeld als meester in de rechten of als predikant), via een loopbaan bij de overheid, bijvoorbeeld in de koloniën en een goed huwelijk’. Van Tijn 1977, p. 135.

[p. 57]

zeer belangrijke mate niet uit fysieke produktiemiddelen, althans niet rechtstreeks. De rijken en welgestelden van de Nederlandse samenleving anno 1850 waren in meerderheid geen fabrikanten en grootgrondbezitters (al bezaten de meesten van hen wel grond, velen ook landbouwgrond), maar notabele bestuurders, handelaren en renteniers. Hun kapitaal had voor een groot deel een abstract karakter, bestond uit papieren die een zekere geldswaarde vertegenwoordigden en een regelmatige opbrengst in de vorm van rente of dividend garandeerden. Deze waardepapieren werden in hoofdzaak gevormd door binnenlandse staatsobligaties (de staatsschuld had enorme proporties aangenomen en bedroeg omstreeks 1850 ruim 1,2 miljard gulden - wat overeenkwam met meer dan anderhalf keer het nationaal inkomen -, met als consequentie dat bijna de helft van de rijksuitgaven door de rentes op staatsleningen in beslag werd genomen^7.) en buitenlandse effecten, die merendeels eveneens staatsobligaties waren. Nederlandse kapitaalkrachtige burgers hadden op grote schaal leningen verstrekt aan niet alleen de eigen overheid, maar ook de Britse, Amerikaanse, Russische overheid, ze hadden geld belegd in Amerikaanse grond, Britse banken, koloniale plantages en andere ondernemingen verspreid over de wereld.^8.

De eigenaren van het fysieke produktiekapitaal daarentegen behoorden in meerderheid niet tot de rijke en welgestelde bovenlagen. Sommige fabrikanten konden daar wel toe gerekend worden, evenals sommige grote landeigenaren: Overijsselse, Gelderse, Limburgse adel, Groningse en Friese hereboeren. Maar posities van groot nationaal gewicht bekleedden ze doorgaans niet (hoewel ze op lokaal niveau vaak machtig en vooraanstaand waren); daarvoor waren ze toch niet aanzienlijk genoeg, of woonden ze te perifeer, dit wil zeggen te ver verwijderd van de belangrijkste centra in de westelijke provincies. Veel welgestelde grondbezitters waren bovendien stedelijke burgers, die het grootste deel van hun inkomen uit andere bronnen betrokken. Talrijk waren de kleine boeren met een eigen stukje grond, talrijk ook de zelfstandige ambachtslieden.^9. De produktie vergde doorgaans weinig kapitaal en werd voornamelijk in kleine bedrijfjes verricht, in bezit van

7. Gegevens ontleend aan: Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1851, p. 145; Van Overhagen/De Wolff 1967-'68, p. 228; Teyl 1971.

8. Zie bijvoorbeeld Bosch 1948, hoofdstuk ii. Particulier koloniaal bezit betrof grotendeels de Surinaamse, door slaven bewerkte plantages. In Oost-Indië was de landbouwgrond via het Cultuurstelsel tot een soort overheidsbezit gemaakt; de baten vloeiden grotendeels aan de Nederlandse overheid toe. Particuliere bezitters profiteerden wat dit ‘rijksdeel’ betreft vooral van de handel in koloniale waren, met name door bezit van aandelen in de Nederlandsche Handel-Maatschappij, die hierin een monopolie-achtige positie had (deze begon overigens omstreeks 1850 geleidelijk af te brokkelen). Brugmans 1960 (Paardenkracht), pp. 108 e.v.

9. Zelfstandigen vormden naar schatting iets minder dan de helft van de beroepsbevolking, waarvan weer ongeveer de helft boeren; zelfstandige ambachtslieden maakten ruim 10% van de beroepsbevolking uit (De Jonge 1968, pp. 18 e.v.; Giele/Van Oenen 1976).
De betrekkelijk grote spreiding van het bezit van onroerend goed kan worden opgemaakt uit gegevens over de aangeslagenen in de grondbelasting. In 1880 (voor eerdere jaren zijn hieromtrent geen cijfers beschikbaar) waren er 581 484 aangeslagenen in de grondbelasting voor ‘ongebouwde eigendommen’ (dit is meer dan een derde van de volwassen bevolking, gedefinieerd als echtparen en ongehuwden van twintig jaar en ouder), waarvan 71% voor een belastbare opbrengst van minder dan f 25,- en 87% voor een belastbare opbrengst van minder dan f 100,-; daartegenover waren er slechts 407 aangeslagenen (0,07%) met een belastbare opbrengst van f 5000,- of meer. Het aantal voor de grondbelasting aangeslagen eigenaren van gebouwde eigendommen bedroeg in dat jaar 357 449 (bijna een kwart van de volwassen bevolking), waarvan 88% voor een belastbare opbrengst van minder dan f 400,- en 0,2% (736 aangeslagenen, inclusief collectiviteiten) voor een belastbare opbrengst van f 5 000,- of meer. Statistiek van het Koningrijk der Nederlanden. Opgaven betreffende de Verdeeling van het Grondbezit, 's-Gravenhage 1881.

[p. 58]

kleine zelfstandigen die zich in werk, welstand en levenswijze vaak ternauwernood van hun werknemers - als ze die al in dienst hadden - onderscheidden.^10.

De vermogens van de grote bezitters waren dus in belangrijke mate niet direct verbonden met de binnenlandse produktiestructuur. Voorzover inkomen uit Nederlandse staatspapieren werd betrokken, vond via de staatsdwang van de belastingen - met name de accijnzen - een overheveling van in de produktie gevormd inkomen plaats van de actieve armen naar de niet-actieve rijken.^11. Maar deze overheveling was zo indirect en ingewikkeld, dat zij voor de betrokkenen grotendeels onzichtbaar bleef. Nog minder zichtbaar waren de manieren waarop kapitaalbezitters zich door middel van buitenlandse effecten ‘meerwaarde’ verwierven; degenen die die meerwaarde opbrachten - belasting betalende burgers, arbeiders en ondernemers in verschillende delen van de wereld - hadden niet het idee daarmee tevens de zakken van Nederlandse renteniers te vullen. De interdependentieketens waren hier zo lang, ingewikkeld en onoverzichtelijk dat ze zelden onmiddellijk als afhankelijkheden tussen mensen ervaren werden.

Deze bezitsstructuur hield een vergeleken met latere perioden geringe interdependentie tussen verschillende klassen van de Nederlandse samenleving in, met name tussen de boven-lagen (adel, patriciaat, hogere burgerij) en de rest van de bevolking. Rijke vermogensbezitters waren voor hun inkomen en de instandhouding en vermeerdering van hun vermogen slechts in beperkte mate aangewezen op de arme producenten; voorzover zij hun inkomen uit buitenlandse effecten betrokken hadden zij hen helemaal niet nodig, voorzover ze rente uit binnenlandse staatsobligaties trokken konden ze vertrouwen op de staatsmacht. Vermogenden hadden minvermogenden vooral nodig om in hun consumptieve behoeften te voorzien; en door hun ruime beschikking over het voor de armen zo schaarse geld was het voor hen niet moeilijk de benodigde goederen en diensten geleverd te krijgen. Omgekeerd waren de armen veel meer afhankelijk van vermogensbezitters; hun fysieke voortbestaan kon van het gedrag van de laatsten afhangen. Met name waren ze aangewezen op de consump-

10. De Jonge (1968, pp. 25-26, 461-462) schat dat omstreeks 1850 17% van de in de nijverheid werkzame beroepsbevolking in bedrijven met tien of meer man (vrouw, kind) personeel werkte; dit was 4% van de totale beroepsbevolking. Het gemiddelde aantal arbeidskrachten per bedrijf was in verreweg de meeste bedrijfstakken één tot vier. Over de inkomenspositie van zelfstandigen: idem, pp. 18 e.v.

11. De accijnzen, die grotendeels door armere bevolkingsgroepen werden opgebracht, vormden weinig minder dan de helft van de belastinginkomsten (in 1848 41%; ontleend aan Stevers 1967, p. 345). Daarnaast was de grondbelasting belangrijk, maar juist bezit van onroerend goed was relatief sterk gespreid (vgl. noot 9).

[p. 59]

tieve vraag, de produktie-initiatieven (kapitaalverschaffing en ondernemerschap) en de liefdadigheid van bezitters. Het tekent de eenzijdigheid van de afhankelijkheidsverhoudingen dat welgestelden geneigd waren produktie-initiatieven als liefdadigheid op te vatten, opgezet om de behoeftigen loon en werk te geven.^12.

Anders dan in feodale en industrieel-kapitalistische samenlevingen was de uitbuiting in deze - wat men kan noemen - financieel-kapitalistische en commercieel-agrarische samenleving moeilijk aan te wijzen. De scherpe en zichtbare contrasten tussen rijk en arm waren niet meer in overwegende mate verbonden met de tegenstelling tussen grootgrondbezitters en kleine boeren, en nog nauwelijks met die tussen werkgevers en werknemers. Haat en afgunst aan de ene kant, vrees en minachting aan de andere kant waren zeker niet afwezig, maar van klassenstrijd in de moderne zin was geen sprake.^13. Het ‘armoedevraagstuk’ was nog niet de ‘sociale kwestie’ geworden. Opstandigheid manifesteerde zich voornamelijk onder ‘het grauw’ van ongeschoolde en losse arbeiders, werklozen en paupers, nauwelijks onder ambachts- en handwerkslieden, bleef steeds lokaal beperkt en nam vaak de vorm aan van samenscholingen voor en plunderingen van winkels waar begeerde goederen waren opgeslagen.^14.

12. Zie bijvoorbeeld Brugmans 1971, pp. 197-198; Maenen 1959, pp.259-261.

13. Met ‘klassenstrijd in de moderne zin’ wordt hier bedoeld: acties van arbeiders (of, ruimer, werknemers) die primair gericht zijn op lonen en andere arbeidsvoorwaarden, begeleid door een permanente organisatie en gelegitimeerd door een klasse-ideologie. De stakingen die omstreeks het midden van de negentiende eeuw in Nederland plaatsvonden, voldoen niet aan deze omschrijving. Ze kwamen voornamelijk voor bij groepen als die van polderjongens en veenarbeiders, die, in tegenstelling tot de grote meerderheid van de arbeiders, in grote verbanden en onder ‘onpersoonlijk’ toezicht werkzaam waren. Giele 1976, pp. 36-39; Burgler 1979.

14. Giele 1976, pp. 47-52.

2 De vorming van kapitaalbezit: handel en kredietverschaffing

De hier in grove en ‘ideaaltypische’ lijnen geschetste bezitsstructuur - precisering en nuancering volgen nog - was het resultaat van een eeuwenlang proces van vorming, instandhouding, accumulatie, omvorming en ook verlies van kapitaal. De ontwikkeling hoeft hier slechts zeer globaal te worden weergegeven.^15. Al in de vijftiende eeuw was Holland een relatief dichtbevolkt en verstedelijkt gebied, waarin een groot aantal mensen zich met handel, zeevaart, visserij en nijverheid bezighield.^16. Door een samenloop van verschillende ontwikkelingen en gebeurtenissen (het uiteenvallen van het Habsburgse Rijk

15. De meeste historische gegevens waar deze paragraaf op berust zijn zo bekend en zo vaak beschreven, dat ze geen specifieke verwijzing behoeven. Zelf heb ik vooral gebruik gemaakt van: Boxer 1965; Van Dillen 1970; en Van Houtte 1977. Daarnaast heb ik geprofiteerd van het door Braudel en Wallerstein ontwikkelde internationalistische perspectief, waarin de centrumfunctie van Amsterdam geplaatst wordt in het kader van de expanderende Europese ‘wereldeconomie’ (of ‘wereldsysteem’): Braudel 1979, in het bijzonder pp. 145-231; Wallerstein 1974, in het bijzonder pp. 165-221; Wallerstein 1980, in het bijzonder chapter 2. Een samenvattende sociologische typering van de ontwikkeling vanaf de Middeleeuwen tot in de twintigste eeuw, met het accent op de veranderende stratificatie, geeft Goudsblom 1979.

16. In 1514 leefde 46% van de Hollandse bevolking in steden. Ontleend aan Schmidt 1978.

[p. 60]

na Karel v, de verminderde handelsfunctie van de Italiaanse steden, de voorspoedige en steeds intensievere handel met de Baltische gebieden, de toenemende Europese vraag naar graan en hout uit deze gebieden, technische vernieuwingen in de scheepsbouw, de succesvolle opstand tegen de Spaanse vorst, onder meer resulterend in de val van het concurrerende Antwerpen en de migratie van vele Zuidnederlandse kooplieden naar de Noordelijke Nederlanden) kreeg Holland in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw een centrale handels-functie in het netwerk van zich vormende Europese staten. Amsterdam werd omstreeks 1600 de centrale doorvoerhaven, markt en stapelplaats van Europa, waar goederen uit alle delen van de wereld werden verhandeld, tijdelijk opgeslagen en verder getransporteerd.

Het was in de eerste plaats door winsten in deze handel dat een enorme accumulatie van kapitaal plaatsvond. Kooplieden werden, mede door een aanvankelijk betrekkelijk sobere en spaarzame levenswijze, in een of enkele generaties schatrijke kapitaalbezitters, die veel geld ‘over’ hadden om te beleggen.^17. Ze kochten stukken grond (waaronder ‘heerlijkheden’), ze staken geld in droogleggingen, leenden op grote schaal aan overheden, verstrekten kredieten aan buitenlandse kooplieden, kochten aandelen in handelsondernemingen en gingen na verloop van tijd - vanaf het einde van de zeventiende eeuw - ook steeds meer aan andere staten lenen en in buitenlandse ondernemingen deelnemen.

Enkele specifieke trekken van de Nederlandse bezitsstructuur van rond 1850 zijn hier al herkenbaar. Er was een sterk overwicht van de westelijke provincies, Holland en in mindere mate Zeeland. Daar bevonden zich de belangrijkste havensteden, daar woonden de kooplieden die de internationale handel organiseerden, daar werden de grote rijkdommen vergaard. Zo de landadel in Holland ooit dominant was geweest (door zijn ligging en geografische gesteldheid was het gebied nooit sterk gefeodaliseerd), was deze overvleugeld door de stedelijke burgerij van kooplui en financiers, zij het dat leden van de oude adel - waarvan sommigen zeer vermogend waren - onder meer

17. Terwijl in 1585 het vermogen van de rijkste Amsterdammer geschat werd op f 140 000,-, woonden er in 1631 volgens het kohier van de 200e penning op het vermogen vierentwintig personen in Amsterdam die meer dan f 200 000,- bezaten (de werkelijke vermogens lagen nog veel hoger dan uit de belastingopgaven bleek). In Den Haag - met Amsterdam het belangrijkste centrum van rijkdom, waar veel aan het hof van de stadhouder verbonden adellijke grondbezitters en hoge ambtenaren, merendeels van burgerlijke komaf, verbleven - nam het totaal van de belaste vermogens tussen 1623 en 1674 toe van 22 miljoen gulden tot bijna 40 miljoen. Van Dillen 1970, pp. 311-312. Zie ook Van Deursen 1979, pp. 11-12.

[p. 61]

aan het stadhouderlijk hof in Den Haag een belangrijke politieke rol bleven spelen. Niet alleen economisch, ook politiek was de stedelijke bourgeoisie de dominante klasse van Holland geworden, en daarmee van de Republiek als geheel. Iedere stad had zijn bestuurders, voor het merendeel afkomstig uit deze klasse.

Kenmerkend voor het handels- en financierskapitaal waren al de inbedding ervan in internationale netwerken en het verregaand abstracte karakter ervan. Kapitaal werd gevormd en vermeerderd door internationale handel en, later vooral, internationale kredietverschaffing. Juist door de nog betrekkelijk geringe omvang van het goederenverkeer over grote afstanden, de eraan verbonden risico's en de betrekkelijke schaarste aan ‘risicodragend’ kapitaal konden er grote winsten mee worden geboekt. Zo intensiveerde zich in de zestiende en zeventiende eeuw, in directe wisselwerking met een toenemende internationale arbeidsverdeling, zowel de handel met de Baltische gebieden als - wat later - met de Middellandse-zeegebieden, waartussen Amsterdam de belangrijkste schakel werd. Hierdoor werd ook de nijverheid gestimuleerd.^18. Tevens ontwikkelde zich de handel over grotere afstanden - Oost-Indië, Amerika -, waarbij tegenover grotere risico's van verlies van schepen, goederen en mensen hogere winstmarges stonden.

Dit verkeer over zee veronderstelde de aanwezigheid van een proletariaat, - arbeiders die de schepen bemanden en die de daaraan verbonden gevaren en ontberingen verkozen boven de zekerheid van armoede. Een voorwaarde voor het succes van de handel en scheepvaart was, met andere woorden, de beschikbaarheid van bezitloze arbeidskrachten voor de financierende en organiserende kooplieden, die zich steeds duidelijker van de uitvoerders, de schippers en bootslieden, gingen onderscheiden.^19. Commercialisering en monetarisering waren gepaard gegaan met proletarisering, een proces dat in Holland in de zeventiende eeuw waarschijnlijk verder dan elders in Europa was voortgeschreden. Behalve in de scheepvaart en handel werkten de groeiende aantallen ‘bezitloze’ loonafhankelijken in de relatief zeer geavanceerde nijverheid.

18. Gegevens over de toenemende handel met de Baltische gebieden - de ‘moedernegotie’ - bij Van Houtte 1977, pp. 191-195; Den Haan 1977. Deze handel bevorderde en werd bevorderd door een toenemende internationale arbeidsverdeling, waarbij nijverheidsprodukten, edele metalen en diensten (transport) werden uitgewisseld tegen agrarische produkten en grondstoffen: graan, hout, vlas, koper, ijzer. Wallerstein 1974, pp. 75-76, 212-214, 217-219, 302 e.v. Deze goederen werden ten dele voor de binnenlandse produktie (scheepsbouw) en consumptie gebruikt, ten dele verder getransporteerd naar Frankrijk, Italië Portugal, Spanje (de handel met het Iberisch schiereiland ging tijdens de Tachtigjarige Oorlog in enigszins verhulde vorm door), waar zij geruild werden tegen zilver (afkomstig uit de Spaanse gebieden in Zuid-Amerika), zout, wijn en andere produkten, die op hun beurt weer ten dele naar de Baltische gebieden (waaronder Zweden) werden getransporteerd. Van Dillen 1970, pp. 7-107.

19. Boxer 1965, pp. 54-83, 282-283. Schaarste aan beschikbaar ‘varend volk’ was in de zeventiende en achttiende eeuw voor de reders en kooplieden een chronisch probleem, dat voor een belangrijk deel werd ondervangen door het aantrekken van arbeidskrachten uit andere, doorgaans armere delen van Europa. Kooplieden waren hierdoor minder aangewezen op Nederlandse zeelieden en konden zo de beloning laag houden. Vgl. Braudel 1979, pp. 155-156, 161.

[p. 62]

Het toenemende abstracte karakter van een groot deel van het kapitaalbezit hield in dat dit steeds meer als financieel vermogen, als objecten die een bepaalde hoeveelheid geld en een bepaalde geldelijke opbrengst vertegenwoordigen, werd beoordeeld en behandeld. In die zin had handelswaar al een abstract karakter. Nog veel losser was de band met de ‘gebruikswaarde’ van fysieke goederen bij bezittingen die met de toenemende dichtheid en ingewikkeldheid van het handelsverkeer in belang toenamen: vorderingen vanwege verstrekte handelskredieten, aandelen in gemeenschappelijke ondernemingen, rentedragende waardepapieren vanwege leningen aan nationale, provinciale en stedelijke overheden.

Deze abstracte bezitsvormen kwamen in de Nederlanden vroeger dan elders tot bloei. Een organisatie als de Vereenigde Oost-Indische Compagnie leek in verschillende opzichten op een moderne grote Naamloze Vennootschap: er waren aandeelhouders met beperkte aansprakelijkheid, er was een ten opzichte van de aandeelhouders betrekkelijk autonoom bestuur (de Heeren xvii , daaronder de ‘bewindhebbers’ van de verschillende lokale Kamers), jaarlijks werden er, afhankelijk van de winst, dividenden uitgekeerd, en de aandelen wisselden frequent van eigenaar.^20. (De voc verschilde in zoverre van een moderne particuliere nv, dat de organisatie een door de overheid - c.q. de Staten van Holland en Zeeland - beschermd monopolie bezat, en zelf geweld toepaste bij het realiseren van haar winsten. De differentiatie tussen ‘staat’ en ‘economie’ was nog minder scherp dan in de negentiende eeuw: enerzijds was er nog geen sprake van ‘laissez faire’ als leidend beginsel, anderzijds was het geweldsmonopolie van de staat minder hecht verankerd en minder nauwkeurig geregeld.) Ook in andere aandelen en in staatsobligaties ontstond op den duur een levendige handel. Zo ontwikkelde zich in Amsterdam de eerste regelmatig functionerende effectenbeurs ter wereld, met van dag tot dag wisselende koersen.^21.

Bezit in de vorm van verhandelbare effecten kan slechts onder bepaalde institutionele voorwaarden ontstaan. Het veronderstelt op zijn minst 1. een ‘vrije’ markt waar grote aantallen mensen bij betrokken zijn, 2. een overvloed aan geldbezit

20. Van Dillen 1970, hoofdstuk 6. Het ontbreken van zeggenschap bij de aandeelhouders wordt door deze schrijver als het voornaamste verschil met een moderne nv aangemerkt (p. 113). Men kan hier echter juist een overeenkomst met veel moderne grote nv's zien, gekenmerkt als deze worden door een vergaande ‘scheiding van bezit en beheer’. Zie ook noot 23.

21. Joh. de Vries 1976, hoofdstuk i.

[p. 63]

waarvoor lucratieve, méér geld opleverende bestemmingen worden gezocht en 3. vraag naar geld ter financiering van ondernemingen. Elk van deze condities veronderstelt het bestaan van een algemeen aanvaard ruilmiddel, geld. De eerste veronderstelt bovendien een zekere scheiding van ‘politiek’ en ‘economie’ (de ‘vrije’ markt houdt in dat economische activiteiten niet rechtstreeks met geweld worden afgedwongen).^22. De tweede en de derde conditie impliceren een differentiatie tussen kapitaal en ondernemerschap, ‘bezit en beheer’.^23. Deze is pas mogelijk wanneer financiers er op vertrouwen dat de ‘ondernemers’ (waaronder in dit verband ook overheden begrepen) hun betalingsbeloften zullen nakomen. In de zeventiende en achttiende eeuw bleek, opmerkelijk genoeg, ook in internationale verhoudingen steeds meer aan deze laatste voorwaarde te kunnen worden voldaan.^24.

Gegeven de institutionele condities, die in het Holland van de zeventiende eeuw meer dan waar ook vervuld waren, is de opkomst van het effectenbezit rationeel begrijpelijk. Geld stelt handelaren in staat bezit te accumuleren dat zijn waarde uitsluitend ontleent aan de mogelijkheid er andere goederen (en diensten) voor aan te schaffen. Voorzover ze dit niet consumptief willen besteden, is er voor hen het probleem van beleggen: hoe het geld zodanig te besteden dat het verdere bezitsvermeerdering en/of inkomen garandeert. Langlopende rentedragende beleggingen worden in principe mogelijk wanneer anderen dit geld willen lenen ter financiering van ondernemingen. De bewijzen van een dergelijke financiering, die recht geven op een bepaalde regelmatige opbrengst, kunnen zelf weer object van ‘vrije’ handel en daarmee van speculatie worden; men koopt effecten dan niet om zich van een periodieke opbrengst te verzekeren, maar om ze met winst te verkopen. (Dat ook meer ‘concrete’ goederen object van speculatie kunnen vormen, toont bijvoorbeeld de windhandel in tulpebollen die in Holland tussen 1635 en 1639 bloeide.) Op die manier komen deze bezittingen nog verder af te staan van de fysieke goederen en de activiteiten waar ze naar verwijzen. Ze gaan een wereld op zichzelf vormen, schijnbaar losstaand van iedere ‘reële’ waarde en ‘reële’ economische activiteit.

22. Differentiatie van politiek en economie, staat en markt, is door zowel Marx als Weber aangemerkt als essentieel kenmerk van het kapitalisme. In de Republiek was deze differentiatie weliswaar relatief ver voortgeschreden (er was geen vorst die in de werking van de markt kon ingrijpen), maar - zoals hierboven is geïllustreerd met de voc - nog minder ver dan in latere perioden: enerzijds waren er door de overheid beschermde, maar op particulier bezit berustende monopolies, anderzijds hadden veel politieke ambten een sterk ondernemerskarakter: ze waren vaak voor geld te koop, en de bekleders ervan gebruikten ze om er zoveel mogelijk geld uit te slaan (dergelijke praktijken werden herhaaldelijk moreel veroordeeld, maar verdwenen daarmee nog niet).
Behalve door politieke maatregelen werd de werking van de vrije markt ook in hoge mate beperkt door standsachtige groeps- en monopolievorming, het ‘onder elkaar’ regelen van zaken. Zo werden bewindhebbers van de voc in de gelegenheid gesteld eerst zelf de aangevoerde koloniale waren tegen gunstige prijzen op te kopen. Bij de uitgifte van effecten was het gebruik om deze eerst tegen gunstige koers aan de ‘relaties’ van het betreffende bankiershuis aan te bieden, alvorens ze op de beurs te brengen. Braudel 1979, pp. 194-196, 208-209. Ook door prijs- en leverantie-afspraken werden monopoloïde marktstructuren gevestigd; Klein 1970 (Ondernemersgedrag). Vgl. ook Den Haan 1977.

23. Deze scheiding van bezit en beheer is dan ook geenszins het exclusieve kenmerk van moderne, laatkapitalistische of postkapitalistische samenlevingen, zoals sinds Berle and Means 1932 herhaaldelijk is gesuggereerd. Iedere geldlening zou men kunnen opvatten als een ‘scheiding van bezit en beheer’: de lener heeft geen zeggenschap over de goederen die met het geleende geld worden aangeschaft, behoudt wel een claim op de geldelijke waarde en opbrengst van die goederen. Het specifieke van de scheiding van bezit en beheer in moderne nv's is (of was) de discrepantie tussen formeel eigendomsrecht en feitelijke zeggenschap. Met de recente wetgeving ten aanzien van grote nv's is deze discrepantie sinds 1971 in Nederland verkleind doordat de bevoegdheden van de aandeelhouders ook formeel-wettelijk beperkt zijn.

24. Vaak werden kostbaarheden - edelstenen, paarlen, koper, en dergelijke - in onderpand gegeven om het vertrouwen van de potentiële crediteuren te vergroten. Aldus Braudel 1979, pp. 208-209.

[p. 64]

De verdere ontwikkeling van de Nederlandse kapitaalvorming tot het midden van de negentiende eeuw hoeft hier eveneens slechts in enkele ruwe lijnen te worden geschetst. In de achttiende eeuw verminderden de internationale handel, scheepvaart en visserij, zo niet in absolute omvang, dan toch in vergelijking met andere, concurrerende Europese staten.^25. Door ontwikkelingen waar de kooplieden zelf weinig of geen greep op hadden - zoals het verdwijnen van de technologische voorsprong in de scheepvaart, het toenemende militaire en maritieme overwicht van Engeland, de afnemende betekenis van stapelmarkten - verloor Amsterdam langzamerhand zijn functie van centrum van de internationale goederenhandel. In samenhang hiermee raakten grote takken van de nijverheid in diep verval; technologische stagnatie, mercantilistische protectie door andere Europese staten, relatief hoge belastingen en een relatief hoog loonniveau^26. bemoeilijkten de produktie voor de export. De Verenigde Provinciën en met name Holland bleven echter een gebied met een relatief ver ontwikkelde markt- en geldeconomie en een kernpositie in het ‘wereldsysteem’. Amsterdam bleef belangrijk, werd in sommige opzichten zelfs belangrijker als internationaal financieel centrum, waar grote transacties werden geregeld, kredieten werden verstrekt en verzekeringen afgesloten. Kooplieden verlegden parallel hiermee hun activiteiten; steeds meer werden zij financiële bemiddelaars (bankiers, commissionairs, verzekeraars, makelaars, crediteuren) en renteniers. Sommigen van hen zagen van tijd tot tijd kans tot de kringen der regenten door te dringen.

Regenten, bestuurders van de overheden en de charitatieve instellingen, vormden in iedere stad een kleine, machtige bovenlaag. Voor het merendeel afkomstig uit de handelsbourgeoisie ontwikkelden zij zich in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw steeds meer tot een aparte stand, een gesloten oligarchie die onderling de ambten verdeelde en de eigen gelederen voornamelijk langs familielijnen en door coöptatie aanvulde.^27. Deze nieuwe aristocratie van burgerlijke origine, waarvoor de benaming patriciaat gangbaar en passend is, had zich grotendeels uit de commercie teruggetrokken zonder

25. Joh. de Vries 1959.

26. Dit laatste punt is overigens omstreden; het verval van de nijverheid, zoals de Leidse textiel, ging gepaard met een drastische daling van de lonen. Voorzover de lonen toch nog hoog bleven ten opzichte van andere landen, was dit waarschijnlijk geheel of gedeeltelijk te wijten aan de hoge druk van de indirecte belastingen, die weer samenhing met a. het feit dat de Republiek bij een betrekkelijk geringe bevolkingsomvang de status van grote mogendheid voerde (moest voeren), en b. het grote machtsoverwicht van de bezittende klassen, waardoor een progressiever belastingstelsel niet gerealiseerd werd. Vgl. Mokyr 1975.

27. De ontwikkeling van de regentenstand in de zeventiende en achttiende eeuw kan grosso modo met de termen oligarchisering en aristocratisering worden getypeerd (zie over de zeventiende eeuw Roorda 1964). Zo nam onder de leden van de Amsterdamse vroedschap in de periode 1618-1748 de neiging om binnen de eigen stand te trouwen toe, daalde het aantal bestuurders met een beroep buiten de bestuurlijke functies en steeg het aantal dat een hofstede bezat; volgens gegevens van J.E. Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 2 delen, Haarlem 1903-1905, samengevat en geanalyseerd door Van Dijk/Roorda 1971, pp. 316-317, 323-325. Deze veranderingen verliepen echter niet continu in dezelfde richting en zetten zich na 1748 niet verder voort. Ook liep de ontwikkeling in andere steden niet geheel parallel aan die in Amsterdam. De geslotenheid van de regentenstand werd behalve door gebrek aan nakomelingen doorbroken door periodieke ‘wetsverzettingen’ die volgden op politieke woelingen (zoals in 1672 en 1748). Maar de homines novi die op deze wijze een bestuurszetel wisten te bemachtigen, waren bijna altijd al vermogend en vooraanstaand, en niet zelden door huwelijk aan oude regentenfamilies gelieerd (ibid.).

[p. 65]

daarmee alle commerciële belangen en belangstelling op te geven: behalve uit de - meestal bijzonder lucratieve - ambten die men bekleedde betrok men inkomen uit het bezit van ‘actiën’ (aandelen), ‘obligatiën’ en ander kapitaal.

Minder machtig en vooraanstaand, maar ten dele even rijk of zelfs nog rijker, was de handelsbourgeoisie van kooplieden, bankiers, assuradeurs en dergelijken, die eveneens een groot deel van hun inkomen aan ‘passieve’ beleggingen ontleenden. Om een indruk van de verhoudingen te geven: van de 102 personen die in 1742 in Amsterdam volgens de ‘personele quotisatie’ (inkomstenbelasting) van dat jaar een inkomen van f 16.000,- of meer genoten, bekleedden er dertig een politiek-bestuurlijke functie, waren er dertig ‘koopman’ en twintig ‘rentenier’ (verder waren er nog drie brouwers, twee fabrikanten, een advocaat, een makelaar en een wijnkoper, terwijl van elf personen geen beroep was opgegeven); de zeven personen met inkomens van f 40.000,- of meer waren drie burgemeesters, twee rentenierende weduwen, een beroepsloze baron en een koopman.^28.

Door de vermindering van handel, nijverheid en visserij (althans belangrijke sectoren daarvan) aan de ene kant en de blijvend gunstige mogelijkheden van passief beleggen aan de andere kant verbreedde zich in Holland in de loop van de achttiende eeuw de kloof tussen arm en rijk: grote groepen, vooral in de steden, vervielen tot de diepste armoede (hetgeen zich onder meer uitdrukte in een verkleining van de bevolkingsomvang^29.), terwijl de regenten en delen van de burgerij hun rijkdom wisten te vermeerderen door beleggingen, speculatie, monopolisering van lucratieve posten en een bezitsconcentratie bevorderende huwelijkspolitiek. Vooral de buitenlandse beleggingen - staatsleningen, deelname aan banken en handelsmaatschappijen - namen enorme proporties aan.^30. Deze waren aantrekkelijk omdat de binnenlandse rentestand, juist door de overvloed aan kapitaal, bijzonder laag was, veel lager dan elders. (Met name aan de Engelse staat werden grote sommen geleend. Het was met behulp van Hollands kapitaal dat Engeland zijn militaire en koloniale macht uitbreidde en

28. Oldewelt 1945. Een ander veelzeggend gegeven dat de rijkdom der Amsterdamse regenten illustreert: volgens (ongetwijfeld te lage) belastingopgaven bedroeg het gemiddelde vermogen van de leden van de vroedschap van Amsterdam in de periode 1748-1787 meer dan een half miljoen (naar gegevens van J.E. Elias, vermeld door Van Dijk/Roorda 1971, p. 327). Dit gemiddelde lag hoger dan in de voorafgaande jaren, wat mede kan worden toegeschreven aan het feit dat in 1748 enige zeer rijke kooplieden in de vroedschap werden opgenomen. Een ‘wetsverzetting’ als die van 1748 werkte niet democratiserend, maar had veeleer tot gevolg dat de band tussen bezit aan de ene kant, politieke macht en stand aan de andere kant nog hechter werd gemaakt.

29. Terwijl het inwonertal van Holland in de achttiende eeuw daalde (met name van middelgrote steden als Leiden, Haarlem, Hoorn) steeg dat in de meeste andere provincies. Faber 1979, pp. 119-121.

30. In 1740 bestonden de aan successiebelasting onderworpen grote Amsterdamse nalatenschappen (van f 90 000,- en meer) voor 24% uit buitenlandse effecten, in 1780 voor 40%; het overgrote deel van deze effecten waren Engelse fondsen. Carter 1953, in het bijzonder p. 36.

[p. 66]

Holland als handelsnatie van het eerste plan wist te verdringen.)^31.

Zo bleef het totale vermogen van de bewoners van Holland toenemen, maar alleen ten gunste van een kleine bovenlaag.^32. Het aantal miljonairs, in de zeventiende eeuw nog een grote zeldzaamheid, nam met enige tientallen toe, terwijl de bezitters van middelgrote vermogens, zoals ondernemers in de nijverheid, hun bezit in veel gevallen ernstig zagen aangetast.^33. De vermogensongelijkheid werd, met andere woorden, groter. Zo bezat in 1625 de rijkste 0,2% van de bevolking van Gouda 20% van het totale belaste vermogen, terwijl in 1722 0,15% van de bevolking van deze stad 43% van het vermogen in handen had.^34.

Anders dan in Holland verliep de ontwikkeling in de perifere, meer agrarische provincies, waar grond het belangrijkste bezitsobject was. Commercialisering, monetarisering en ‘verburgerlijking’ waren hier veel minder ver voortgeschreden dan in Holland, en zetten zich in de achttiende eeuw verder voort. In een van oudsher sterk door de adel gedomineerde provincie als Overijssel breidde de middenstand zich uit en versterkte zij haar vermogenspositie ten opzichte van de adel. Deze laatste groep verloor een belangrijk deel van haar materiële overwicht; in 1675 viel volgens Slicher van Bath nog 41% van het totale belaste vermogen aan de adel toe, in 1758 nog maar 19%. Aangezien de grote bezitters tot de adel behoorden, hield dit een relatieve daling van de grote vermogens in; in 1675 bezat 1,4% van de bevolking (gerekend naar gezinnen) van Overijssel 57% van het totale belaste vermogen, in 1758 bezat ditzelfde bevolkingsdeel 49%. Tegelijk nam het aantal ‘bezitlozen’ absoluut en relatief toe: verburgerlijking ging gepaard met polarisering.^35. In een provincie als Friesland, waar de adel traditioneel minder dominant was, vond een met Holland vergelijkbare ontwikkeling van afsluiting, oligarchisering en aristocratisering van de hogere standen plaats: landadel en stedelijk regentenpatriciaat groeiden hier naar elkaar toe, en monopoliseerden steeds meer de politieke posten.^36.

Deze ontwikkelingen in de periferie zijn niet meer dan

31. Vgl. Wallerstein 1980, pp. 279 e.v.; Carter 1953.

32. L.P. van de Spiegel schatte in 1782 dat het gezamenlijke vermogen van alle Nederlanders sinds de ‘Munstersche Vreede’ met i miljard vermeerderd was, waaronder voor 325 miljoen aan buitenlandse kredieten (volgens tekstbezorger Joh. de Vries vermoedelijk een te lage schatting) en liefst 425 miljoen ‘capitaalen ten laste van provincien, steeden, admiraliteiten en diergelijke corpora’. Uit deze schattingen, hoe ruw ook, blijkt wel hoezeer het Nederlandse kapitaalbezit de vorm van buitenlandse beleggingen en binnenlandse overheidsleningen had aangenomen. Van de Spiegel 1782.

33. Van Dillen 1970, pp. 472-475.

34. Klein 1965-'66, pp. 47, 51.

35. Slicher van Bath 1957, pp. 239-390.

36. Van Dillen 1970, pp. 476-477; Faber 1970, pp. 140-163.

[p. 67]

nuanceringen in het beeld van de Republiek als geheel. Gezien het economische, demografische, politieke en culturele overwicht van de westelijke provincies - Holland, in mindere mate Zeeland en Utrecht - waren de ontwikkelingen die daar plaatsvonden de belangrijkste. Terwijl in Zeeland de terugslag van de handel zo ernstig was dat de provincie weer een meer agrarisch - en daarmee perifeer - karakter kreeg, had in Holland in de achttiende eeuw langzamerhand een bezittersfiguratie gestalte gekregen die sterk leek op wat we als typerend voor Nederland in het midden van de negentiende eeuw hebben beschreven: rijkdom bij weinigen, die voor een groot deel de vorm aannam van bezit van overheidsobligaties en buitenlandse effecten, - die zich derhalve verdroeg met een laag produktiepeil, veel werkloosheid en pauperisme.^37. In deze ontwikkeling verminderde de interdependentie tussen sociale klassen; bezitlozen werden door bezitters minder als nodige arbeidskrachten gezien en meer als lastige armen, nutteloos, hinderlijk en bedreigend tegelijk. Uitdrukkingsvorm van de groeiende sociale afstand tussen ‘hoog’ en ‘laag’, en tegelijk van afnemende nationale macht en het verminderend nationaal zelfbewustzijn, was de verfransing van de leden van de hoogste standen in taal, kleding en manieren.^38.

De Bataafse omwenteling en de daaropvolgende Franse overheersing brachten, bij alle politieke hervormingen en wisselingen in de samenstelling van plaatselijke en nationale politieke elites, geen fundamentele veranderingen in deze bezitsstructuur. Vooral in de jaren 1810-1813, toen het internationale goederen - en geldverkeer bijna tot stilstand kwam, vond allerwegen verarming plaats en werden grote en kleine vermogens aangetast (onder andere door de beruchte tiërcering van de staatsschuld).^39. Maar hoewel er ten opzichte van de achttiende eeuw een onmiskenbare versobering was opgetreden in de levenswijze van de meest vermogenden - het verval van vele grote buitenplaatsen wees daar op^40. - kon Nederland na 1813 nog steeds doorgaan voor een betrekkelijk rijk land, waarin de verhoudingen tussen arm en rijk niet essentieel waren veranderd. Nog steeds was er een bovenlaag van grote-vermogens-

37. Th.P.M. de Jong 1972 noemt als nationaal vermogen van de Republiek omstreeks 1780 een (niet nader toegelicht) bedrag van 10 miljard gulden, waarvan 20 à 25% zou bestaan uit buitenlandse beleggingen. De inkomsten uit vermogens zouden ongeveer de helft van het nationaal inkomen uitmaken.

38. Deze ontwikkeling begon in de tweede helft van de zeventiende eeuw, waarbij Haagse regeringskringen - als het meest aristocratische, meest internationaal georiënteerde en minst op de handel gerichte deel van de Hollandse elite - voorop liepen.

39. Zie bijvoorbeeld Buist 1981.

40. Brugmans 1960 (Paardenkracht), p. 200.

[p. 68]

bezitters, die zich sterk op passieve beleggingen richtte. Dat bleek uit de vele miljoenen waarmee Nederlandse beleggers spoedig weer intekenden op staatsleningen en andere vraag naar langlopend krediet.^41. Zo stegen de buitenlandse beleggingen, die van ruwweg anderhalf miljard gulden aan het einde van de achttiende eeuw ineengeschrompeld waren tot ongeveer 250 miljoen in 1813, weer tot bijna 1 miljard in 1825, een bedrag dat vooral na 1840 verder zou stijgen.^42.

Alles bijeen valt een aanzienlijke continuïteit op te merken in de Nederlandse bezitsverhoudingen vanaf de tweede helft van de zeventiende tot de tweede helft van de negentiende eeuw. Met deze bezitsstructuur hing een mentaliteit samen die later, maar ook al door tijdgenoten aan de kaak werd gesteld als inertie, zelfgenoegzaamheid, Jan Salie-geest: bezitters hoefden zich niet buitengewoon in te spannen om hun vermogen in stand te houden en te vermeerderen, zij hoefden er geen bijzondere talenten voor te ontplooien. Nodig en nuttig waren eigenschappen als ordelijkheid, zelfbeheersing, spaarzaamheid, nauwkeurigheid en betrouwbaarheid. Creativiteit, originaliteit, avontuurlijkheid, werkdrift: dergelijke eigenschappen waren uit zuiver materieel oogpunt niet erg nuttig, konden zelfs nadelig zijn.^43.

De zelfgenoegzaamheid van de gezeten burgers was al in de achttiende eeuw herhaaldelijk in geschrifte gehekeld. De critici werden gemotiveerd door een besef van nationale achteruitgang en achterstand, achteruitgang ten opzichte van de eigen Gouden Eeuw, achterstand ten opzichte van naburige landen. Het was dit besef dat de achttiende-eeuwse Patriotten geïnspireerd had tot hun aanval op het Nederlandse ancien régime; het vormde tevens een achtergrond van belangrijke veranderingen die zich in de negentiende eeuw voltrokken.

41. Bosch 1948, pp. 39-52.

42. Klein 1970 (Kapitaal en stagnatie), pp. 17-18.

43. Deze opmerkingen zijn - zoals altijd wanneer generaliserend over de mentaliteit van een groep wordt geschreven - enigszins speculatief. Eén aanwijzing ervoor is gelegen in publieke uitlatingen van tijdgenoten; zie bijvoorbeeld Van de Spiegel 1782; Van Rees 1854. Voorts zouden ego-documenten (brieven, dagboeken) als bron kunnen dienen; een case-study waarin dergelijke documenten zijn verwerkt is de nog te verschijnen dissertatie van Kees Schmidt: Om de Eer van de Familie. De vermogensontwikkeling van het geslacht Teding van Berkhout, in het bijzonder hoofdstuk iii. Vgl. verder bijvoorbeeld Joh. de Vries 1959, pp. 1-10; Schama 1977, pp. 21-22; Van den Eerenbeemt 1972, pp. 31-32.

[p. 69]

3 Bezitsverhoudingen omstreeks 1850: gegevens en interpretaties

Het beeld van de Nederlandse bezitsverhoudingen in het midden van de negentiende eeuw kan met behulp van een aantal gegevens nader worden ingevuld. Eén type gegevens wordt gevormd door statistieken van aan de successiebelasting onderworpen nalatenschappen, waaruit met enig voorbehoud - de cijfers zijn niet helemaal betrouwbaar en de nalatenschappen zijn niet zuiver representatief voor alle privé-vermogens - iets kan worden afgeleid over de samenstelling van privé-vermogens. Omstreeks 1850 bestond volgens deze gegevens zo'n 40% van de gezamenlijke waarde van privé-vermogens in Nederland uit onroerend goed, ongeveer een-derde deel uit effecten - waaronder ruwweg 15% binnenlandse staatsobligaties en ongeveer eenzelfde percentage buitenlandse fondsen - en de rest uit schuldvorderingen, schepen en andere roerende zaken, en contanten. Tot het einde van de eeuw zouden deze verhoudingen in grote trekken gelijk blijven, met dien verstande dat het aandeel van de binnenlandse staatspapieren zou dalen, dat van de buitenlandse fondsen en de binnenlandse aandelen zou stijgen. Het in binnenlandse nijverheid geïnvesteerde kapitaal zou echter voorlopig minder dan 5% van het nationale vermogen blijven uitmaken.^44.

Een andere bron van gegevens levert het in de grondwet van 1848 vastgelegde en in de kieswet van 1850 nader omschreven censuskiesrecht. Consequenter dan in het oude kiesstelsel, waarin de bij de geboorte gegeven stand nog een formeel criterium was, werd het stemrecht toegewezen aan die volwassen mannen die blijkens hun bijdrage aan de directe belastingen (grondbelasting, personele belasting en patentrecht) een zeker minimum aan welstand genoten.^45. De politieke verantwoordelijkheid werd hiermee gelegd bij hen die belang hadden bij de bestaande eigendomsverhoudingen en die op grond van hun welstand geacht werden weldenkend en ontwikkeld genoeg te zijn om het stemrecht te mogen uitoefenen. Overwegingen van materieel eigenbelang (bescherming van eigendom) en standsoverwegingen (de vanzelfsprekende

44. Cijfers en berekeningen in: Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1884, p. 219; Bescheiden voor de statistiek van het Koningrijk der Nederlanden. Bescheiden betreffende de Geldmiddelen, eerste druk ('s-Gravenhage 1861), p. 151; Boissevain 1883; Verrijn Stuart 1888 en 1917, deel 3, pp. 355-359. De laatste zin is gebaseerd op een schatting van De Jonge 1968, pp. 403-407.

45. De hoogte van de minimaal te betalen belasting varieerde overigens sterk per gemeente: van f 20,- in sommige plattelandsgemeenten tot f 112,- in Amsterdam. Joh. de Vries 1971, pp. 185-186.

[p. 70]

verbinding van welstand met ontwikkeling en beschaving) waren hier vermengd.^46.

Het nieuwe stelsel gaf in 1850 aan 2,7% van de bevolking, oftewel 10,7% van de volwassen mannen, stemrecht voor de Tweede Kamer en de Provinciale Staten.^47. Tot deze 10,7% behoorden vrijwel alle rijke en welgestelde heren, maar daarnaast ook winkeliers, schippers, kramers, kroeghouders, logementhouders, verhuurders van rijtuigen, kantoorbedienden, enzovoort; kortom, ‘goede middelstand’, maar ten dele ook ‘mindere onder de middelstand’.^48. De aanzienlijken en vermogenden vormden met hun gezinnen een veel kleiner deel van de bevolking; naar schatting niet meer dan ongeveer 4%.^49.

Voor de gemeenteraadsverkiezingen lag de census op de helft van die voor de Tweede-Kamerverkiezingen. Het aantal kiezers was echter minder dan het dubbele dan dat voor de Kamer: naar schatting 17,9% van de volwassen mannelijke bevolking.^50. Hieruit zou men kunnen opmaken dat de middenlaag van degenen die in bescheiden welstand leefden (c.q. degenen die niet voor de Tweede Kamer, wel voor de gemeenteraden stemrecht hadden) van geringe omvang was, - een van de aanwijzingen voor de grote bezitsongelijkheid, de kloof tussen arm en rijk.

Over een kleine elite onder de vermogenden staan ons meer gegevens ter beschikking: de hoogst aangeslagenen in de directe belastingen die in aanmerking kwamen voor verkiezing voor de Eerste Kamer, waarvan de namen en de door hen betaalde belastingen ieder jaar, van 1850 tot 1893, werden gepubliceerd. Het ging om het een-drieduizendste deel van de bevolking van elke provincie dat de meeste belasting betaalde, de leeftijd van dertig jaar of meer had bereikt en van het mannelijk geslacht was (dit laatste was zo vanzelfsprekend dat het niet in de wet vermeld was).^51. De aldus geselecteerden vormden ruim duizend personen; met hun gezinnen tussen de 0,1 en 0,2% van de Nederlandse bevolking.^52. Een reeks van de grootste bezitters van Nederland vormden ze niet precies: belangrijke vermogensbestanddelen werden door geen van de belastingen getroffen, en de verschillen tussen de provincies

46. Dat deze overwegingen een rol speelden, is onder meer op te maken uit een in 1842 gehouden onderzoek, ingesteld door het Ministerie van Binnenlandse Zaken, dat erop gericht was na te gaan welke consequenties een wijziging en verruiming van het kiesrecht (gedacht werd aan een verruiming tot een-twintigste deel van de bevolking, en het gaan meerekenen van de patentbelasting, naast de grondbelasting en de personele belasting, als basis van stemrecht) zou hebben voor de samenstelling van het kiezerscorps. In antwoord op de enquête spraken de gouverneurs van enkele provincies de vrees uit dat door een dergelijke verandering ‘de uitoefening van het stemregt, veelal in handen van personen zal geraken, welke hiertoe noch de vereischte onafhankelijkheid, noch genoegzame geschiktheid bezitten’ (aldus de gouverneur van Limburg). Blok/De Meere 1978, in het bijzonder pp. 238, 243.

47. Joh. de Vries 1971, p. 184.

48. Volgens de resultaten van het in noot 46 genoemde onderzoek. Blok/De Meere 1978.

49. Vgl. Giele/Van Oenen 1976; Van Tijn 1977, dl. 12, p. 134. Het precieze percentage is natuurlijk afhankelijk van wie men tot de ‘aanzienlijken en vermogenden’ wil rekenen. Het verschil tussen deze categorie en de rest van de bevolking was groot, maar de grens bepaald niet haarscherp.

50. Joh. de Vries 1971, pp. 182-184.

51. Wet 4 juli 1850 betreffende het kiesrecht voor de Eerste en Tweede Kamer, gepubliceerd in De Nederlandsche Staatscourant, 9 juli 1850. Lijsten gepubliceerd in de Staatscourant, 16 t/m 23 augustus 1850 en volgende jaren. Ter controle zijn ook de gegevens van 1851 geraadpleegd; hoewel deze in individuele gevallen opvallend van die van het jaar ervoor afweken, was het patroon van verhoudingen in beide jaren overeenkomstig. Uitvoerige informatie over de hoogstaangeslagenen bij Van Eerde-Kooy 1983 (ongepubliceerd), aan wie sommige van de vermelde cijfers ontleend zijn.

52. Om precies te zijn: 0,16%, indien de gemiddelde gezinsgrootte van de hoogst aangeslagenen gelijk zou zijn aan die van de hele Nederlandse bevolking (volgens de volkstelling van 1849 4,78 personen). Van de Nederlandse mannen van dertig jaar en ouder vormden de hoogst aangeslagenen naar schatting eveneens 0,16%. Uitkomsten der derde tienjarige volkstelling in het Koningrijk der Nederlanden op den negentienden november 1849 ('s-Gravenhage 1852).

[p. 71]

waren zo groot dat samenvoeging van de lijsten per provincie niet een lijst van de hoogst aangeslagenen in den lande opleverde. Grootgrondbezitters kwamen er eerder op voor dan effectenbezitters, welgestelde ingezetenen van een arme provincie eerder dan even welgestelde ingezetenen van een rijke provincie. Dat neemt niet weg, dat de bezitters van zeer grote vermogens met een grote mate van waarschijnlijkheid tot de geselecteerden behoorden, was het niet vanwege de grondbelasting op hun onroerend goed dan toch vanwege de personele belasting (een weeldebelasting op gebruikte woon- en pakhuizen, meubilair, dienstboden en paarden) die ze betaalden.

Vergelijking van de lijsten van 1850 toont grote verschillen tussen de provincies. Zo kende Friesland veel meer grootgrondbezitters dan de andere provincies; 60% van de hoogst aangeslagenen betaalde hier meer dan f 1000,- aan grondbelasting,^53. tegen 18% in het hele land. De grootste grondbezitters woonden echter in Overijssel en Gelderland; enkele baronnen en graven torenden hier boven de rest uit.

De beste indicator van welstand en daarmee van vermogensbezit is de personele belasting.^54. Volgens dit criterium was Noord-Holland de rijkste provincie: iets meer dan de helft (51%) van de hoogst aangeslagenen betaalde hier meer dan f 500,- aan personele belasting, tegen minder dan eenvijfde (19%) in het hele land. Anders gezegd: niet veel minder dan de helft (42%) van de volgens dit criterium rijkste personen woonde in Noord-Holland, waarvan de overgrote meerderheid in Amsterdam. Na Noord-Holland volgden als provincies met relatief veel rijken Zuid-Holland en Utrecht, waar ongeveer een-derde (resp. 34% en 30%) van de hoogst aangeslagenen meer dan f 500,- aan personele belasting betaalde.

De meesten van deze kleine top (die in totaal uit 192 personen bestond) reikten niet ver boven de f 500,-. Slechts twintig Nederlanders betaalden meer dan f 1000,- aan personele belasting: twee baronnen en een graaf in Overijssel en Gelderland, negen Amsterdammers en acht, voornamelijk adellijke personen in en rond Den Haag. Tot deze laatsten behoorden twee prinsen van koninklijken bloede, die in welstand nog ver boven de anderen uitstaken.^55.

53. De grondbelasting was een belasting op onroerend goed, waar zowel ‘gebouwde’ als ‘ongebouwde’ eigendommen onder vielen. Grondslag van de belasting was de geschatte belastbare opbrengst, waarvoor de gegevens van het Kadaster als aanwijzing werden genomen. Joh. de Vries 1971, pp. 188 e.v.

54. Zie voor de tarieven Joh. de Vries 1971, pp. 198-200. De uiterlijke tekenen van welstand die door deze belasting bestreken werden, hoefden uiteraard niet precies te corresponderen met het privé-vermogen, maar een belangrijke aanwijzing daarvoor vormen ze wel. Een ander probleem, dat ook voor de andere belastingen geldt, betreft de onbetrouwbaarheid van de belastingaangiften, die ook toen ongetwijfeld groot was. Maar wellicht was er grote-vermogensbezitters wel wat aan gelegen om op de lijsten van verkiesbaren voor de Eerste Kamer te verschijnen.

55. Om precies te zijn: prins Frederik, broer van de in 1849 overleden koning Willem ii, die liefst f 10 877,- aan personele belasting betaalde, en zijn neefje prins Hendrik, broer van koning Willem iii, die goed was voor f 2 415,-. De koning zelf, die ongetwijfeld de grootste staat van allemaal voerde, ontbrak (uiteraard) op de lijsten.

[p. 72]

Alleen in Noord- en Zuid-Holland, het oude kerngebied van handel en financiën, betaalde meer dan de helft van de hoogst aangeslagenen (resp. 68% en 59%) enige patentbelasting, dit wil zeggen oefende een beroep of bedrijf uit buiten de sfeer van overheid, kerk, onderwijs, advocatuur of landbouw;^56. van de hoogst aangeslagenen in heel Nederland betaalde slechts 44% deze belasting. En alleen in Noord-Holland waren er onder de meest vermogenden velen voor wie een dergelijk bedrijf of beroep, blijkens de betaalde patentbelasting, een belangrijke bron van inkomsten was; een-derde van de hoogst aangeslagenen betaalde hier meer patentbelasting dan grondbelasting, tegen 12% in het hele land. Terwijl 16% van alle hoogst aangeslagenen in Noord-Holland woonde, bracht deze categorie 45% van de door de hoogst aangeslagenen betaalde patentbelasting op. Zowel in rijkdom als in de aard van de bezittingen als ook in commerciële activiteiten onderscheidde de bovenlaag van de westelijke provincies - met name Noord-Holland, nog meer in het bijzonder Amsterdam - zich nog steeds van die van de rest van Nederland.

Noord-Holland onderscheidde zich nog in een ander opzicht, dat eveneens naar het verleden verwees: het was de enige provincie waarvan de lijst geen adellijke titels vermeldde. Hier manifesteerde zich waarschijnlijk iets van het oude patricische zelfbewustzijn, waarin de adel zeker niet als ‘hoger’ gold. De Amsterdamse patriciërs die na 1813 geadeld waren, wilden zich niet al te nadrukkelijk op hun nieuwe titel laten voorstaan; eerder toonden zij een zekere superieure onverschilligheid op dit punt.^57.

De adel, inclusief die van Noord-Holland, nam in deze bezitterselite een zeer vooraanstaande plaats in. Bijna een kwart (22%) van de hoogst aangeslagenen behoorde tot deze stand. In de hoogste toppen was de adel nog veel sterker vertegenwoordigd: van degenen die meer dan f 2000,- aan directe belastingen betaalden was bijna de helft (49%) van adel, van degenen die meer dan f 500,- aan personele belasting betaalden meer dan een-derde (38%), terwijl van degenen die meer dan f 1000,- aan grondbelasting betaalden niet veel minder dan de helft (43%) een adellijke titel had. Vermogen, met name in

56. Het patentrecht, ingevoerd in 1819 en gewijzigd in 1832 en 1843, was een onoverzichtelijke belasting, met voor verschillende bedrijven en beroepen verschillende grondslagen (zoals aantal arbeiders, omzet, huurwaarde, aantal kranen of stallen, financiële beloning) en tarieven. Zij gold voor bedrijfseigenaren, maar ook voor sommige niet-zelfstandige beroepen, zoals klerken. Vrijgesteld waren onder anderen geestelijken, ambtenaren, leraren, advocaten, kunstenaars en landbouwers. Joh. de Vries 1971, pp. 202-209.

57. Bruin 1980, p. 21.

[p. 73]

de vorm van grondbezit, en formeel standslidmaatschap waren, zo blijkt hieruit, vrij nauw met elkaar verbonden, ook al waren de politieke privileges van deze stand enkele jaren eerder officieel afgeschaft.

Ook op dit punt waren er streekverschillen. Sterk domineerde de adel in de traditioneel meest ‘feodale’ provincies, Gelderland en Overijssel. Een duidelijke regionale differentiatie was in Zuid-Holland aan te treffen: in en rond het regeringscentrum Den Haag veel rijke adel, in en rond het handelscentrum Rotterdam uitsluitend niet-adellijke vermogenden, die blijkens de patentbelasting een deel van hun inkomen aan eigen bedrijf of beroep - buiten de overheidssector - ontleenden.

Uit deze gegevens kunnen we concluderen dat de regionale variatie in bezitsstructuur omstreeks het midden van de negentiende eeuw tot op grote hoogte een continuering was van verschillen die zich in vroeger eeuwen hadden ontwikkeld. Zo kende Friesland een tamelijk brede laag van grootgrondbezitters, terwijl in andere provincies, zoals Noord-Brabant en Drente, nauwelijks van grootgrondbezit kon worden gesproken. En zo was Utrecht een relatief rijke provincie waarin de adel sterk was en heel weinig grote bezitters commerciële activiteiten ontplooiden. Amsterdam en Den Haag waren nog steeds de plaatsen waar de grootste rijkdom geconcentreerd was. Landelijk gezien nam de adel onder de vermogenden een gewichtige plaats in, vooral onder de allerrijksten en de grootgrondbezitters. Het sterkst domineerde deze stand in die provincies waar dat al van oudsher het geval was, en waar de ongelijkheid in grondbezit het grootst was: Overijssel en Gelderland. Ondernemersactiviteiten waren blijkens de betaalde patentbelasting in de bovenlaag van de hoogst aangeslagenen van ondergeschikt belang, vooral buiten de westelijke provincies.

De grote en opvallende ongelijkheid van bezit in deze samenleving was nauw verbonden met andere ongelijkheden, in het bijzonder in politieke en normatieve macht. Gegoeden leefden temidden van massa's armen en hongerigen, begerig naar hun geld en goederen. Hiervan ging voor de eersten een dreiging

[p. 74]

uit, die het scherpst werd ervaren wanneer bezitlozen zich opstandig toonden. Op de incidentele uitbarstingen van verzet - plunderingen, bestormingen, vaker alleen maar samenscholingen - werd met groot machtsvertoon in de vorm van wapengeweld gereageerd, waarbij soms doden vielen.^58.

Toegang tot de staatsmacht waarvan deze geweldsuitoefening ter bescherming van de eigendomsorde deelt uitmaakte, was exclusief aan kapitaalbezitters voorbehouden: formeel vanwege het censuskiesrecht, informeel vanwege de betrekkingen van regionale en nationale reikwijdte die zij - vooral de meest aanzienlijken en vermogenden onder hen - met elkaar onderhielden. Weliswaar waren groepen welgestelde vermogensbezitters evenals andere groepen in deze samenleving nog sterk lokaal gebonden (in opmerkelijk contrast met hun directe participatie als bezitters in internationale figuraties): steden en streken kenden hun eigen klieken en coterieën, hun eigen besloten milieus. Met de sociale mobiliteit was ook de geografische mobiliteit gering: welgestelden bleven, net als andere bevolkingscategorieën, meestal wonen in de stad of streek waar ze geboren waren en daar omgaan met mensen die ze vanaf hun jeugd kenden.^59. Maar tegelijk waren de leden van de bezittende klassen veel meer op wijdere verbanden georiënteerd dan de leden van andere klassen. Ze hadden hun relaties buiten de lokale gemeenschap, reisden meer, namen meer deel aan regionale en nationale organisaties, waren veel beter op de hoogte - geholpen door kranten en andere geschriften - van de regionale, nationale en internationale politiek. Alleen al door deze bredere contacten en ruimere oriëntatie waren hun politieke machtskansen veel groter.

Het netwerk van betrekkingen dat vermogenden met elkaar vormden, had ook rechtstreeks te maken met hun normatieve macht - de macht om claims van superioriteit tot gelding te brengen. Zij herkenden elkaar als standgenoten, die op die basis als gelijken met elkaar konden omgaan en anderen van een dergelijke omgang uitsloten. Hun vanzelfsprekende superioriteitsgevoel kwam tot uitdrukking in en werd steeds weer bevestigd door de termen waarmee zij zichzelf en andere groepen beschreven - hoger, groot, aanzienlijk, ontwikkeld,

58. Voorbeelden bij Schouten 1976, onder andere p. 46.

59. Zoals onder meer blijkt bij vergelijking van geboorteplaats en woonplaats van de in de Staatscourant vermelde hoogst aangeslagenen. Zo waren in 1850 108 van de 140 (77%) in Amsterdam woonachtige hoogst aangeslagenen (op een totaal van 158 hoogst aangeslagenen in de provincie Noord-Holland) in deze stad geboren. Staatscourant, 24 mei 1870.

[p. 75]

deftig, voornaam, beschaafd, fatsoenlijk tegenover lager, gering, smal, schamel, gewoon, gemeen-en de manieren waarop zij met ‘lageren’ omgingen: aanspreekvormen (‘u’ versus ‘jij’), wijzen van groeten, bevelen geven, enzovoort.^60. Door hun monopolie op liefdadigheid konden zij zich ook in moreel opzicht superieur achten. Lager geplaatsten waren van hun kant geneigd - en, gegeven de eenzijdigheid van de afhankelijkheidsverhoudingen min of meer gedwongen - tot complementair gedrag dat minderwaardigheid uitdrukte. Dergelijk gedrag tegenover ‘hogeren’ vertoonden zij echter niet altijd, waaruit kon worden opgemaakt dat zij de heersende definities van ‘hoog’ en ‘laag’ niet volledig aanvaardden; gevoelens van ambivalentie of zelfs vijandigheid toonden zich niet alleen in incidentele oproerigheid, maar veelvuldiger in een herhaaldelijk beklaagde lompheid, onverschilligheid, wantrouwen, soms ook - vooral bij fabrieksarbeiders - in rechtstreekse uitingen van vijandigheid.^61. Voor de vermogenden zelf was de nauwe verbinding van bezit met ‘beschaving’, ‘fatsoen’ en ‘ontwikkeling’ - als beeld van de samenleving dat in de dagelijkse werkelijkheid voortdurend werd bevestigd - een manier om de bezitsongelijkheid begrijpelijk te maken en te legitimeren: men was niet zozeer beschaafd, fatsoenlijk, ontwikkeld omdat men een vermogen bezat, maar men bezat een vermogen omdat men beschaafd, fatsoenlijk, ontwikkeld was. Op dezelfde wijze waren de armen arm omdat ze ruw, zedeloos, onontwikkeld waren. Stands- en daarmee bezitsverschillen werden ook in religieuze termen gerechtvaardigd - als van God gegeven.^62.

Standsbesef en het daarbij passende gedrag hadden nog een andere bezitsfunctie. Beperking van de informele omgang tot een kleine categorie van standgenoten bevorderde dat rijken onder elkaar trouwden en droeg er zo toe bij dat vermogens in de opeenvolging van generaties niet versnipperd raakten.

Tot de zekerheid van de bezitsrechten droeg de aard van de bezittingen zelf bij. De uiterlijke tekenen van welstand - de kleding, het huis, het rijtuig - wekten de afgunst van de armen op, maar behoorden tegelijk tot de middelen waarmee dezen

60. Zie bijvoorbeeld P.R.D. Stokvis 1978, in het bijzonder pp. 73-74, 82.

61. Giele 1976, pp. 33 e.v. Ook in enkele geschreven getuigenissen van leden van lagere standen komen gevoelens van vijandigheid tegen hogergeplaatsten en verzet tegen ondergane vernedering tot uitdrukking. Zo contrasteerden mensen die van Nederland naar de Verenigde Staten waren geëmigreerd de ongelijkheid en onvrijheid in het land van herkomst met de gelijkheid en vrijheid in hun nieuwe land. Zoals het in een van deze brieven treffend werd uitgedrukt: ‘In Nederland wordt er op een daglooner gezien als op een hond, uit de hoogte wordt er neergezien op een ambachtsman, en het is een schande in de oogen der grooten met hen gemeen te zijn.’ P.R.D. Stokvis 1977, p. 34.

62. Zie bijvoorbeeld Brugmans 1971, hoofdstuk 5.

[p. 76]

ervan doordrongen werden dat ze een lager soort mensen vormden. De bronnen van deze welstand waren voor een groot deel aan het oog van de bezitlozen onttrokken: voorzover kapitaal uit effecten bestond, had het iets ongrijpbaars, was niet te zien waar de welstand vandaan kwam. Deze ongrijpbaarheid en onzichtbaarheid betekende een zekere beveiliging tegen aantasting van het kapitaalbezit: voorzover bezitlozen tot verzet neigden, was het immers niet direct duidelijk waar ze zich tegen moesten richten. Rijken schenen in welstand te leven omdat ze nu eenmaal rijk waren, niet omdat ze de arme producenten iets ontnamen. Een ideologie die privé-eigendom als ‘uitbuiting’, als dwang tot overheveling van ‘meerwaarde’ van de feitelijke producenten naar de formele eigenaren aan de kaak stelde,^63. had hier weinig aangrijpingspunten.

De meeste bedrijfseigenaren verschilden, zoals gezegd, zo weinig van hun werknemers dat moeilijk van grove uitbuiting kon worden gesproken. Wel varieerde de sociale afstand tussen beide categorieën sterk, zowel in de nijverheid als in de landbouw; de figuur van de deftige, al dan niet letterlievende fabrikant, die de technische zijde van de produktie geheel aan een meesterknecht overliet, was niet ongewoon,^64. en nog veel minder ongewoon was de welvarende boer die zich ver boven zijn landarbeiders verheven achtte. Bepalend voor het beeld van de produktieverhoudingen waren beiden echter niet. De conflicten op dit niveau bleven lokaal beperkt en van incidentele aard.

Zoals de normatieve en politieke macht van bezitters bijdroegen tot de zekerheid van bezitsrechten, zo vormde hun bezit een ondersteuning van hun politieke en normatieve macht. Gedeeltelijk bleek dat op een heel directe manier. Zo kocht de koning oppositionele geluiden soms letterlijk met zwijggeld af, en vulden vermogende particulieren wel eens voedselvoorraden aan om een dreigend hongeroproer te voorkomen.^65.

De verwevenheid van bezit, politieke macht en normatieve macht kwam tot uitdrukking in het eigendomsrecht. Sinds 1838 was dit recht gecodificeerd in het Burgerlijk Wetboek,

63. Zoals in het marxistisch socialisme, maar ook al eerder door onder anderen de ‘Ricardiaanse’ socialisten gepropageerd. Niet toevallig werd deze gedachte voor het eerst uitgewerkt in Engeland ten tijde van - en in nauwe samenhang met - de industriële revolutie aan het begin van de negentiende eeuw. Pels 1978, pp. 450-480.

64. Brugmans 1960 (Paardenkracht), pp. 84-85.

65. Zie Schouten 1976, pp. 27, 34.

[p. 77]

uitvloeisel van de politieke centralisatie die na 1795 had plaatsgevonden.^66. Centralisatie was gepaard gegaan met individualisering: gilden waren afgeschaft, lokale verordeningen buiten de wet gesteld. In de voorstelling van het recht bevond zich vrijwel niets tussen ‘de staat’ en ‘het individu’: de enige in de wet genoemde sociale verbanden (afgezien van de staat zelf) waren enerzijds de familie en het gezin, anderzijds enkele commerciële organisatievormen, waaronder de naamloze vennootschap. De nadruk lag op de rechten en vrijheden van de individuele eigenaar: deze mocht met zijn bezittingen doen wat hij wilde, zolang hij de rechten van anderen - met name van andere eigenaren - respecteerde.^67. Onteigening door de staat was mogelijk, maar alleen volgens een speciale wet en tegen een ‘behoorlijke schadeloosstelling’. De eigenaar was ook vrij in de met anderen te sluiten contracten betreffende het gebruik van zijn bezit. Zo hoefden bedrijfseigenaren bij het opstellen van arbeidscontracten geen wettelijke beperkingen inzake arbeidstijden, loonshoogte enzovoort in acht te nemen. Rezen hierover geschillen, dan kon een gerechtelijke procedure worden aangespannen waarbij, zo stipuleerde de wet, de werkgever op zijn woord geloofd zou worden.^68.

De belangrijkste door de wet erkende sociale eenheid was naast het gezin de familie van bloedverwanten. Volgens het erfrecht ging bij het overlijden van een van de echtgenoten diens eigendom geheel over op de kinderen en minder nauwe bloedverwanten van de overledene, en pas bij ontstentenis van dezen - tot en met de twaalfde graad - op de overgebleven echtgenoot of echtgenote.^69. Deze wettelijke bepalingen weerspiegelden het belang dat werd gehecht aan de instandhouding van familiekapitaal; huwelijken waren daarvoor noodzakelijk, maar zouden het familiekapitaal ook tezeer kunnen aantasten.

Het eigendomsrecht anno 1850 drukte niet alleen een groot machtsverschil tussen ‘bezitters’ en ‘niet-bezitters’ uit, maar ook tussen mannen en vrouwen.^70. Vrouwen die trouwden waren vrijwel uitgesloten van rechtsgeldige handelingen in de vermogenssfeer - een wettelijke achterstelling die tot ver in de twintigste eeuw zou blijven bestaan. Ongehuwde vrouwen

66. De samenhang tussen centralisering en individualisering is een kernthema in de negentiende-eeuwse sociologie. Vgl. Nisbet 1966.

67. Het Burgerlijk Wetboek van 1838 is ‘het wetboek in de eerste plaats van den gezeten burger. Het heeft de burgerlijke vrijheid en gelijkheid tot leidende gedachten, regelt het patriarchale burgergezin en deszelfs vermogen. Het is gebouwd op individuele private eigendom, individuele vrije contracten en individuele zelfverantwoordelijkheid. Voor de maatschappelijke belangen, die niet met vermogen samenhangen, voor de maatschappelijke belangen van hen, die geen vermogen bezitten, heeft het bw vrijwel geen oog.’ Aldus Levenbach 1938, p. 138.

68. Valkhoff 1949, hoofdstuk ii.

69. Eggens 1938.

70. Limburg 1938, pp. 347-364; Levenbach 1938, pp. 134-135.

[p. 78]

konden wel over eigen vermogen blijven beschikken, maar voor hen golden weer andere, niet in wetten vastgelegde beperkingen. In beide gevallen waren hun kansen in commercie en politiek miniem. Behalve tot opvoedsters en bestierders van het huishouden ontwikkelden vrouwen in de bezittende klassen zich vaak tot specialisten in de informele betrekkingen, het uitnodigen en zich laten uitnodigen, het daarbij aanbrengen van subtiele standsonderscheidingen, het arrangeren van huwelijken. Door de nauwe samenhang tussen stand en vermogen bevorderden zij zo, bedoeld of onbedoeld, dat vermogenden onder elkaar trouwden, en vervulden daarmee een functie in de instandhouding van familievermogen.

Ook tussen ouderen en jongeren in de bezittende klassen bestond een aanzienlijk machtsverschil. Jongeren kregen met het bereiken van de meerderjarige leeftijd van drieëntwintig jaar de wettelijke mogelijkheid om alle aan eigendom verbonden rechten uit te oefenen (als zij tenminste geen getrouwde vrouw waren). Vaak moesten ze dan nog jaren wachten voordat ze door erving of anderszins een zodanig eigen vermogen hadden verworven dat ze een ‘zelfstandig’ bestaan konden leiden. Zolang dat niet het geval was, waren ze doorgaans in hoge mate aangewezen op oudere, vermogende familieleden.

Deze bezitsstructuur was niet statisch, al was het tempo van verandering laag in vergelijking met latere perioden. Alleen al door het feit dat de Nederlandse samenleving deel uitmaakte van een veranderende figuratie van nationale samenlevingen waren veranderingen onvermijdelijk. Internationale conjunctuurwisselingen deelden zich, zij het op enigszins a-typische wijze, aan de Nederlandse economie mee.^71. Nederlanders werden beïnvloed door elders ontwikkelde politieke ideologieën, en de conflicten en tegenstellingen waarmee deze verbonden waren. Bovenal werden zij geconfronteerd met de technologisch-economische ontwikkeling van de industriële revolutie, die in naburige landen al zulke duidelijke sporen had achtergelaten. Aan dergelijke veranderingen konden zij zich niet onttrekken. Deze verscherpten - althans bij degenen wier re-

71. Internationale hausses gingen in Nederland juist gepaard met crisisverschijnselen en verergering van de armoede, daar zij wel prijsstijgingen maar geen vergroting van de economische bedrijvigheid met zich meebrachten. Pas na 1860 zou dit langzamerhand veranderen.

[p. 79]

ferentiekader omvattender was dan eigen streek of land en die zich enigermate met het nationale belang identificeerden - het besef dat Nederland ‘achterliep’. Sommige groepen uit de bezittende klassen trokken daar de conclusie uit dat hervormingen geboden waren. Het streven hiernaar had, onder invloed van dramatischer gebeurtenissen elders, geresulteerd in de onbloedige politieke omwenteling van 1848. Het vormde ook een stimulans voor de economische veranderingen die zich in de tweede helft van de eeuw voltrokken.

4 Bezitsverhoudingen en beginnende industrialisatie

De industrialisatie die in Nederland in de tweede helft en vooral het laatste kwart van de negentiende eeuw opvallende vormen begon aan te nemen, bracht een geleidelijke verandering van de bezitsverhoudingen met zich mee. Waar bedrijven op gemechaniseerde produktie overgingen, werden ze groter en vereisten ze meer kapitaal. Investeren werd voor industriële ondernemers tot een voortdurende opgave; steeds meer werden zij er in onderlinge concurrentie toe gedwongen de produktie en de produktiviteit te verhogen door handarbeid te vervangen door machines, het aantal machines uit te breiden en oude machines te vervangen door nieuwe, snellere en meestal ook duurdere. Een groter deel van het kapitaal werd zo belichaamd in fabrieken en machines. Eigendom daarvan werd belangrijker als bron van welstand.

Aan de industrialisatie in de tweede eeuwhelft waren de nodige veranderingen voorafgegaan. Vanaf het begin van de eeuw had er al een heel beperkte, trage, bijna onmerkbare industrialisatie plaatsgevonden; er waren langzamerhand wat meer stoommachines in de produktie ingezet (in 1837 in heel Nederland 72, in 1853 364),^72. de gemiddelde bedrijfsomvang was enigszins toegenomen, er waren enkele grote bedrijven gevestigd (machinefabrieken, gasfabrieken, scheepswerven, glas- en aardewerkfabrieken),^73. er was een begin gemaakt met de aanleg van spoorwegen. Belangrijker was echter de ‘modernise-

72. De Jonge 1977, p. 67.

73. Brugmans 1971, in het bijzonder pp. 31-41.

[p. 80]

ring’ op andere gebieden, zoals de codificatie van het recht, de invoering van de grondwet van 1848, de oprichting van diverse beroepsverenigingen in de jaren 1830 en 1840,^74. de uitbreiding en de hervormingen van het onderwijs. Dergelijke vernieuwingen kregen vorm in een dominerend cultureel klimaat waarin enerzijds conservatisme (of: traditionalisme) en een vanzelfsprekend standsbesef opvielen, anderzijds een geloof in de vooruitgang, een positieve waardering van vernieuwend ondernemerschap en een negatieve houding tegenover de stilstand, de futloosheid, het ‘gebrek aan stofwisseling’^75. in de Nederlandse samenleving. ‘Conservatieven’ en ‘progressieven’ stonden niet scherp tegenover elkaar: het geloof in de vooruitgang, in het voortschrijden der beschaving,^76. werd door velen gedeeld die in andere opzichten conservatief mochten heten, terwijl ook progressieve liberalen de standenhiërarchie in grote trekken aanvaardden en beducht waren voor oproer, revolutie en schoksgewijze verandering.

Het economistische - niet exclusief marxistische - model volgens hetwelk ongeplande industrialisatieprocessen voorafgaan en ten grondslag liggen aan politieke en ideologische veranderingen, ging voor de Nederlandse samenleving maar zeer ten dele op. De versnelde industrialisatie aan het einde van de eeuw was een voortzetting, maar niet zonder meer een ‘logische’ voortzetting van de economische ontwikkeling die eraan vooraf was gegaan, en kon evenmin uitsluitend worden begrepen als een automatische consequentie van de nieuwe economische kansen die zich na 1870 vooral door de sterke expansie van de Duitse economie aanboden, hoe belangrijk deze ook waren. Veranderingen in politieke structuur en politieke verhoudingen, in organisatievormen en opvattingen - die, zoals gezegd, nauw samenhingen met gebeurtenissen en ontwikkelingen elders in Europa - vonden plaats voordat van ingrijpende industrialisatie sprake was en begunstigden deze. Daarbij groeide de overtuiging, dat technische en economische vernieuwing noodzakelijk was, wilden ‘wij’ niet achterop raken bij andere landen, en zowel van de kant van de overheid als van particuliere organisaties werden pogingen ondernomen de ontwikkeling doelbewust te bevorderen. Zo besteedde de cen-

74. P.R.D. Stokvis 1978, p. 72.

75. ‘Het door de natuur gegeven proces [van sociale mobiliteit] is hier te lande weinig zichtbaar. Het is opmerkelijk hoe weinig parvenu's (in de goede zin van het woord) er te Amsterdam gevonden worden; de vreemdeling, die na een tijdsverloop van 20 jaar binnen onze muren terugkeert, vindt dezelfde toestanden, dezelfde geslachten, hetzelfde maatschappelijke status quo... Er is gebrek aan stofwisseling.’ Aangehaald door De Economist, 1861, p. 509, geciteerd door Wieringa 1955, p. 8. Bij dezelfde auteur meer voorbeelden van kritiek op de economische passiviteit van kapitaalbezitters, fabrikanten en handelaren omstreeks het midden van de negentiende eeuw.

76. Dit wijdverbreide geloof in het voortschrijden der beschaving uitte zich onder meer in de debatten over het al dan niet handhaven van dood- en schavotstraffen. Zie Franke 1981, pp. 199-253.

[p. 81]

trale overheid in de jaren 1860-1870 meer dan 100 miljoen gulden, dit wil zeggen meer dan 10% van de totale uitgaven, aan de aanleg van spoorwegen.^77. In hetzelfde decennium probeerden particulieren het bedrijfsleven te stimuleren door de oprichting van participatiebanken naar het Franse voorbeeld van het crédit mobilier.^78.

Voor industriële investeringen was kapitaal nodig, en aan kapitaal was in Nederland geen gebrek. Maar - een euvel dat door tijdgenoten herhaaldelijk werd opgemerkt - de Nederlandse kapitaalbezitters waren niet erg genegen te beleggen in Nederlandse ondernemingen, laat staan in industriële ondernemingen. Een lange traditie van oriëntatie op buitenlandse beleggingsmogelijkheden, ongeloof in de winstgevendheid van de binnenlandse nijverheid en een voorkeur voor veilige staatsfondsen werkte hier door. De experimenten met het crédit mobilier mislukten door gebrek aan belangstelling bij het beleggende publiek. De eerste spoorwegen werden zelfs met buitenlands kapitaal bekostigd, evenals de aanleg van het Noordzeekanaal.^79. Industriële investeringen werden in hoofdzaak gefinancierd uit ondernemingswinsten, met andere woorden uit reserveringen van naamloze vennootschappen en, aanvankelijk in veel sterkere mate, de vermeerdering van de vermogens van ondernemers-eigenaren. Pas na 1890 begonnen industriële-aandelenemissies een noemenswaardige bron van kapitaal te vormen.^80. De betekenis van banken voor bedrijfsinvesteringen was vóór de eeuwwisseling nog gering; financiering van deze zijde beperkte zich tot incidentele kortlopende kredieten.

Kapitaalbezitters die zelf geen industriële ondernemers waren, bleven een sterke en zelfs sterker wordende voorkeur tonen (daartoe gestimuleerd door de opheffing van de wettelijke restricties op kapitaalexport in 1859) voor buitenlandse beleggingen, zoals in Russische staatspapieren en Amerikaanse spoorwegwaarden. In de tweede helft van de eeuw namen deze met zo'n 50 miljoen gulden per jaar toe;^81. als resultaat daarvan was omstreeks 1895 naar schatting 3 miljard gulden - overeenkomend met meer dan twee keer het nationaal

77. Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje, 1870, p. 218.

78. Zie bijvoorbeeld De Jonge 1977, pp. 68 e.v. De crédit-mobilier- gedachte werd in Frankrijk ontwikkeld - en in de praktijk gebracht - als onderdeel van Saint-Simonistische ideeën over een georganiseerd industrialisme. Gille 1970, pp. 255-297.

79. Berghuis 1967, pp. 113-116.

80. Het aantal industriële fondsen aan de Amsterdamse effectenbeurs, die in 1880 nog geheel ontbraken, nam tussen 1890 en 1900 toe van 5 tot 24. Berghuis 1967, p. 103; Joh. de Vries 1976, p.87.

81. Bosch 1948, pp. 73-77; De Jonge 1977, p. 68.

[p. 82]

naal inkomen - door Nederlanders buiten Nederland belegd.^82.

Vooral de kapitaalexport naar Nederlands-Indië nam na 1870, toen de kolonie voor particuliere investeringen werd opengesteld, grote vormen aan. Er werden talrijke cultuurmaatschappijen (suiker, tabak, koffie), handelsmaatschappijen, mijnbouw- en petroleummaatschappijen opgericht, die door de uitgifte van aandelen veel kapitaal wisten aan te trekken. Nederlands-Indië werd winstgevend voor beleggers, en een verlokkende bron van rijkdom voor ondernemers die in de kolonie zelf hun geluk gingen beproeven.^83.

Tegelijk met de toename van buitenlandse beleggingen - ook proportioneel - verminderde de Nederlandse staatsschuld en daarmee het bezit van staatsobligaties. Volgens op de successiebelasting gebaseerde gegevens^84. bleef de som van beide als percentage van het totaal van nagelaten particuliere vermogens in de tweede eeuwhelft ruwweg gelijk, namelijk ongeveer 30%. In 1880 vormden de buitenlandse fondsen 22% van de gezamenlijke waarde van de nalatenschappen, de binnenlandse staatsobligaties (inclusief lagere overheden) nog maar 7%, en in 1900 was het percentage buitenlandse fondsen verder gestegen tot 25,5%, het percentage binnenlandse staatsobligaties verder gedaald tot 6%. Het bezit aan Nederlandse aandelen en bedrijfsobligaties nam gestadig toe, al bleef het voorlopig een betrekkelijk gering gedeelte van de particuliere vermogens, c.q. de aan successiebelasting onderworpen nalatenschappen vormen: in 1855 naar schatting 3%, in 1880 ruim 4%, in 1890 ongeveer 7% en in 1900 ruim 10%.

Het opmerkelijke samengaan van omvangrijke buitenlandse beleggingen en binnenlandse industrialisatie duidt er op, hoe groot de kapitaalrijkdom in Nederland was. Het duidt er ook op, dat deze rijkdom met de voorspoedige economische ontwikkeling (waar de industrialisatie strikt genomen één facet van was) groter werd. Maar ook doordat de omvang van de industriële investeringen in feite nog vrij beperkt bleef, kon de industrialisatie gepaard gaan met een grote kapitaalexport. Het totale in industrie en nijverheid gestoken vermogen breidde zich betrekkelijk langzaam uit; volgens een berekening van De Jonge bedroeg het in 1880 nog minder dan 5% van

82. Klein 1967, pp. 17-18.

83. Zie bijvoorbeeld Bosch 1948, pp. 75-80. Het aantal beursnoteringen van Nederlands-Indische fondsen steeg van 3 in 1870 tot 165 in 1900 en 265 in 1914; Berghuis 1967, p. 103.

84. Statistiek van het Koningrijk der Nederlanden. Bescheiden betreffende de Geldmiddelen, diverse jaren. De vergelijkbaarheid in de tijd wordt bemoeilijkt doordat vóór 1879 voornamelijk niet in de rechte lijn geërfde vermogens werden belast en daarmee in de statistieken opgenomen. Deze nalatenschappen in de zijlinie bestonden, blijkens de gegevens vanaf 1879, voor een groter gedeelte uit staatsobligaties en buitenlandse fondsen, voor een geringer gedeelte uit onroerend goed dan de nalatenschappen in de rechte lijn.

[p. 83]

het nationaal vermogen, en werd pas in 1913 de 10% bereikt.^85.

De industriële ontwikkeling verliep, afgemeten aan het niveau van de industriële investeringen, in het laatste kwart van de negentiende eeuw nog vrij traag in vergelijking met latere decennia, maar was toch veel zichtbaarder, had duidelijker gevolgen voor de maatschappelijke verhoudingen en de levenswijze van grote bevolkingsgroepen dan voorheen. Zij uitte zich niet alleen in de groei van de industriële - gemechaniseerde en fabrieksmatige - produktie en in de versnelde toename van aantal en gezamenlijke capaciteit van gebruikte stoommachines (de laatste grootheid nam in de periode 1870-1900 met een factor 4,8 toe), maar ook in bijvoorbeeld de oprichting van talrijke nieuwe nv's (in 1850 waren er nog maar 137, in 1894 1735), in verschuivingen in de beroepsbevolking van agrarische naar industriële en dienstverlenende sector, in verstedelijking (vooral na 1880, bevorderd door de agrarische crisis, die verarming en werkloosheid op het platteland met zich meebracht), toename van geografische en sociale mobiliteit en een langzame maar gestadige groei van het nationaal inkomen per hoofd van de bevolking.^86.

Industrialisatie in de enge zin van vervanging van menselijke spierkracht door mechanische energie was niet de enige, aanvankelijk misschien zelfs niet de voornaamste economisch-technologische motor van deze ontwikkeling. Van belang waren ook de opbloei van de internationale handel (Rotterdam als doorvoerhaven naar Duitsland, Amsterdam als centrum van koloniale handel), de intensievere exploitatie van Nederlands-Indië en de modernisering van de landbouw (introductie van kunstmest, oprichting van coöperaties). Al deze veranderingen hingen echter met de industrialisatie in strikte zin samen.^87.

Hoezeer het kapitaalbezit van vermogende Nederlanders en de produktieve kapitaalgoederenvoorraad binnen de Nederlandse grenzen voorlopig ook uiteen bleven lopen, toch was er sprake van een langzame maar onmiskenbare heroriëntatie van de vermogensbezitters ten gunste van het ‘eigen’ bedrijfsleven. Doordat bovendien ondernemers meer in hun eigen ondernemingen gingen investeren, werd langzamerhand

85. De Jonge 1968, pp. 304-307.

86. De gegevens in deze alinea zijn onder meer ontleend aan Van Stuyvenberg 1967, pp. 66-74.

87. Zie bijvoorbeeld Brugmans 1960 (Paardenkracht). Verschillende beschouwingen leggen de aanvang, of de ‘take-off’ van de Nederlandse industrialisatie rond verschillende jaartallen: 1860, 1870, 1890-1910, zelfs 1945-1955. Vgl. bijvoorbeeld Pen/Bouman 1961; Brugmans 1971; De Jonge 1968; De Liagre Böhl e.a. 1981. Zie ook Van Stuyvenberg 1967; Dercksen 1981, pp. 17 e.v. De laatstgenoemde opvatting - de industriële ‘take-off’ pas na de Tweede Wereldoorlog - is erg moeilijk verdedigbaar, attendeert er alleen op dat de industrialisatie in Nederland een langdurig proces was en dat landbouw en handel gedurende dat proces bijzonder belangrijk bleven, zowel afgemeten aan de aantallen mensen werkzaam in deze sectoren als aan de betekenis ervan voor de nationale produktie. Iets dergelijks gold trouwens voor alle industrialiserende samenlevingen; in de hele negentiende eeuw bleef West-Europa als geheel een overwegend agrarische maatschappij. Vgl. Kumar 1978.

[p. 84]

een groter deel van de Nederlandse kapitaalrijkdom voor de binnenlandse - en de koloniale - produktie aangewend.

Welke waren de consequenties van deze ontwikkeling voor de privé-vermogensverhoudingen? Volgens gegevens van de successiebelasting over de jaren 1880-1900 was er een lichte tendens van vergroting van de ongelijkheid van vermogens. Anders gezegd, het aantal personen dat in deze periode volgens de successiebelasting een groot tot zeer groot vermogen naliet, nam meer dan evenredig toe.^88. Meer nieuwkomers - succesvolle ondernemers met name - voegden zich in de rijen van de rijken dan er oude vermogenden uittraden.

Het beeld kan worden aangevuld met gegevens over de hoogst aangeslagenen in de directe belastingen, verkiesbaar voor de Eerste Kamer.^89. De gemiddelde welstand van deze categorie nam tussen 1850 en 1890 volgens de belastinggegevens toe; zo betaalde in 1850 19% meer dan f 500,- aan personele belasting, in 1870 23%, in 1890 25%; het gemiddelde bedrag aan personele belasting steeg van f 318,- in 1850 tot f 372,- in 1890, terwijl de prijzen in die periode juist daalden. Tegelijk verschoof onder deze grote bezitters de relatieve betekenis van verschillende vormen van bezit: het belang van grondbezit nam enigszins af (van het totaal aan betaalde belastingen nam de grondbelasting in 1850 63% in beslag, in 1890 59%), dat van in eigen bedrijf of beroep gestoken vermogen - blijkens de patentbelasting - toe. In 1850 betaalde 44% van de hoogst aangeslagenen patentbelasting, in 1870 48%, in 1890 52%; ook stegen, veelzeggender, de percentages van degenen die meer patent- dan grondbelasting betaalden: van 12% in 1850 via 14% in 1870 naar 18% in 1890. Onder deze laatsten bevonden zich diverse bekende ondernemersfamilies die - veelal beginnend vanuit een middenklassepositie, of als leden van een lokale maar in de nationale verhoudingen weinig vooraanstaande elite - in de tweede helft van de eeuw tot grote welstand kwamen en daarmee sociaal stegen ten opzichte van groepen van gevestigde grote bezitters.

Tot de bedreigde gevestigden behoorden met name leden van de adel, de stand waartoe relatief veel grootgrondbezitters

88. Rond 1880 (gemiddelde van 1879, 1880 en 1881) werden er volgens de successiebelasting jaarlijks 56 vermogens van een half miljoen en meer nagelaten, dit wil zeggen 0,60% van het totale aantal belaste nalatenschappen per jaar; rond 1900 (gemiddelde van 1899, 1900 en 1901) waren er per jaar 66 nalatenschappen van een half miljoen en meer, 0,65% van het totale aantal belaste nalatenschappen. De aantallen erflaters met een vermogen van een ton en meer bedroegen in deze jaren respectievelijk 407 en 479, de corresponderende percentages 4,34% en 4,73%. Tegelijk daalde het gemiddelde van alle belaste nalatenschappen van ruim 27 000 gulden rond 1880 tot iets minder dan 25 000 gulden rond 1900, zonder dat het aantal belaste nalatenschappen in verhouding tot het totaal aantal overledenen toenam. Deze daling in combinatie met de lichte stijging van de percentages grote nalatenschappen wijst op een toenemende concentratie van vermogens. Bron: Statistiek van het Koningrijk der Nederlanden. Bescheiden betreffende de Geldmiddelen, diverse jaren.

89. Nederlandsche Staatscourant, 24 mei 1870, 21-30 mei 1890, 1-11 juni 1890. Zie ook noot 51. Door een wijziging van de kieswet in 1887 (Staatsblad 193) was in 1890 het aantal voor de Eerste Kamer verkiesbare personen inmiddels uitgebreid van een op de drieduizend tot een op de vijftienhonderd Nederlanders. Ter wille van de vergelijkbaarheid met 1870 en 1850 is voor 1890 het een-drieduizendste deel van de bevolking aangehouden; de percentages voor 1890 hebben, met andere woorden, steeds betrekking op de bovenste helft - afgemeten aan de som van betaalde directe belastingen - van de in de Staatscourant opgenomen lijsten. De vermelde cijfers zijn voor een deel ontleend aan Van Eerde-Kooy 1983.

[p. 85]

behoorden. De gegevens over de hoogst aangeslagenen in de directe belastingen wijzen er op, dat de vermogenspositie van deze stand - die zich blijkens belastinggegevens nauwelijks met ondernemersactiviteiten inliet^90. - geleidelijk werd aangetast: terwijl in 1850 22% van de hoogst aangeslagenen van adel was, was dit percentage in 1890 17%. Van degenen die meer dan f 2 000,- aan directe belastingen betaalden daalde het aantal personen met een adellijke titel proportioneel van 49% in 1850 tot 43% in 1890, van degenen die meer dan f 1000,- aan grondbelasting betaalden verminderde dit percentage in dezelfde periode van 43% tot 35%. En terwijl van de welgestelden die voor een personele belasting van meer dan f 500,- waren aangeslagen in 1850 38% tot de adel behoorde, was dit gedeelte in 1890 verminderd tot 31%. De vermogenspositie van de adel was, zo blijkt uit deze gegevens, rond 1890 nog altijd sterk - met name de grootste grondbezitters waren bijna allemaal van adel -, maar niettemin verzwakt.

Langzaam veranderden ook de geografische verhoudingen. Nog steeds woonden de meeste rijken in de provincies Noorden Zuid-Holland, nog steeds was veel rijkdom geconcentreerd in een stad als Amsterdam. Maar het overwicht van Noord- en Zuid-Holland in dit opzicht verminderde onmiskenbaar, - zo woonde in 1850 nog driekwart van degenen die meer dan f 500,- aan personele belasting betaalden in deze provincies, in 1890 daarentegen ruim 60%. Vooral in Amsterdam woonden aan het einde van de eeuw relatief minder vermogenden dan voorheen, - in 1890 was 74% van de Noordhollandse hoogst aangeslagenen in de hoofdstad gevestigd, tegen 87% in 1850.

Terwijl Noord- en Zuid-Holland relatief minder rijken gingen herbergen, kwamen er meer in Utrecht en Gelderland te wonen. Afgemeten aan de personele belasting betaald door de hoogst aangeslagenen, was in 1890 niet meer Noord-Holland, maar Utrecht de rijkste provincie: 67% van de hoogst aangeslagenen betaalde hier meer dan f 500,- aan personele belasting (in 1850 30%), tegen 47% in Noord-Holland (in 1850 51%) en 37% in Zuid-Holland (in 1850 34%); de gemiddelde door de hoogst aangeslagenen betaalde personele belasting was in deze

90. In 1850 betaalden van de hoogst aangeslagenen met een adellijke titel 17 (7,5%) enige patentbelasting, in 1890 was dit aantal 30 (13%). Slechts 3 (1850) respectievelijk 8 (1890) van hen betaalden meer dan f 100,- aan patentbelasting. Van Eerde-Kooy 1983, tabellen 8 en 34.

[p. 86]

provincies in 1890 respectievelijk f 652,-, f 532,- en f 455,- (in 1850 respectievelijk f 406,-, f 540,- en f 473,-). Bijzonder sterk was de toename van de welstand onder de hoogst aangeslagenen in Gelderland: in 1850 betaalde 10,5% hier meer dan f 500,- aan personele belasting, in 1890 31,5%, en het gemiddelde steeg van f 307,- naar f 450,- (tegen landelijk van f 318,- naar f 372,-).

Deze verschuivingen zijn des te opmerkelijker waar juist de bevolking van de twee grote westelijke provincies, en met name van Amsterdam, in deze periode sterk toenam, niet alleen absoluut maar ook ten opzichte van de gehele Nederlandse bevolking. Terwijl talloze armen van het platteland naar de grote steden in het westen trokken - door de push van toenemende bevolkingsdruk, grondgebrek, werkloosheid en dalende landbouwprijzen en de pull van industrialisatie en toenemende stedelijke bedrijvigheid -, begonnen velen van de meeste welgestelde burgers juist de grote steden en de dichtbevolkte gebieden in het westen te verlaten. Ze vestigden zich in rustige en lommerrijke streken als Kennemerland (Bloemendaal, Heemstede), Het Gooi (Hilversum), de Utrechtse zandgronden (Baarn, Zeist) en de Veluwezoom (in en rond Arnhem). Voor hen gold, zo kunnen we vermoeden, de push van de toenemende stedelijke drukte, mobiliteit en concurrentie - een ander soort bevolkingsdruk - en de pull van het toenemende wooncomfort in en de beter wordende bereikbaarheid van gebieden die rust en natuurschoon boden. Ook financiële overwegingen - de hogere stedelijke belastingen - speelden bij de trek naar buiten een rol.^91. Diverse namen van oude Amsterdamse geslachten treffen we in 1890 in deze plaatsen aan.

Noord-Holland bleef de provincie waar welstand het meest verbonden was met commerciële activiteiten. Bijna de helft (45%) van de hoogst aangeslagenen betaalde hier meer patentbelasting dan grondbelasting, terwijl dit in 1850 nog voor eenderde van de betrokkenen gold. In deze toename manifesteerden zich de industriële en commerciële ontwikkeling en, daarmee samenhangend, de selectieve migratiebewegingen waarvan hierboven sprake was: terwijl ‘oude’ rijken wegtrok-

91. Hoekveld 1964, vooral pp. 72-78. De vestiging in villadorpen sloot aan bij de al in de zeventiende eeuw gevormde gewoonte van welgestelden in de Hollandse steden om 's zomers in buitenplaatsen te verblijven. Ook de negentiende-eeuwse landelijke villa's werden vaak alleen in de zomermaanden bewoond. Vanaf de jaren tachtig ging men meer tot permanente bewoning over. Hoekveld 1964, onder andere p. 92. Vgl. ook Schmidt 1978.

[p. 87]

ken, vestigden zich in Amsterdam en andere expanderende economische centra in het westen nieuwe ondernemers, voor een deel afkomstig uit andere landen, met name Duitsland. In de meeste andere provincies steeg overigens eveneens het aantal vermogenden dat zich op commerciële en industriële activiteiten toelegde. Het sterkst was deze stijging in Overijssel - het percentage van de hoogst aangeslagenen dat meer patent- dan grondbelasting betaalde steeg hier tussen 1850 en 1890 van 19% naar 43% -, waar zich met name de ‘textielbaronnen’, de eigenaren van de snel groeiende Twentse textielbedrijven, een vooraanstaande plaats in de vermogenshiërarchie verschaften.

Alles bijeen kunnen we uit de gegevens over de hoogst aangeslagenen enkele langzame en geleidelijke veranderingen in de periode 1850-1890 afleiden: een toename van welstand onder reeds welgestelden,^92. een nauwere verbinding van welstand met ondernemersactiviteiten, een zekere vermindering van de betekenis van grondbezit. Deze veranderingen waren in overeenstemming met de meer algemene trends van produktiegroei, welvaartstoename, commercialisering en industrialisering, die in Nederland na 1870 ondanks de internationale laagconjunctuur doorzetten. Deze trends kwamen onder meer tot uitdrukking in een toename van de opbrengsten van de patentbelasting - die onder de hoogst aangeslagenen nog iets sterker was dan onder de bevolking als geheel. Parallel met deze ontwikkeling verzwakte de positie van de adel, en kwamen nieuwe ondernemers op. Geografisch was er een zekere verschuiving in de concentratie van welstand van de oude centra in Noord- en Zuid-Holland naar Utrecht, Gelderland, in mindere mate Overijssel en Noord-Brabant. Ten dele was dit toe te schrijven aan de opkomst van belangrijke industrie buiten het westelijke kerngebied (Twente, Noord-Brabant), voor een ander deel uit het wegtrekken van ‘oude rijken’ uit de grote steden van het westen (afgezien van Den Haag, waar zich juist meer welgestelden gingen vestigen) naar rustiger woonoorden in Utrecht en Gelderland, die met de ontwikkeling van het treinverkeer beter bereikbaar werden. Tegelijk grepen autochtone en van elders afkomstige ondernemers de kansen

92. Dit gold overigens voor een veel ruimere categorie dan de hoogst aangeslagenen. Tussen 1850 en 1890 verdubbelden bijna de totale opbrengsten van de personele belasting (betaald door ongeveer 15% van de bevolking), een sterkere stijging dan die voor de hoogst aangeslagenen. Joh. de Vries 1971, pp. 200-201; Statistiek van het Koningrijk der Nederlanden. Bescheiden betreffende de Geldmiddelen, 1890, pp. 24-25.

[p. 88]

aan die in groeiende economische centra als Amsterdam en Rotterdam werden geboden.

De successiestatistieken waaruit een lichte toename van de vermogensongelijkheid in de laatste twee decennia van de vorige eeuw is af te leiden, bestrijken niet de kleinste vermogens. Eén ontwikkeling, die juist eerder wijst in de richting van een afname van ongelijkheid, geven ze dan ook niet weer: de sterke groei van kleine spaartegoeden. Het totale tegoed van alle spaarbanken steeg van 3,8 miljoen gulden in 1850 tot 5,5 miljoen in 1860, ii, i miljoen in 1870, 40,4 miljoen in 1881, 82,8 miljoen in 1890 en 164,6 miljoen in 1900; het aantal spaarrekeningen nam toe van 257 383 in 1881 tot 1 188 821 in 1900, en het gespaarde bedrag per hoofd van de bevolking steeg van f 1,25 in 1850 tot f 3,35 in 1870, f 12,- in 1885, f 18,- in 1890 en f 31,- in 1900. In 1885 bestonden de spaartegoeden voor een-derde deel (33%) uit bedragen van minder dan f 10,- en voor ruim twee-derde deel (69%) uit bedragen van minder dan f 100,-; in 1900 waren deze percentages opgelopen tot respectievelijk 42% en 71%, wat erop wijst dat de kleinste spaarders het sterkst in aantal toenamen (zoals ook blijkt uit de daling van het gemiddelde gespaarde bedrag: van f 157,- in 1881 tot f 138,- in 1900). Met name de in 1881 opgerichte Rijkspostspaarbank trok groeiende aantallen kleine spaarders aan.^93.

Deze groei van de kleine spaartegoeden hing direct samen met de verbetering van het materiële levenspeil van grote groepen van de bevolking, vooral in de steden. Het gemiddelde peil van de reële lonen steeg enigszins - niet alleen absoluut, maar ook in vergelijking met het gemiddelde inkomen in het algemeen^94. -, voeding en gezondheid verbeterden, de uitgaven voor diverse consumptie-artikelen werden hoger. Chronische werkloosheid en pauperisme namen af. Er begon zich een nieuwe middenklasse van ambtenaren, onderwijzers en bedrijfsbeambten te vormen, waardoor voor arbeiders de stijgingskansen via het onderwijs groter werden.^95. Waarschijnlijk waren de kleine spaarders aanvankelijk vooral in deze groepen van de nieuwe middenklasse te vinden.

93. Statistiek der Philantropische Spaar- en Leenbanken in Nederland over 1883-1885 (Gebr. Van Cleef, 's-Gravenhage 1887); idem over 1889-1891 ('s-Gravenhage, 1893); cbs: Bijdragen tot de Statistiek van Nederland xix. Statistiek der Spaar- en Leenbanken in Nederland over het jaar 1900 (Gebr. Belinfante, 's-Gravenhage 1902).
In 1900 overtrof de som van de spaartegoeden van de Rijkspostspaarbank al die van alle andere spaarbanken bij elkaar (84,6 miljoen tegen 79,9 miljoen) en was 70% van alle spaarders bij deze bank aangesloten. Het gemiddelde spaarbedrag lag veel lager dan bij de andere spaarbanken: f 102,- tegen f 222,-. cbs, idem.

94. Terwijl het reële nationale inkomen per hoofd in de periode 1870-1900 met naar schatting 20 à 30% toenam, stegen de reële lonen in de nijverheid met gemiddeld meer dan 50%. Van Stuyvenberg 1967, p.73; Van der Spek 1971, pp. 77-91.

95. Van Tijn 1978, pp. 78-100.

[p. 89]

De verbetering van het materiële levenspeil van de meerderheid van de armen en met name van de stedelijke loonarbeiders was niet zonder meer een logisch gevolg van de groei van de produktie en nationale welvaart. Zij drukte ook een toenemende interdependentie tussen maatschappelijke klassen uit. Kapitaalbezitters hadden niet-bezitters meer dan voorheen als arbeidskrachten nodig: als mensen die door regelmatige en gedisciplineerde arbeid moesten zorgen voor voldoende rendement op het kapitaal (voorzover bezitters dit in binnenlandse ondernemingen hadden belegd) en voor de continuïteit en de groei van ondernemingen (voorzover bezitters zelf ondernemers waren).

Hiermee zijn twee achtergronden van de toenemende interdependentie tussen kapitaalbezitters en niet-bezittende arbeiders aangegeven. In de eerste plaats gingen kapitaalbezitters meer in binnenlandse industriële ondernemingen investeren - zij het, zoals gezegd, aanvankelijk nog op bescheiden schaal -, zodat de produktie in die ondernemingen en daarmee het gedrag van de producerende arbeiders voor hen belangrijker werd. In de tweede plaats gingen de categorieën van grote kapitaalbezitters en ondernemers elkaar in sterkere mate overlappen. Enerzijds werden succesvolle ondernemers die klein begonnen waren grote kapitaalbezitters (het meest spectaculair, maar uitzonderlijk, waren enkele carrières van timmerman tot grootaannemer en van smid tot metaalfabrikant).^96. Anderzijds werden gevestigde kapitaalbezitters actieve ondernemers, - dit gold bijvoorbeeld voor sommige, al dan niet geadelde nazaten van Amsterdamse regenten.^97. Leden van oude elites maakten in de loop van twee of meer generaties een ‘omgekeerde’ ontwikkeling van aristocratisch bestuurder naar burgerlijk ondernemer door: de democratisering van de politiek (uitbreiding van het kiesrecht, opkomst van politieke partijen), die zelf ook weer samenhing met de toenemende interdependentie tussen klassen, maakte een politieke carrière minder goed mogelijk en minder aantrekkelijk, terwijl met de toenemende betekenis van de industrie, de wederopbloei van handel en scheepvaart en de groei van produktie-eenheden een positie in het bedrijfsleven meer aanzien en inkomen ging

96. Van Tijn 1978, pp. 87-88.

97. Bruin 1980, pp. 23 e.v.

[p. 90]

verschaffen. (Overigens maakten lang niet alle ‘oude’ families deze ontwikkeling door; de meeste nieuwe grote ondernemers waren waarschijnlijk noch uit gevestigde elitegroepen, noch uit ‘het volk’ afkomstig.)

Niet alleen op grond van individuele kapitaals- en ondernemersbelangen werden bezitters meer afhankelijk van producerende arbeidskrachten, maar ook doordat zij meer dan voorheen geneigd waren de industriële ontwikkeling te beschouwen als een nationaal belang. De gedachte won veld - ondanks de dominerende liberale ideologie - dat hier taken voor de overheid lagen, met name waar het ging om het verschaffen van materiële infrastructurele voorzieningen (spoorwegen, havenwerken, waterleiding, gas, elektriciteit, telefoon) en het scholen, gezond houden en disciplineren van arbeidskrachten.^98.

In verband hiermee nam de interdependentie tussen kapitaalbezitters en niet-bezittende arbeiders ook toe door veranderingen in de aard van de produktie. Industriële produktie vereiste de coördinatie van activiteiten van grotere aantallen mensen, die elk voor zich aan scherpere eisen van regelmaat, stiptheid en discipline werden onderworpen. Arbeiders die nauw omschreven taken in gemechaniseerde bedrijven uitvoerden behoefden toezicht en controle, maar ook - en daar moeilijk van te onderscheiden - zorg en hulp. Dit kon niet uitsluitend aan afzonderlijke ondernemers worden overgelaten. Het oudere burgerlijke ideaal van zedelijke verheffing van het volk werd beter realiseerbaar nu het meer aansloot bij wat economisch nuttig en financieel mogelijk was. Overheidsinstellingen en particuliere organisaties beijverden zich tot het beschaven en ontwikkelen, disciplineren en vormen van arbeiders - scholen, kerken, tuchthuizen, liefdadigheidsverenigingen, medische diensten, recreatieve verenigingen, instellingen van maatschappelijk werk, woningbouwverenigingen.^99.

De relatie tussen arbeidersklasse en kapitaalbezittende burgerij die in en door de toenemende interdependentie vorm kreeg, is te interpreteren als een ruilverhouding, al moet daar-

98. Verschillende van de genoemde voorzieningen werden niet alleen of in de eerste plaats aangebracht ten behoeve van de economische groei, maar als goederen die langzamerhand onontbeerlijk werden geacht voor een gezond en comfortabel bestaan: riolering, waterleiding, gas, elektriciteit. (De groeiende behoefte aan dergelijke voorzieningen vloeide niet uitsluitend voort uit de uitbreiding van technische mogelijkheden en wetenschappelijke kennis, maar had waarschijnlijk ook te maken met een verhoging van standaarden van beschaving - angst voor besmetting, afkeer van uitwerpselen en vuil, behoefte aan privacy - en hing op deze wijze weer met de toenemende interdependentie tussen verschillende groepen samen. Vgl. Goudsblom 1977 (Civilisatie), pp. 271-300.) De uitbreiding van dergelijke voorzieningen werkte op twee manieren democratiserend: direct doordat ze in principe voor iedereen binnen een bepaald gebied golden, indirect doordat burgers hierdoor minder aangewezen raakten op persoonlijke diensten van eigen personeel, waar ze zelf toezicht op konden houden, en meer op arbeidsverrichtingen uitgevoerd door werknemers van een organisatie waar ze geen directe zeggenschap over hadden. Dit laatste vormt eveneens een belangrijk aspect van de veranderende interdependentieverhoudingen tussen verschillende klassen.

99. Vgl. bijvoorbeeld De Regt 1977 en 1982.

[p. 91]

bij niet worden gedacht aan doelbewuste onderhandelingen en expliciete transacties. In ruil voor een gedisciplineerde inzet in de fabrieksmatige produktie, waarvoor arbeiders zich vrijheden moesten ontzeggen, impulsen moesten beheersen en zich ontberingen moesten getroosten, zouden ze behalve op een regelmatig loon aanspraak mogen maken op bepaalde politieke rechten en vrijheden, op een zekere bescherming tegen willekeurige behandeling door werkgevers (geregeld in het arbeidsrecht), op een minimum aan materiële zekerheid (geregeld in de sociale wetgeving).

Omdat bezitloze arbeiders meer ‘nodig’ waren voor bezittende burgers, kregen ze ten opzichte van die burgers meer macht; en omdat ze meer macht kregen, groeide hun zelfbewustzijn, gingen ze eisen stellen en werden die eisen ook sneller gehonoreerd. Hun normatieve macht nam toe; sociale definities die hun minderwaardigheid toeschreven, verwierpen ze explicieter, claims van superioriteit door andere groepen bestreden ze openlijker. Toenemende geografische mobiliteit en de beschikbaarheid van meer gedrukte informatie (door alfabetisering en het goedkoper worden van kranten) vergrootten de mogelijkheden van contacten over verdere afstanden en van identificatie met ruimere groepen dan die in de directe omgeving. Mede hierdoor groeide ook hun politieke macht.

De identificatie met grotere groeperingen, de groei van ‘klassebewustzijn’ werd bevorderd doordat de belangentegenstellingen tussen bezitters en bezitlozen in sommige opzichten duidelijker en zichtbaarder werden. Bezitloze arbeiders gingen meer in grotere bedrijven werken die in eigendom waren van en geleid werden door mensen met een volkomen andere maatschappelijke positie, - een veel hoger welstandsniveau, een heel andere levenswijze, een veel grotere maatschappelijke macht. Niet alleen waren industrie-arbeiders in hun werksituatie onderworpen aan hiërarchisch toezicht dat door of namens de werkgever werd uitgeoefend, ook moesten zij constateren dat zij door hun arbeidsinspanningen de welstand van die werkgever mogelijk maakten. De figuur van de uitbuitende kapitalist, de eigenaar-directeur die anderen voor zich laat werken, daarvoor karige lonen uitbetaalt en zelf de winst

[p. 92]

opstrijkt, kreeg daarmee meer realiteitswaarde. De tegenstelling tussen rijken en armen scheen meer en meer te gaan samenvallen met die tussen bazen en uitvoerende arbeiders in de produktiesfeer. Rijkdom, bezit van produktiemiddelen en ondernemerschap konden meer met elkaar worden geïdentificeerd. Een socialistische ideologie, die de uitbuitingsrelatie tussen bezitters van produktiemiddelen en bezitloze arbeiders centraal stelde, opriep tot klassenstrijd van de laatsten tegen de eersten en de privé-eigendom van de produktiemiddelen als bron van ellende aanwees, won daarmee aan overtuigingskracht.

De verscherping van klassentegenstellingen, de ‘sociale kwestie’, was niet in tegenspraak met de toenemende interdependentie tussen de klassen, maar daar heel direct mee verbonden. Juist doordat grote kapitaalbezitters en ‘bezitlozen’ nauwer dan voorheen op elkaar betrokken raakten, werden de belangentegenstellingen directer en groeide het besef van die tegenstellingen. En juist doordat met de toenemende interdependentie de macht van de bezitlozen toenam, werden de tegenstellingen door hen eerder als onverdraaglijk en onaanvaardbaar aan de kaak gesteld. De wijze waarop socialistische ideologieën en socialistische partijen gevormd werden, getuigde nog op een andere manier van de toenemende interdependentie: ideologie en organisatie waren voor een belangrijk deel het werk van intellectuelen van burgerlijken huize, die daarmee blijk gaven van een sterker wordende identificatie van leden van de burgerij met ‘lagere’ groeperingen. En deze sterker wordende identificatie - die niet alleen bij socialisten was aan te treffen, maar in mindere mate bijvoorbeeld ook bij mensen die zich liberaal of christelijk-sociaal noemden - hing weer samen met de intensivering van wederzijdse afhankelijkheden. De toenemende zorg van ‘hoog’ voor ‘laag’ en de toenemende strijdbaarheid van ‘laag’ ten opzichte van ‘hoog’ waren kortom twee kanten van dezelfde ontwikkeling.

Niet alleen tussen bezitters en niet-bezitters, ook tussen bezitters onderling werden de wederzijdse afhankelijkheden vanaf het midden van de vorige eeuw in verschillende opzichten groter. Infrastructurele voorzieningen die iedereen ten

[p. 93]

goede zouden komen werden steeds meer noodzakelijk geacht (spoorwegen, waterleiding, telegraaf-, telefoon- en elektriciteitskabels), en een al te strikte interpretatie van het eigendomsrecht bleek de invoering daarvan te belemmeren. Met de schaalvergroting en mechanisering van de produktie werd meer schade en hinder van bedrijven ondervonden. Onteigeningsmogelijk heden werden vanaf 1851 stapsgewijs verruimd, er kwam in 1875 een Hinderwet die de bedrijfsuitoefening formeel aan een vergunningenstelsel bond, gemeentelijke bevoegdheden breidden zich uit en ook in andere opzichten werden eigenaren meer beperkingen opgelegd.^100.

Ook de invoering van een progressiever belastingstelsel vormde een zekere aantasting van de aan eigendom verbonden privileges. De indirecte, degressief werkende belastingen werden verlaagd, daarvoor in de plaats kwam onder meer een belasting die aanvankelijk (tot 1918) doorging voor een belasting op vermogensinkomsten: de vermogensbelasting van 1892. Als nevenprodukt verschafte deze belasting nieuwe gegevens over de verdeling van persoonlijke vermogens, - waarmee een nieuw hoofdstuk begint.^101.

100. Valkhoff 1949.

101. Er is nog een reden het hoofdstuk over de ontwikkeling in de twintigste eeuw in 1894 (het eerste jaar waarover statistieken van naar omvang gerangschikte vermogens gepubliceerd worden) te laten beginnen: omstreeks dat jaar vangt een periode van internationale hoogconjunctuur aan, die voor Nederland een versnelde economische ontwikkeling inhoudt.