Gloria Parendi. Dagboeken van Willem Frederik, stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, 1643-1649, 1651-1654

[p. 198]

[Dagboek 1646]

[0]

Almenack van het jaer 1646 den 1 jannuarii. - Gloria parendi. - Wilhelm Fridrich graf zu Nassauw¹.

1 De aantekeningen op het voorplat zijn voor een groot deel onleesbaar. Er staat iets over twee huizen in Den Haag en dat zijn waarschijnlijk de huizen die Alexander van Haultain in hypotheek had gegeven voor het legaat dat Willem Frederik en hij elkaar hadden toegezegd. Zie hierna 1646, noot 51, pagina [70]; noot 60, pagina [84] en noot 82, pagina [107].

[1]

Instructie van den gouverneur en stadtholder der provincie van Vrieslandt. - 1. Dat de heer stadtholder de heeren volmachten sal behoorlijcke respect ende ghehoorsaemheit lesen ende sich wel waeren om yetwes aen te vanghen striedende tegens de vrieheit ende souverainiteit van dien lande. - 2. Dat hij de reformeerde religie sal mainteneren, die op de sinode van Dordrecht is gearresteert. - 3. Dat hij met de heeren gedeputeerden sal mainteneren ende onderhauden, defenderen des landts privilegiën, wetten ende ordonnantiën. - 4. Dat hij met de heeren gedeputeerden goede acht sal hebben op de schansen, forten buyten en binnen de provintie. - 5. Dat hij mit de heeren gedeputeerden tsaemen sal vergeven alle chargiën die vacant sijn, uytgenomen die sich de heeren volmachten hebben gereserveert.

[2]

6. In 't leger sal de heere stadtholder de vacante plaetsen vergeven, ingeboorne den uytheemschen voortreckende. - 7. Sall sich reguleren nae de instructie van de gedeputeerden, sooveul desselfs persoon aengaet, en onderholden vooral het 33ste point, dat luyt, dat de stadtholder gheen compagnie mach verleggen sonder weten van de heeren gedeputeerden. - 8. Sal sich te reguleren hebben nae de instructie van de raetsheeren, sooveul sijn persoon betreft. - 9. Sall gheen gouvernement ofte commandementen vergeven sonder weten van de gedeputeerden. - 10. Sal gheen landt moghen coopen in de provintie. - 11. Sal gheen survivantie noch transport moghen versoecken, op wie dat het sie. - 12. Sall gheen nieuwe versoeck moghen doen als hetgene hij hier gesworen heeft.

[7]²

Jannuarius 1646. - 1/11 donderdach nieuwejaer. - De heer Krack was bij mij, seide mij dat hij mit Ulb Aluva wolde gaen, die geseit soude hebben niet buyten mij te willen gaen ende mit mij onder en booven te leggen. - Tweemael in de kerck geweest. - Ulb Aluva bij mij geweest, die mij seide, dat collonel Oenema grietman soude worden, en Sicksma woud sijn compagni weder hebben. - Ondertuschen is Bourum burgemeester gemaeckt, die bij mij quam en bedanckte mij voor mijn voorsorghe en presenteerde mij sijn dienst. - Tjalling Eissinga, Haersma, Oenema, Velsen hadden gisteravondt voor om op 't Collegie te gaen, mij te laeten haelen en soo nae het raedthuys te gaen en laeten de magistraet alles doen nae haer believen en welgevallen, doch Ulb Aluva en Bruinsma en wolden het niet doen; doe liep Talling Eissinga mit een quaet hooft uyt den Bentum³ nae sijn huys en ginck te bedde. - Viersen seide mij, dat alle jalousie die quam omdat ick teveul credijt in de stadt Lewarden had en dat se die wolden breecken.

2 De tekst op de pagina's [7] t/m [10] is nagenoeg gelijk aan de tekst op de pagina's [193] t/m [196] van 1645.

3 Den Bentum: herberg te Leeuwarden.

[p. 199]

- Andla seide mij oock, dat Tjalling Eissinga mit de andere heeren gedeputeerden alles in Lewarden had willen ranverseren, doch sie wolden hem niet alle volghen. - Tjalling Eissinga wil mij de steeden geern onvruchtbaer maecken en in confusie brengen. - Der iss jalousie tuschen Tjalling Eissinga ende Ulb Aluva.

2/12 vridach in de kerck geweest; de heeren gedeputeerden lieten mij versoecken om booven te komen. Doen begost Tjalling Eissinga te spreecken en wilde mij uytstrijcken⁴, doch ick gaf hem lustich andtwoort, en wierdt soo quaet, dat hij bloyde van boosheit. - Daernae wierdt de magistraet van Lewarden verboden geswooren gemeinte te stemmen. - Abraham Roorda was bij mij, maeckte veul complimenten, recommendeerde mij sijn neef [Ruurd van Roorda] tot secretarius van den Reeckenkamer.

4 Uytstrijcken: bedriegen.

[8]

3/13 saterdach mijn peerden sijn [zien] rijden; mit de slee uyt geweest bij de juffers tot Rintzemergeest. - De heer Jongstal bij mij geweest, seide sij hadden in Oostrego en Westrego yetwes voor aengaende de steden ende de heeren van den Hoove.

4/14 sondach twemael in de kerck geweest. - De heer Walta bij mij gegeten, seide mij dat de edelluyden in Oostrego en Westrego sich tegens mij wilden banderen en sochten mijn credijt te breecken, besonder in de steeden. - De edelluyden seiden ick wolde mij souverain maecken en sochte het gheheele gesach aen mij te trecken. - Dat ick mit Sohnius hielde en stelde mij maer aen, of ick gheen kenniss mit hem hielt, maer als hij volmacht soude sijn, dan soude men het wel anders bevinden. - Mit de steden, de Wolden ende ettelijcke griteniën sochte ick uyt beide de gooën alle het gesach aen mij te trecken. - Ick antwoorde, als ick op alles jae seide en vonde goet wat Tjalling Eissinga en Sjouck Burmania mij voorseiden, dan was alles wel, maer als men haer altemitz tegensprack en haer quaet voornemen niet koste goedtvinden, dan was de stadthouder een quaet man en woude de vrijheit onder de voeten treden en de souverainiteit aen sich trecken. - Ick woste niet, dat die twee heeren de edelluyden en de eigenerfden van dese provintie representeeren. - Tjalling [van Eisinga] wil souverain sijn, haudt daerom alle ampten ende offitiën op, omdat alle de andere heeren nae sijn sinn souden doen ende spreecken, gelijck hij mit Krack en Oenema heeft gedaen. - Walta seide oock ick verliet mijn vrienden als ick se gebruyckt hadde nae mijn sinn, ende daernae nam ick weder andere aen, die gebruyckte ick weder soolang ick koste. - Des avonts bij de jufferen geweest, Loo, Jongstal, Burmania.

5/15 maendach Bourum bij mij geweest, die ick seide sij hadden qualijck gedaen, dat se tegens der heeren gedeputeerden verbott gesworen gemeente gemaeckt hadden. - Mit de juffers bij grietman Saeckema geweest, die des avonts tot mijnent bleven pannekoecken eeten tot 12 uiren toe.

[9]

6/16 dingsdach heb ick mijn peerden gereden, die heel goedt sijn. Den raetsheer Jepema en grietman Andringa seiden mij veul goetz van de heeren Baerdt, Fockens, Teyens, Crack, presenteerden mij haer dienst, correspondentie en vrientschap. - Ick adt des avonts bij de heer André, daer raetsheeren en edelluyden waeren mit haere vrauwen. André seide mij wat de heer Oxenstern van mij geseit hadde.

[p. 200]

7/17 woensdach, biddedach⁵, twemael in de kerck geweest, niet gegeten als des avontz om seuven uir. - Burgemeester Bourum bij mij geweest, seide mij bij Ulb Aluva geweest te sijn, die sich aenliet of hij wel tevreden was, dat se de gesworen gemeinte gemaeckt hadden, nu datter gheen verandering van personen geschiet was. - Dat Hottinga soude geseit hebben, de gedeputeerden kunnen gheen veranderinge maecken in de regering van Lewarden sonder expresse last van de heeren Staten van 't landt, en all hadden sie die gedaen, soo souden het de heeren Staeten weder geandert hebben. - Abraham Roorda heeft tegens Bourum geseit hij wost van dat werck van Lewarden niet; Tjalling Eissinga en Hessel Roorda van Eissinga deden dat sonder sijn kennisse ende alleen; hij hadde Tjalling Eissinga in geen vijf weecken gesien. Sprack oock weder van de instructie der heeren van den Hoove te veranderen ende te suyveren. - De gerichtschultus Magduel van Gronningen sprack mij aen om raetsheer in Westrego te wesen, seide mij dat Sjouck Burmania hem goede hoop ende vertroostinge daertoe hadde gegeven. - Seide dat Ipema de heer Hottinga dochter soude trouwen; die stond er oock nae.

8/18 brieven geschreven nae Duytslandts. - Bij de heeren Walta en André geweest. André was niet wel tevreden op Tjalling Eissinga, badt mij ick solde maer patiëntie hebben; sijne regering kost niet lang bestaen; Oostrego en Westrego costen niet lang eens sijn; hij vond oock niet goedt 'tgene Talling Eissinga in dat werck van Lewarden gedaen hadde. - Stond mij toe, datter in het Hoff veul abuysen waeren, doch men most se mit fatzoen veranderen ende niet op een half uir tijts en mit een doll hooft. - Krack, Baerdt, Andringa quamen bij mij, baden mij ick soude doch beletten, dat Oenema gheen grietman wierde, op wat wise dat het was, verseeckerden mij van haere dienst en vrientschap.

5 Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 203: ‘In 't begin van dit jaer [1646] is uytgeschreven een vast ende bede-dach tegens den seventienden dach van January, voor het goedt succes der vredehandelingh’, terwijl tevens alle kapiteins werden aangeschreven om op 15 maart a.s. gereed te zijn voor de campagne.

[10]

Reinert Oetses, gedeputeerde, quam bij mij, seide dat Ulb Aluva geseit had hij wolde niet buyten mij doen, en was hem leet geweest die affronte die mij Tjalling Eissinga laestemael dede, was verwondert van mijne patiëntie en discretie die ick getoont hadde. Wolde alletijt bij mij blieven. - Hij seide oock ghehoort te hebben, dat de heeren van de Wolden den almanack wouden breecken⁶ en maecken een ander gedeputeerde in de plaetse van de heer Oenema.

9/19 vridach in de kerck geweest, daernae op 't Collegie, doch der wiert niet gedaen. - De heeren gedeputeerde hebben bij mij gegeten, behalven de heer Tjalling Eissinga. - Ulb Aluva, Bruinsma, Tjalling Eissinga, Haersma, Oenema, Velsen waren bij malckanderen in den Benthem, om de officiën vast te setten. - Crack, Reinert Oetses, Gemmenich waren bij mij, vraechden mij raedt, wat se doen souden en of niet mogelijck was scheuring onder de andere heeren te brenghen. Ick seid ick wost gheen raedt als patiëntia voor een tijt lanck. - Widenfelt seide mij, dat se de ampten hadden vastgestelt, dat se Haubois gevraecht hadden, of hij haer gheen ses steeden koste leveren op den nieuwen landtsdach; hij seide van jae. Haubois seid, dat hij dat maer

6 Den almanack breecken: afwijken van de vast afgesproken volgorde. Zie hiervóór 1645, noot 91, pagina [125].

[p. 201]

doet om Tjalling Eissinga uyt te hooren en te weten ende te verstaen wat hij in sijn schilt voert en waer sijn raetslaeghen op slaen. Men sal het sien en off hij oock gheen lichtmiss⁷ wort.

10/20 saterdach mijne peerden gereden. Oenema is grietman geworden; Sicksma heeft Oenema compeni. Eissinga en Haersma hadden Crack schriftelijck anders belooft. - Haubois seide mij Oostrego en Westrego hadden malckanderen verbonden de griteniën te vergeven elck in sijn quartir, en van de Wolden soude se disponeren tegens Baerde, en hadden in haere respectieve quartiren de correspondentie vastgesett behalven de drie jaeren noch vier jaeren, maecken tsaemen seuven jaeren, doch ick geloof niet, dat se het kunnen houden. - Eissinga seide hij had gewunscht, dat Haubois geen burgemeester was geworden, op hoope omdat hij soude malcontent sijn, beginnen te doliëren en te rasen in de steden, daer Eissinga en Burmania nae wenschen ende verlangen.

7 Lichtmiss: onbetrouwbaar persoon.

[11]

Haubois seide mij, dat het Velsen leet is, dat hij soo tegens mij heeft geloopen, en wil weder in correspondentie mit mij gaen. - Dauma was bij mij, sprack mij van de secretari van de Reeckenkamer, seide dat Abraham Roorda sulcke wonderlijcke brieven aen de magistraet in de steden schreef, seide dat Abrahama Roorda sijn credijt in Oostrego verloor ende dat hij Dauma meerder vrienden in Westrego soude kriegen als Abraham Roorda. - Mit de juffers op slee geweest. - Snabel is heel tegens mij ingenomen, vind veul op mij te seggen, op mijne actiën, een ondanckbaer mensch. - Tjalling Eissinga heeft tegen Maré veul van mij gesproocken, doch mit bedeckte woorden. Seid op 't lest hij was mijn diener, maer ick most vriër mit hem spreecken en openhartiger.

11/21 sondach tweemael in de kerck geweest. - De heer André bij mij geweest, die mij toonde, dat hij op Tjalling Eissinga en Hessel Roorda van Eissinga gepiqueert was. Seide mij dat Roorda oock op se gebeten was, en het speul kost sich licht veranderen; hij riedt mij maer gedult en patiëntie te hebben voor weinich tijts; het most sich haest enderen ende beteren; de edelluyden kunnen het niet eens blieven, want de jalousie der strackx onder speult. - Jongstal die was quaet, dat se hem de compagnie niet gegeven hadden.

12/22 maendach mij laten schilderen. Ses heeren van den Hoove bij mij ten eeten geweest. - Burgemeester Jytsma seide mij, dat Dauwe Aluva hem belooft heeft de saeck van Lewarden te favoriseren, Hottinga oock. - In Westrego sijn correspondenten Tjeerd Aluva, Ulb Aluva, Jan Aluva, Sjouck Burmania, Hottinga, Boschuysen. - Tjalling Eissinga, Grovestein, docter Andla der buyten.

13/23 dingsdach was de secretaris Scheltinga bij mij, bedanckte mij voor de wijn, seide mij hoe Crack aen veul luyden belooft had het raetsheerschap, onder anderen oock aen Carel Roorda. De heer Roorda woud sijn neef weder grietman hebben, en Tjalling Eissinga woud sijn eighen neef [Frans van Eisinga van Jousma] daer weder grietman in Carel Roorda plaetz hebben; Crack kunnende Carel Roorda [12] gheen raetsheer maecken in de Wolden, is all dat werck in disordre gelopen, en heeft Oenema de griteni

[p. 202]

gekregen. - Captein Grovestein bij mij geweest, die mij seide dat die van Oostrego en Westrego hadden geseit sie wolden mij soo leech maecken, dat ick gantz niet soud te seggen hebben. - Oenema soud in 't legher geseit hebben, ick hoop noch eens revange te hebben van graf Wilhelm voor die affronten die hij mij doet. - Grietman Grovestein hout noch aen om in Westrego yetwes te doen mit de ampten als gedeputeerde, dijckgraef en andere die vacant sijn.

14/24 woensdach d'ontfanger Grovestein bij mij geweest, seide mij van de verbintenis van Oostrego en Westrego en dat se een manier van poligamia⁸ gemaeckt hadden onder haere geschlachten, Eissinga en Aluva. - Vringher quam bij mij, seide dat Oenema veul voorhad om te cuypen. Dat Haubois belooft was grietman te worden in de Wolden. Sie willen hem oock gedeputeerde in Westrego maecken. - In de kerck geweest. Mit de heeren Jongstal en Scheltinga oover de dispuyt van Staveren⁹ gebesoigneert. - Haubois schrieft dat Velsen meude is mit Eissinga te gaen, wil weder bij mij komen en doen de procuratiën mit mij aff, die ick niet begeer af te doen als wel en volgens de meeste stemme.

15/25 donderdach is burgemeester Bourum bij mij geweest, die mij veul seide van Tjalling Eissinga sijn optochten¹⁰ en hoe soo los was in het praeten. Seide mij oock, dat Hottinga noch goede woorden gaf en dat hij geseit had, dat hij alletijt wel mit mij in vrientschap wolde gaen. - Den major Gravius seide mij, dat Tjalling Eissinga had hem ontboden in den Bentum de dach voor de verandering van de magistraet en had hem gevracht, wat heeft u de stadtholder belast? Hij seide, anders niet als de wacht te verdubbelen. Hij wolde al meer van hem hebben, maer niet meerder kunnende seggen, seide Eissinga, dat komt er af als men mit jonge luyden opslaet. Der waeren burgers verckleet in den Benthem, doch sie dorsten niet aenvangen uyt vrese van de wacht. Ulb Aluva woud oock niet consenteren. - Crack bij mij geweest, seide dat se Ulb Aluva wouden het regement presenteren, als hij mit haer woude gaen. - Haubois soud geseit hebben, als Oenema een dorp heeft, soo sal hij volmacht wesen. Oenema en Osinga souden uyt twe griteniën elck volmacht worden.

8 Poligamia: onderlinge huwelijken.

9 Twee geschillen betreffende vroedslieden te Stavoren waren ter beslissing aan de stadhouder opgedragen. RAF, arch. 7, 287, omslag 1, 25-1-1646.

10 Optochten (Fries): verzinsels.

[13]

16/26 vridach in de kerck geweest, oock op 't Collegie; Eissinga seide hij had wel gesien, dat men volmachten mit soldaten van 't Collegie hadde gehaelt. Ick gelooff, dat se nu sulckx in sinn hebben mit de Wolden; men sal het haest sien, 't sal dan een wonder spul geven. - De heer Jongstal seide mij Eissinga had hem geseit, de stadtholder is quaet op mij, doch ick sal het wel weder mit hem afmaecken, maer Velsen is heel in discredijt. - Jongstal had gevraecht, wat se nu doen solden, oft se het Hoff nu solden voornemen. Sjuck Burmania had geseit, ick raeck het Hoff nu niet; ick stae onder haer kluyven¹¹. - Vraechde vorders, sult ghij dan den stadtholder voornemen. Neen seeckers. Maer de tijt sal het lehren, men sal het sien. - Marquet is hier gekomen, en sijn saeck is afgedaen.

11 Ick stae onder haer kluyven: ik ben in haar macht.

[p. 203]

17/27 saterdach mijn peerden sijn [zien] rijden. Op 't Collegie geweest, daer de heer van Marquet saeck gedisputeert wierdt, en begost Ulb Aluva de saeck hardt te drieven om op te holden, die het 's daechs tevoorn afgedaen hadde. Hij is een bitsich, fell man, geeft goede woorden, maer ondertuschen, als hij een opinie heeft, dan valt hij heevich daermede uyt. Hij soeckt Bruynsma oock te gebruycken, als sijn vader Gravius dede. - Bourum bij mij geweest, seide mij hoe Tjalling Eissinga soo verstoort was, dat hij mij op desen landtsdach aen boordt wil mit Westrego. De Wolden sullen se mit haere sessen gedeputeerden ommekeren mit recht oft onrecht. - Tjalling Eissinga seide op 't Collegie hij had wel gesien, dat men volmachten van 't Landtshuys had ghehaelt mit soldaten, die boven wolden gaen tegens afdoening van procuratie, 'twelck oock op het werck van de Wolden sloech. - Haersma seide Crack soud gheen twintichmael boven komen als gedeputeerde. - Reinert Oetses was bij mij, seide dat Tjalling Eissinga socht hem nu weder aen om in correspondentie te gaen. Tjalling had geseit, dat Abraham Roorda leide all levendich in de hel en brande, was niet wel op Roorda tevreden. - Gritman Grovestein sprack mij om sijn best te doen om mit de vacerende ampten yetwes profijt te doen of scheuring te maecken. - In de kerck geweest in de predicatie tot voorbereiding van 't heilige nachtmael.

18/28 sondach 't heilige avontmael gehauden. - De heer André bij mij geweest, seide mij datter steden waeren die verbintniss sochten te maecken, Sneeck, Boolswert, Dockum, Worckum. Sprack mij van de extraordinaris staet-generael.

[14]

Grietman Jan Aluva bij mij geweest, die mij sprack van de monstering. Seide hoe hem Ulb Aluva had opgeholden en geamuseert en had daernae noch anders gedaen, hoopte deur d'ampten op de eene ofte d'ander manier bij het stuck te comen.

19/29 maendach niet vergeten de heer Velsen te gewinnen mit gelt, beloften ofte goede woorden ende daer mit de heer Crack oover te spreecken, N.B. - Der iss gemonstert¹². Mij laeten schilderen. - Niemandt gesproocken als den overste-lieutenant Hettingha, die meinde in Oostrego en Westrego goede vrunden te sullen vinden. Seide datter veul jaloux waren van collonel Swartzemburch, omdat hij mit de heeren van Oostrego en Westrego geteyckent had. - Mit de juffers nae Hallum geweest op de slee.

20/30 jannuarii dingsdach mit de juffers te Menaem geweest bij de heer Tjalling Eissinga; ick kreech een ongeluck van het ijs in mijn rechterooghe, dat ick niet sien kost.

21/31 jannuarii woensdach heb ick niet te kerck geweest om mijn ooghe halven. De juffers waeren nae Blije. - De heer Baerdt bij mij geweest; Dirck Baerdt seide mij, dat collonel Swartzemburch de heeren van de Sevenwolden had begeert te spreecken vanweghen Westrego, doch Sminia seide mij, datter niet gepasseert was als dat hij om het regement sprack ahn de heeren van de Wolden. - Raedtheer Ockinga was bij mij. Den 22 jannuarii/1 februari donderdach noch niet uyt geweest om het ooghe willen. - Haubois quam bij mij, verseeckerde mij van sijne trauwe dienst en dat hij mij Velsen soude leveren en doen spreecken om oprecht te gaen en recht te doen in 't visiteren van

12 Zie hiervóór 17 januari 1646, noot 5, pagina [9].

[p. 204]

de procuratiën, had gheen goede opinie van 't de heer van Oenema sijn werck, doch dat hij de meeste kans maeckte in de heer Obbe Baerdt gritenie.

[15]

23 jannuarii/2 februarii vriedach noch niet in de kerck geweest om mijn ooghe willen. - De sieckentrooster [Hendrick Harmens] bij mij geweest, seide mij van visioenen die hij gesien had, en openbaringhen die hij gehadt had. - Haubois quam bij mij, seide mij dat Oenema hier was en dat hij van hem verstaen hadde, dat hij het cuypen in de gritenie van de heeren Obbe Baert en Andringa naeliet, dat ick niet kost gelooven; hij seide oock dat Tjalling Eissinga hadt de twe heeren Oenema voor requels gescholden, doe hij de gritenie solde vergeven. - Tjalling Eissinga heeft tweemael sijn handt gegeven en contrari gedaen, eens aen Velsen ende eens aen Krack, dat men noit van hem gedocht had. - Collonel Swartzemburch seide mij, dat hij Oenema niet meinde in de Wolden, dat hij het pro forma deede, dat Baerdt en hij het onder de handt eens waeren ende dat hij solde volmacht worden, dat de cuyperi van Oenema in de Wolden niet op sich hadde, dat mij heel wel aenstonde. - Haubois seide mij hetselfde oock des avonts, dat Oenema hem nochmaels geseit had, dat hij niet meer cuypen wolde voor dit jaer, klaechde oover Swartzemburch, dat hem die bedrooghen hadde. - Oenema wil den almenack niet teyckenen van de Wolden, dat handel sal geven, geloove ick, op den landtdach. - Jongstal bij mij geweest; mit hem gespeult. - Boschuysen bedanckte mij voor de stemmen op Het Bildt¹³. - Wolteri heeft sich geëxcuseert oover het werck en process te sitten van Lauckema en Camstra revijs, omdat hij mij een consultati had gegeven schriftelijck.

24 jannuarii/3 februarii saterdach is Vringer bij mij geweest, seide mij dat Oenema seer quaet op Swartsemburch was en seide hij had hem lichtveerdich bedroghen, en als hij kost, soude het werck in de Wolden niet vaeren laeten. Der quam een verloopen predicant bij hem, die gaf hem aenslagen, soodat hij seide, ick heb daer weder wat op het nieus opgedaen; en toonde alsoo sijn genegentheit tot de cuyperi in de Wolden.

13 Zie hiervóór 1645, noot 30, pagina [36].

[16]

Vringher loopt perijckel om gheen volmacht te worden; hij moet sijn stemmen tegens Andla geven om Julius Eissinga wil. - Frans Eissinga was bij mij, en sooveul ick mercken kost, wasser jalusie ende haet tuschen Dauwe Aluva en hem oover die plaetse en woning daer Ritske Eissinga woont; die wil Dauwe Aluva hebben, omdat se kompt van die van Meckema, daer sijn moeder [Luts van Meckema] af was van afkomste, en Frans Eissinga wil het niet toelaeten, omdat se fydecommis¹⁴ is. - Frans Eissinga klaecht seer oover de heeren van den Hoove, dat se hem soo quellen mit processen en in sijn gritenie oock. - Ick ben gister niet uyt geweest.

25 januarius/4 februarius sondach twemael in de kerck geweest. Cornel Aluva quam uyt Den Haghe; ick begost mijn best te doen om jalousie te maecken tuschen Tjalling Eissinga en de Aluvaas. - Aluva seide mij, had die jalousie niet geweest, Ritske Eissinga soude al raetsheer sijn, maer Eissinga en Alua die willen de griteni van Collemerlandt hebben. - De predicant Hasius was oock bij mij, seide mij wat in de stadt saecken gepasseert.

14 Fydecommis: erflating onder voorwaarden.

[p. 205]

26 jannuarii/5 februarii maendach twemael op de Canceleri¹⁵ geweest om 't revijs van Het Bildt.

27 jannuarii/6 februarii mijn reeckening begost en afgedaen, quam niet veul tecort, dingsdach. - 't Revijs van 't Bildt ofgedaen, en persisteerden mit eendrachtighe stemmen. - Jongstal bij mij geweest, deed mij veul beloften en protestatiën van sijn dienst. Vandaech is de stemminge geschiet in de dorpen tot volmachten op den landtsdach.

28 jannuarii/7 februarii woensdach in de kerck geweest. - Burgemeester Bourum was bij mij, seide mij van de volmachten van de stadt; ick seide sij mosten den brief van de heeren gedeputeerden volghen, gelijck se die uytgeschreven hadden.

15 De zetel van het Hof van Friesland; het gebouw staat aan de Turfmarkt te Leeuwarden.

[17]

Burgemeester Beima en schepen Swaelue waeren bij mij, klaechden mij oock oover de abuysen van de stadt en begeerden ick soude doch bijwoonen, dat eens een vaste voet hier quam, opdat eenerley luyden hier niet alletijt regeerden; claechden oover Bourum en Sibbe Sibes. - Raetsheer Ockinga quam bij mij, seide mij van Baerdt weghen, dat in sijn griteni [Haskerland] alles wel was afgeloopen, alsoock in de andere griteniën van de Wolden. - Andla sprack veul quaetz van Albert Loo. - Des avonts bij Jongstall gegeten.

29 jannuarii/8 februarii donderdach mijn peerden gereden. - De heer André bij mij geweest, iss noch geneicht om sijn raetsheerplaetz op sijn soon te ooverlaten. - Wil noch geerne uyt de steden gaen als stat-generael en, als hij anders niet kost, het van een ander handelen, laeten het tractement aen denselven ende bedienen die scharge vergevens. - Ick sprack oock met hem van het werck van Lewarden, daer hij mit mij eensgesint was, om vroetschap te maecken, het kiesen in lotten te veranderen ende den ouden voet soo weinich in te breecken als het moogelijck. - André seide mij, dat Sjouck Burmania oock alletijt tegens mijn heer broeder en vaeder was geweest. Op het lest was hij mit mijn heer vader eens geworden en was heel sijn vrundt.

30 jannuarii/9 februarii vriedach in de kerck geweest. - Des naemiddachs wesen wandelen. Niemandt gesproocken.

31 jannuarii/10 februarii saterdach mit mijn peerden wesen wandelen nae Cornjum en bie monsieur Unia geweest. - Om de stadt wesen wandelen. - IJtsma bij mij geweest, sprack mij van de volmachten van Leewarden, woude geern yemantz uyt de sworen gemeinte hebben; ick riedt het haer off en seide men solde haer procuratie niet goedtkennen en schicken se wedrom omme. - Albert Aisma is volmacht in de plaetz van Focke Aisma. - Ritske Eissinga is uytgekuypt en Roorda is volmacht.

[22]

[11 februari] februarii.

[23]

Februarius. - 1/11 februarii sondach tweemael in de kerck geweest. - Burgemeester Bourum bij mij geweest, seide hij meinde Vringer soud volmacht worden. Itte Wibes wol derom lotten; Vringer woude niet. - Axma is volmacht van Tjeerd Aluva, en had een predicant hem op een morgens vroech ommegesett, en had sijn assistenten

[p. 206]

bij de huysluyden omegeschickt om op Axma te stemmen, tegens sijn belofte ahn Bruinsma gedaen. Ulb Aluva isser quaet omme, dat Tjeerd Aluva dat gedaen heeft. - Bourum sprack mij oock van de stadtssaecken. Ick riedt hem gheen geswooren gemeinte tot volmachten te laeten kiesen. - De heer Baerdt quam bij mij, seide mij dat het in de Wolden heel wel was en geen cuperie geweest. - Tjalling Eissinga had aen Crack geschreven en begeerde hem te spreecken, seid dat Oenema was een opsnider, en der quam niet off, doch Krack had hem niet gesproocken. - Baerdt had meer lust om mit Ulb Aluva te ghaen en hij meinde Swartzemburch soud Ulb Aluva daertoe brengen. - Baerde presenteerde mij sijn dienst, seide de seuven griteniën van de Wolden waeren noch bijeen en solden continueren om mit mij in correspondentie te gaen. - Reeckomendeerde mij Viersen soon tot secretarius van de Reeckenkamer. - Ick ben bij jufffer Steernseel geweest.

2/12 februarii maendach André bij mij geweest, seit dat Inthema hem de plaetz van staet-generael wil overdraghen en toestaen. - André wil sijn best doen om Sjouck Burmania goedt te maecken. - Haubois bij mij geweest, sal dat werck aengaende d'opdracht van de steden haer ampten procureren; voelde wel aen hem, dat hij wolde gedeputeerde worden. - Seid mij dat Sjouck Burmania soo godtloos mit de dijck ommesprong, dat hij tienduysent gulden opnam en verbesichde maer voor drieduysent gulden aen palen. - Sjouck Burmania vrau Catrina Entes was bij Haubois, omdat hij bij de raetsheer Walteri soude gaen, om het process of te doen van Burmania plaetz [24] te Ferwoud, maer sie sullen Sjouck Burmania niet soo licht uyt de cluyven laeten, maer holden de saeck op, tot de landtsdach oover is. - Andla bij mij gegeten, seide mij dat Abraham Roorda Aitsma tot raetheer in Westrego woude hebben en sijn neef tot secretaris van de Reeckenkamer. - De heer Roorda bij mij geweest, seide mij van sijn neef aengaende de secretari ende oock vanwegen meester Louterbach tot seroughijn te maecken. - Jongstal bij mij geweest, sprack mij vanwegen de jonge Viersen tot secretaris van de Reeckencaemer. - Inthema bij mij geweest, was mit André verlegen en was verwondert van sijn begeerlijckheit, en merckte wel dat het hem niet wel aenstonde. - Andla bij mij gegeten.

3/13 februarii dingsdach burgemeester Bourum bij mij geweest, die mij seide dat Jytsma en de backer [Sierd Claesen] volmachten waeren. - De jonge André bij mij geweest, Reynolt Inthema, Pibo Dauma, de predicant Hasius. - Gedeputeerde Velsen, die mij veul seide van Tjalling Eissinga sijne harde regering, dat hij nae niemant vraecht, hoe dat de Oenemaes qualijck op hem tevreden sijn en dat Dauwe Aluva oock jalousie op hem heeft. - Velsen seide mij oock, dat Eissinga en Aluva die hadden voor om in de Wolden oock edelluyden in te brengen in plaetz van eighenerfden, als er grietsluyden storven. - Velsen is nu heel wel, heeft mij van sijne dienst en getrauwicheit verseeckert nu en in 't toecomende. - Velsen meinde oock, all was Tjalling Eisinga ende Sjouck Burmania op het Collegie tegelijck, sie solden het niet lange eens blieven, omdat se allebey soo hoofdich sijn. - De volmachten van Boolswert [Johan Hoptilla en Epe Piers Siccama] bij mij geweest. - De heer Hillema bij mij geweest. - D'oude Haeren seide mij, dat Ulb Aluva aen Jongstal begeert had, dat de eighenerf van Het Bildt [Steven Cornelis] mit hem solde gaen. - De heer Oosterse en die van IJlst bij

[p. 207]

mij geweest. - Docter Jacobi seide mij, dat Keth nu heel uyt het credijt was en selfs bij sijn eighen vrienden. - Haren seide mij Sjouck Burmania wolde geern grietman wesen in Ferveradeel en geven sijn soon wedrom Wynbritseradeel.

[25]

4/14 februarii woensdach in de kerck geweest. - Vringher bij mij geweest, die meint dat hij volmacht is. - Mit collonel Aluva gesproocken, om Ritske Eissinga raetsheer te maecken en sijn broeder weder grietman in Ritske Eissinga plaetz, om de Aluaes in Westrego weder eens te maecken mit Grovestein en Tjalling Eissinga van Marsum. - Oock om te sien om Tjalling Eissinga de gedeputeerde te lichten¹⁶. - Jongstal bij mij geweest, sprack mij van veul dinghen en verseeckerde mij van sijn vrientschap. - Seide mij dat Walteri gestemt hat, en daernae quam een request in, dat hij niet stemmen mocht om de nae vrientschap. Soo vond het Hoff goedt, dat hij daer niet in kost adviseren. - Ritske Eissinga bij mij geweest, om sijn saeck te recomanderen als volmacht. - De heer Grettinga quam bij mij vanwegen de heeren gedeputeerden, om mit mij oover te leggen, of wanneer de procuratiën souden oovergelevert worden. Tjalling Eissinga had geseit, wij moeten dat niet doen buyten kenniss van onsen stadtholder. En scheen off hij wat gedweger wierde en of hij achterdencken kreech, en had gheen goedt ooch op collonel Aluva. - Bij Damus Loo vrau geweest. Te begraffeniss geweest mit juffer Popma. - Des avonts nae den eeten quaemen vijf heeren, gecommitteert vanwegen de Edelmogende Heren van de steden, en brochten mij de opdrachte vanwegen Haere Edelmogenden om de ampten van 't jaer 1646 vacerende, te vergeven en daerinne te disponeren. - En waeren de heeren Jytsma, Haubois, Veltrir, Hillebrands, Oosterze.

5/15 februarii donderdach collonel Aluva bij mij geweest, die mij seide dat de saecken in Westrego op een goede voet waeren, dat de swaricheit alleene was mit Hottinga, dat Ulb Aluva die wolde bij sich holden, en Hottinga die wolde Tjalling Eissinga van Marsum niet hebben, en Tjalling van Marsum wolde mit Hottinga niet te doen hebben, soodat hij niet wost hoe dat het gaen soude. Hij wolde alleffenwel sijn best doen. Ick seide, heer overste, ick sal u soon een compagnie geeven.

16 Lichten: van zijn ambt ontheffen.

[26]

Aluva seide mij oock, datter groote jalousie was tuschen de Eissinga en Aluva, omdat se de stemmen tegens malckanderen gaven in Oostrego, als in Saeckema griteni en Ritske Eissinga griteni. - Saeckema was bij mij, recommandeerde mij de saeck van sijn schoonbroeder [Hans van Wijckel] tot volmacht tegens de secretarius [Jurjen van der Ley]. - Collonel Aluva quam bij mij wedrom, adt bij mij, seide mij dat hij vond Ulb Aluva swaerhoofdich en Hottinga oock, soodat hij niet sach dat se eens costen worden mit Jan Aluva, Grovestein en Tjalling Eissinga van Marsum, maer hij meinde sie solden het nu soo laeten en laeten se stemmen, en alse gestemt hadden, dan solden de heeren gedeputeerden van Westrego sich mit mij eens maecken, om mit mij in correspondentie te gaen alsoock mit de heeren van de steden en andere¹⁷. - Aluva ginck

17 Dit is het begin van een ligue (een verbintenis van de meerderheid) in Westergo. Zie Guibal, Democratie, 91.

[p. 208]

doch noch eenmael heenen, om te sien hoe 't soude afloopen; hij woude sijn best doen en sien, hoe wiet het te brengen was. - Jytsma bij mij geweest, was geern gedeputeerde. - Jacob Stevens en docter Toma om haere saeck will. - Haubois seide mij, hoe het soo wild stondt, dat Oenema de brief weder hadde van Loo. Hij was geerne gedeputeerde. - Burgemeester Yetsma bij mij geweest, die mij seide, hij vreesde de heeren gedeputeerden die souden sijn procuratie niet goedtdoen. Ick seide, laet se dan veranderen. - De heer Velsen die liet ick haelen en vond hem noch in een goede meining, dat hij bij mij soude blieven, seide mij dat Bruinsma perijckel liep en dat hij sich soo wonderlijck aenstelde, als hij droncken was, seide mij noch veul van Tjalling Eissinga sijne harde regeringe. - Ick liet Yetsma haelen, seide hem, als hij geen ander procuratie kost krieghen, soo most hij de woorden laeten uytstrijcken door de magistraet. - Widefelt seyde mij in Westrego meinden sie vijfdehalf griteni te worden en mit Andela waeren sie vijf, doch ick gelooff het niet¹⁸. - Ick sprack Andla des avonts, doch hij seide mij dat het niet waer was, en sij sochten hem maer te bedrighen. - Tjalling Eissinga gedeputeerde wol Buttinga en Wijckel elck op een quart hebben.

18 Westergo telde 9 grietenijen. De 2 volmachten van een grietenij brachten samen 1 stem uit. Lukte het niet om overeenstemming te bereiken op de landdag, dan rekende men met halve stemmen. Guibal, Democratie, 13, 76.

[27]

6/16 februarii vriedach in de kerck geweest. Collonel Aluva seide mij, dat alles verkorven was, dat Botnia mit sijn adjonct [Jorryt Seerps Twijns]¹⁹ waeren bij Hottinga en Bormania gegaen en dat se het eens waren, doch dat Ulb Aluva soude gedeputeerde blieven. Botnia wolde munstercommissaris sijn. - Mit de heeren gedeputeerden de procuratiën ontfangen, en die sonder dispuyt sijn afgedaen. - Collonel Aluva bij mij geweest, seide mij dat Botnia weder herstelt was en dat door Dauwe Aluva. - Ulb Aluva lang bij mij geweest, klaechde mij dat van 't wedervaren van Bottnia en sijn adjonct, dat se van Hottinga ende Sjouck Burmania gedeboscheert²⁰ waeren geworden en dat se niet nae hem vraechden en wosten hem qualijck danck, dat se volmachten waren. Ick sprack oock mit hem van Vringer, van Buttinga, Sackema secretaris, Ritske Eissinga, daer hij sich seer wel in liet vinden en wass ertoe geneicht. - Ulb Aluva seide mij van Tjalling Eissinga harde regering en hoe Sjouck Burmania gesocht had gedeputeerde te worden, sprack oock van Oenema en sijn quaet leven. - Dat om Sjouck Burmania wil hij Ockinga en Doyem had raetsheer gemaeckt tegens sijn borst, omdat Ockinga sooveul credijt heeft in de griteni van Tjeerd Aluva, dat hem bij het versterven van Tjeerd Aluva kost tekort doen, en sach wel, dat hij moede van Sjouck Burmania was en geerne mit fatzoen van haer [af] wesen. In 't scheiden presenteerde hij mij sijn dienst, correspondentie ende vrientschap ende beloofde mij alletijt mit mij in correspondentie te gaen. - Baerdt, Fockens, Andringa, Lijckelma quamen bij mij en presenteerden mij haere vrientschap ende correspondentie en dat van seuven griteniën, jonge Baerdt, Crack, Roorda, spraecken mij van 't regement niet buyten mij te doen. - Vringer en Glinstra bij mij geweest, seiden mij dat Jan Alua, Grovestein, Tjalling Eissinga Marsum, Axma half, 't Bildt half bijeen waeren en dat sie hoop hadden tot

19 De volmachten van Baarderadeel.

20 Gedeboscheert: afgezet.

[p. 209]

Botnia en sijn adjonct, baden mij, als hij bij mij quam en vraechde mij mijn advijs, dat ick hem soude raeden om mit haer te gaen. Ick seide, ick sal hem niet laeten haelen, doch comt hij eens bij mij, soo sal vernemen, waer hij gelogeert is of toegeneicht. - Botnia quam bij mij mit de adjunct, doch was gantz van een ander meining; hij wolde mit Vringher niet te doen hebben, die hem driemael hadde bedroghen.

[28]

Bourum seide mij, dat Swaelue en de burgemeester Beima niet hadden willen toelaeten, dat de procuratie verschreven wierdt, ende hadde Swaelwe der seer tegens geprotesteert, dat men de privilegiën soo liet vallen en teniete gaen, doch het was haere meining niet, en souden geern gesien hebben, dat de procuratie niet goedt had gekent worden en de volmachten geranvoyeert op hoop, dat Beima en Swaelue mochten volmachten worden. - Haersma had burgemeester Bourum geseit, dat Eissinga was soo quaet op Bourum, omdat hij het sooveul mit mij hielde, ende seide hij hieldt veul van de vrijicheit; de edelen ende de eighenerfden mosten 't landt regeren en geen stadthauder. - Tjalling Essinga was heel flau en had groote vrese, datter veranderinge in Oostrego soude vallen. - Aluva seide aen Tjalling Eissinga, doe regierste dat alle werelt de walge deraf heeft; doe offenceert alle werelt ende besonder. - Vandach stemden de heeren van Oostrego en continueerden haere officiën gelijck se nu sien, behalven Ritske Eissinga.

7/17 saterdach om acht uir boven gegaen en de procuratiën daer dispuyt was, beginnen of te doen; des naemiddachs om half drie weder boven gegaen en bleven daer tot oover negenen des avonts²¹. Ginck alles vredelijck toe, behalven doe Vringher procuratie voorquam, doe begost Tjalling Eissinga wat te raesen en uyt te bolderen²². - Desen naemiddach stemden de heeren van Westrego de ampten, en quam het naebij; had Vringher niet afgelopen geweest, der hadt verandering in Westrego gekomen, want de Bildtboer was al wech en de adjonct van Botnia oock, en Axma wolde Bruinsma niet stemmen.

8/18 sondach twemael in de kerck geweest. - Ick schickte Widefelt bij de heer Abraham Roorda, om hem of te raden, dat hij niet nae de secretari soude staen, omdat ick geloofde, dat hij gheen cants in Westrego soude maecken, daer hij mij seer voor bedanckte en badt mij de saeck noch twe, drie daghen op te holden, totdat hij eenighe heeren in Westrego gesproocken had. - Crack en Baerdt waeren bij mij, spraecken mij van 't regiment en van Ulb Alua, om mit hem op 't Collegie meester te sijn.

21 Ook in 1646 werden de procuraties niet op donderdag maar op zaterdag afgedaan; een variatie op het schema van Guibal. Zie hiervóór 1645, pagina [30] en [31]; zie hierna 1647, noot 9, pagina [35].

22 Uytbolderen: uitvaren.

[29]

André was bij mij, sprack mij weder van sijn saeck aengaende de staet-generaelampt. - Vier heeren van de steden quamen bij mij en spraecken mij van de secretari op 't begeren van de heer Viersen. - Velsen was bij mij, sprack mij weder van Tjalling Eissinga hoofdicheit. - Oosterzee was bij mij. - Inthema. - Veltrier, all om offitiën te solliciteren, Haubois, docter Jacobi. - Collonel Aluva, die verseeckerde mij van Ulb Aluva, dat hij mit mij in correspondentie wilde gaen op 't Collegie ende mij

[p. 210]

in alle voorvallende saecken soude ten dienste staen, dat hij Bruinsma oock solde disponeren om alsoo mit Crack in aliantie te gaen en de griteniën te vergeven aen de Aluani ende aen Crack. - Aluva seide mij oock, dat Haersma solde mij oock goedt maecken, wilde hem van Tjalling Eissinga aftrecken en dat Tjalling Eissinga niet soude te seggen hebben, op wien hij liet sich aengaen of hij niet wel tevreden was. - Nijs bij mij geweest, om sijn soon te rekommenderen, dat ick beriep mij op de acte van de heeren van de steden, dat ick moste blieven onder de heeren volmachten; sprack mij van de ooverdracht van de heer André en recommendeerde mij de saeck op deselfde manier, mittertijt op de heer Nijs sijn soon, 'twelck hem beloofde. N.B. - Ick ginck mit collonel Aluva bij Damus Loo eeten, daer den grietman was, en waeren heel lustich tot drie uir dess nachts; ick wasser heel sieck off.

9/19 maendach. Ick ley op mijn bed tot twaelf uir. - Hettinga recommandeerde mij sijn saeck van 't regiment. - André oock bij mij om de staet-generaelschap. - Ick schreef een brieff ahn de heeren van de steden, waerinne ick op Haere Edelmogenden versoeck disponeerde van de steden haere ampten, daer sie in acquiesceerden en gingen op 't Landtshuys datelijck stemmen en waeren alle wel tevreden.

[30]

De heer Jongstal bij mij geweest, die mij seide hoe hij mit Sjouck Burmania en Hottinga gesproocken hadde ende dat hij se geseit had, dat hij het mit mij hielde, dat als sij tegens mij gaen wolden, soo wold hij oock tegens haer gaen, want hij socht niet als mijn eer en reputatie, en hij wost, dat ick de eer van 't landt en de dienst van dien sochte. - Hij recommandeerde mij de saeck van de jonge Viersen en sprack mij noch van veul andere dinghen. - Seide dat de heeren van de steden mij een acte wouden geven, waerinne sij mij opdroeghen de secretari ende 't regiment. - De heer Abraham Roorda was bij mij, seide mij groote danck, dat ick gisteren daer geschickt hadde mijn hoofmeester [Gozewijn Wijdefelt], badt mij nochmahls de saeck wat op te holden, had noch goede hoop in Westrego. - Hij toonde oock qualijck tevreeden te sijn op de heeren Hessel Roorda van Eissinga en Tjalling Eissinga en seide, dat kan niet gaen, dat die twe edelluyden Oostrego en Westrego willen regeren en soo het geheele landt, want de natuir van de edelluyden is soo, die heel veul te seggen heeft, die vallen se op 't lief gelijckerhandt, totdat se hem hebben teneder gebracht, en also gaet het op en af. Hij seide oock dat, als Oostrego maer solde voorstemmen en dat Westrego dan soude maer te volghen hebben, soo hadden se de dispositie van de ampten aen de handt, en soo had Westrego niet te doen als te approberen wat de heeren van Oostrego voor deden; hij stelde sich heel confident tegens mij ende vriendelijck en verseeckerde mij van sijne sinceriteit ende dienste.

10/20 dingsdach Yetsma bij mij geweest en heeft mij bedanct, dat ick hem gedeputeerde heb gemaeckt, mit belofte van dienst en trauwe. - Oosterze oock bij mij geweest en mij bedanct mit belofte van dienst.

[31]

De heer Hottinga bij mij geweest, bedancte mij, dat [ik] sijn procuratie had helpen ofdoen, verseeckerde mij van sijn vrientschap en dienst, correspondentie²³. - Sprack

23 De procuraties werden onderzocht door het college van Gedeputeerde Staten. De stadhouder stemde mee in dit college, wanneer hij aanwezig was. Was de stadhouder afwezig, dan stemde het college van Gedeputeerde Staten alleen. Guibal, Democratie, 15, 22, 24. Zie hiervóór 1645, noot 38, pagina [52].

[p. 211]

mij oock van de finantie en badt mij in 't Mindergetal altemits te comen, om goede resolutien te helpen nemen. - Boschuysen was oock bij mij, seide mij sie waeren in Westrego mit de secretari verlegen, wosten niet waer het heenen soude, seide dat het in Westrego soo wonderlijck heerginck; Sjouck Burmania, Hottinga en Aluva die wosten de secreten; hij was maer een bijlooper. - Collonel Aluva seide mij nochmahls, dat hij mit Ulb Aluva gesproocken had en dat Dau Aluva hem oock gesproocken en dat hij verbleef bij sijn voorige woorden om mit Crack in correspondentie te gaen; daer woud hij collonel Aluva voorstaen en goedt sijn; hij had oock veul speculatiën op de cuyperie in Oostrego en Westrego. - Mit Saeckema wost hij raet om, als hij gedeputeerde was, Alua van Rintsemergeest daerin te brengen en alsoo Saeckema griteni onvruchtbaer te maecken en tot haere devotie. - Haersma sit oock los door joncker Jan Roorda, soodat se daer oock heel vast op gingen en costen toekomende jaer alles omwerpen, te beter alse de heer Aisma hadden. - Mit Tjalling Eissinga wolde hij sijn [zien] alles te stutten in Westrego, krigende Botnia, 't halve Bildt, Axma, en sijn [zien] of hij mit die kost Ritske Eissinga raetsheer maecken. - Hettinga gesproocken en geraden om 't regiment van Swartsemburch te nemen. - Swartsemburch bij mij geweest, recommandeerde mij de saeck van 't regiment. - Haubois was wel tevreden, seide hij reeckende profijt, dat hij nu geen gedeputeerde was, want hij meint IJtsma sal niet te seggen krigen, ende hij most aen Mol geven 700 gulden en toekomende maer 150, [32] doch hoopte, ick solde hem toekomende jaer helpen, 'twelck doen sal, als 't mij mogelijck is. - Fockens en Baerdt de jonge waren bij mij, recomendeerden mij de saeck van de jonge Viersen, seiden mij Oenema wilde 't almenack niet teyckenen, en solden sijn ampt aen een ander geven; de man vervalt heel, comt heel om sijn verstant. - Bij juffer Aluva geweest, daer veul juffers waeren. - De heer Domans bij mij geweest, seide mij dat die van Westrego niet bij hem handelen als eerlijcke lyden, want sie hem de secretari belooft hadden, was oock niet wel mit de heer Abraham Roorda tevreeden, recomendeerde mij sijn saeck op 't hoochste.

11/21 mit de heer Jongstal te spreecken, dat hij de heeren van Westrego versoeckt met mij te spreecken van de secretari. - Mit de heeren van de Wolden te spreecken van 't regement ende Hettinga collonel in Swartzemburch plaetz, Slijp lieutenant-colonel, Grovestein major. - André bij mij geweest, bedancte mij vanweghen de plaetz van staet-generael op de heer Inthema; hij hoopte het solde nu wel gaen, dan in Westrego had hij gheen vreese. - Hij sprack mij oock van Hettinga en begost van 20 duysent gulden te spreecken, daer ick geen lust toe hadde, oock de heer Walta soo wonderlijck was, wolde alles berispen ende nietz daerbij doen ofte gheen volmacht wesen. - Drie heeren van de burgemeesters van Lewarden bij mij geweest. - Mit de juffers mit de slee nae Reintzemergeest.

12/22 donderdach mit de heer Krack gesproocken van 't regement ende van 't Collegie. - Mit de heeren Haubois en Jacobi aengaende 't regement. - Collenel Aluva seide mij, hoe Tjalling Eissinga wedrom had uytgevallen op mij en geseit men most de stadtholder [33] soo niet nae de ooghen sien; hij had de vrijicheit lief. - Aluva had Eissinga willen spreecken, die hem liet seggen hij solde wat wachten, waeroover Aluva heel quaet wierde en ginck wederom wech. - Aluva is ingenomen op Eissinga, en geloof sie sullen de aliantie breecken. - Aluva verseeckerde mij nochmaels van Ulb

[p. 212]

Aluva ende Bruinsma en seide mij, ick en Dauwe Aluva staen dervoor en sullen oock alles doen wat ghij op ons begeert in Oostrego camer. Seide mij oock, all maeckten de heeren van de Wolden verandering in de gedeputeerden, dat Dauwe Alua sich niet aen gelegen soude laten sijn, maer holden sich gantz still. - Bruinsma bij mij geweest, die mij seide dat Tjalling Eissinga soo hoofdich was en dat hij merckte, datter jalousie was tuschen Eissinga en Aluva, presenteerde mij sijn dienst en vruntschap. Recomendeerde mij oock de persoon van de jonge Viersen tot secretarius van de Reeckenkamer. - Baerdt, Fockens, Lijckelma, Andringa waeren bij mij, en leide mit haer oover van de collonelplaetze, lieutenant-collonel en major. - Veltrir, Inthema, Dauwe Simons 'tselfde oock gerecomendeert. - Hettinga bij mij geweest, insisteerde nochmaels op de collnelplaetz. - Swartsemburch desgelijckx, die mij beloofde de stemmen te geven in de Wolden op de grietluyden Baerde, Hans Lijckelma, Andringa, die hij in haere griteniën had. - Boschuysen was oock op Viersen genegen. - De heeren van 't Mindergetal bij mij gegeten. - De heer Hottinga lang bij mij geweest, die mij seide dat hij meinde sie solden in Westrego eerder comen op Roorda als op Doma; hij hadde gheen goedt ooghe op Doma om sijn gyricheit will, oock omdat hij den ontfanger Scheltinga soo nae verwant was, daer hij reeckening voor most doen.

[34]

Hottinga verseeckerde mij van sijn dienst en vruntschap alsoock van de heeren van Westrego, die alletijt mit mij in goede communicatie solden gaen. Hij hadde mijne verclaringe geerne geweten aengaende secretari, doch ick hielt se achter. - Hottinga verclaerde sich heel wel ende genegen voor de stad Lewarden, om die soo te laeten hoe het nu is. - D'ontfanger Scheltinga bij mij geweest, die mij seide hij had Domans geerne, omdat een vreemde hem alletijt soude quellen in de reeckeninge ende die soecken op te holden. - De heer Boulens bij mij geweest, die mij verclaerde genegen te sijn om mit de heer Aluva in correspondentie te gaen, had all vergeten datter gepasseert was tuschen Alua en hem. - De stemminge is geschiet op Swartzemburch, daernae Hettinga collonel, Slijp lieutenant-collonel, Grovestein major.

13/23 vridach in de kerck geweest. - Ick heb brieven nae De Haghe geschreven. - De heeren Hottinga, Sjouck Burmania bij mij geweest, die mij baeden dat ick de reeckenscaemersecretari noch niet soude vergeven, wachten tot woensdach toekomende. - Andla had veul pratens mit haer. - Bij juffer Juckema geweest. - Grettinga gedeputeerde seide mij Tjalling Eissinga had hem weder aengeweest om mit haer in correspondentie te gaen, doch hij wolde niet, en Ulb Aluva wil sich oock niet verclaeren. Tjalling Eissinga wil Teppema de compagni van Oghinsky niet geven; nu is Haubois quaet. - Bij Assuerus van Viersen gegeten des avonts mit André en eenighe andere heren.

[35]

14/24 saterdach mijn peerden gereden. - Mit de juffers te Reintzemergeest geweest. - In 't ijs gevallen; de juffers des avontz pannekoeken gegeven; waren vrolijck tot één uir.

15/25 sondach in de kerck geweest tweemael; mijn vosjen iss gestorven van het gisterige jagen. - Collonel Aluva verseeckerde mij nochmahls van Dauwe Aluva in

[p. 213]

Oostrego caemer om mit mij in goede correspondentie te gaen ende van Ulb Aluva op het Collegie, alletijt mit mij in goede correspondentie ende vruntschap. - Collonel Aluva seide, dat H.H. had gevraecht, ofte men den heer Roorda niet uyt Den Haghe soude kunnen quijt worden, omdat hij niet alletijt te buygen is voor den Baes. - Bij jufferau Haeren geweest.

16/26 maendach Velsen bij mij geweest, seide mij noch van 't doen van Tjalling Eissinga en dat hij mit Crack, Grettinga, Gemmenich wil in correspondentie gaen, oock datter jalousie tuschen Aluva en Eissinga is en Oenema niet wel tevreden op Tjalling Eissinga. - Bruinsma bij mij geweest, die mij seide dat hij meinde Hottinga was tot Viersen geneicht, wold sich daerop informeren en doen mij alsdan rapport en bericht. - Oostheim bij mij geweest om de saeck van sijn compagni. - Andla staet nae de secretari, meint dat Roorda niet sal opdoen in Westrego. - Magduel seit, dat Sjouck Burmania hem ontboden heeft en hem geseit goede hoope te hebben tot sijne promotie van het radtsheerschap, besonder als Tjeerd Aluva gesproocken was. - Potter en andre officir bij mij gegeten. - Mijn veendel in Den Haghe bestelt. - Mit Nauta vrau toe begraffenis geweest. - Bij juffer Jel Oostheim, Sjouck Burmania geweest.

[36]

17/27 dingsdach Hottinga te vragen, oft se op Doma ghaen solden, daernae haer voostellende, waer se den meesten dienst kosten van trecken en seeckerheit. Den raedt van Abraham Roorda hebben se nu niet meer van doen, hebbende denselven soo goedt bij haerselfs, ergo concludeerende op Viersen. - 't Revis van de heeren Camstra en Liauckema begost en twemael op de Cancelli geweest. - De heer Bruinsma seide mij, dat Sjouck Burmania geweest was bij de heer Viersen en dat hij hem verseeckert hadde op sijn soon te gaen als secretaris tot de Reeckenkamer en dat tot de heer Roorda weinich aperentie is. - Jongstal seide mij de presentatie die hem gedaen van Grovestein, Jan Aluva, Tjalling Eissinga om Viersen secretaris te maecken en Geldorpius raetsher, als Het Bildt mit haer wilde gaen. - Jacob Stevens bij mij geweest, sprack mij van de questie te Lewarden. - De magistraet heeft bij mij gegeten. - De heer André bij mij geweest, seide mij dat hij Sjouck Burmania gesproocken hadde aengaende mijn persoon en had hem gevonden dat hij nu in beteren humeur was, ende meint het sal mittertijt beter worden. Hij sal mij comen aenspreecken om sijn process wegen. - En morgen ofte oovermorgen oover de secretari van de Reeckencamer. - Hij liet Abraham Roorda seggen, die hem liet raeden hij soude sich wachten om niet teveul wijn te drincken uyt vreese van 't vleresijn²⁴, dat de heer Roorda soude sich voorsien, dat hij twe hasen jaegende, gheen van beyden kreech. - André meint sijn soon sal in een dach of drie transport van sijn raedtsheerampt krighen, en dan versocht hij mij het werck mit Inthema aengaende de staet-generaelschap af te doen; hij was heel gedienstich en beleeft. Soo sijn se allegaer, als men se helpt en nae haer sinne doet; anders hebben se de lieve tijt van mij.

24 Vleresijn: jicht.

[37]

18/28 woensdach ben ick niet in de kerck geweest, maer ginck om acht uir op de Cantselij, om het revijs van Camstra tegens Liauckema, 's namiddachs om twe uir. -

[p. 214]

Burgemeester Bourum bij mij geweest, sprack mij van de Lewerder saeck. - Gedeputeerde Gemnich recomendeerde mij de Lewerder saeck op vrese voor Franicker, dat alsdan volghen moet²⁵. - Enighe heeren uyt de vier quartiren bij mij gegeten. - De heer Waltinga recommendeerde mij de saeck van de heer Andla tot de secretari van de Reeckenkamer. - Andla quam daernae selfs bij mij, recommandeerde mij sijn saeck selfs aengaende de secretari van de Reeckencamer. - Ick ben bij juffer Hannia wesen praten.

19 februarii/1 martius donderdach om acht uir op de Canceleri geweest, oock om 2 uir nae de middach. - Haubois bij mij geweest, brocht mij den brief van collonel Oenema aen Gerrit Loo geschreven, seid mij dat Tjalling Eissinga geklaecht had aen Sjouck Burmania, dat hij op 't Collegie niet had te seggen, ende dat Sjouck Burmania nu veul beter gesint was neffens mij, doch dat het niet soude duiren en niet langer als hij mij van doen heeft. - Keth bij mij geweest, seidt dat te Harlingen een derde parthie opkompt in de regering, Grettinga mit Paulus Jansen [Innema], dat om een kleine saeck men de vroetsluyden kan trecken, als om klederen te maecken of om een heel klein ampt en buesleri²⁶. - Burgemeester Klinckebijl bedancte mij, dat hem burgemeester gemaeckt, recomandeerde mij sijn saeck als raether in Westrego. - Ettelijcke heeren uyt de vier caemers bij mij gegeten. - De heeren Baerdt en Fockens seiden, dat de doleanciers²⁷ haer request in 't Mindergetal hadden oovergelevert, maer dat die heeren in de Wolden daer niet in wilden doen sonder mijne comunicatie. - Ick bedancte haer en seide men most die saeck eens ooverleggen en disputeren pro et contra, en verhaelde de questie en sloech voor van een vroetsschap.

25 Alleen Leeuwarden en Franeker hadden een vrije raadsbestelling. Zie hiervóór 1645, noot 48, pagina [57]. Guibal, Democratie, 24.

26 Buesleri: beuzelarij.

27 Doleanciers: de indieners van een doleantie, een klaagschrift.

[38]

De stadt Lewarden schickte gecommiteerden bij mij, en versochten dat ick wolde haer saeck voor gerecommandeert hauden, datter geen veranderinge in haer regering mochte vallen. - Des avonts bij juffer Dudt Burmania geweest, daer veul juffers vergadert en pannekoeken aten.

20 februarii/2 martii vridach die man van 't Bildt bij mij geweest, seide dat de heer Roorda de heeren van Westrego in den Benthem hadde gehadt, een groot discours gemaeckt, sijn neef gerecomandeert, doch dat hij maer een generale antwoordt hadt ontfangen. - Niet in de kerck geweest. Tweemael op de Canzeleri. - Docter Jacob bij mij geweest. - Vier capteins van de burgeri recommendeerden mijn de maintenu van de tegenswoordighe regering van de stadt. - Haubois bij mij geweest, seide mij watter gepasseert was in 't Mindergetal en dat het heel vreetsaem toeginck, en dat de heeren van de Wolden nauwe correspondentie hielden mit de heeren van de steden. Haubois seide, dat d'ontfanger Scheltinga een quaden naem creech, omdat hij qualijck betaelt en 4 van 't hondert neemt. - De heer André bij mij geweest, seide mij dat se het transport van sijn charge op sijn soon ophielden om het revijs van Camstra tegens Liauckema. - Dat se om de secretari en het raedtheerschap niet kosten eens worden ende datter geldt

[p. 215]

moste wesen voor de eigenerfden in Westrego, om die in devotie te holden. - Eenige heeren uyt de vier camers bij mij gegeten.

21 februarii/3 mertzi saterdach op de Cantzeleri geweest. - Ulb Aluva wold sich niet verclaeren om mit de heeren van de steden te gaen of mit de heer Krack, omdat hij mit Eissinga verbonden is en in aliantie, doch seide mij, als der een griteni verviel in de Wouden, wolde hij sich vrie holden en niet verhaesten mit Bruinsma in 't vergeven van die griteni.

[39]

Hottinga lang bij mij geweest, die mij seide dat sie noch niet gesproocken hadden aengaende de secretari ende het raedtsheerschap; niemandt dorst sich eerst verclaren, en hielden sich allegaer bedect. - Hij maeckte mij groote protestatie van sijn dienst en van de heren van Westrego en seide sij solden alletijt mit mij in correspondentie gaen en communicatie. - Hij verclaerde sich oock wel aengaende de stadt Lewarden en wolde sorge dragen, datter een resolutie quam te boeck op één ofte ander manier. - Velsen bij mij geweest, seide mij dat Tjalling Eissinga qualijck tevreden was, recomandeerde mij iemantz in 't vroetschap te Boolswert. - Haubois bij mij geweest, recommandeerde mij de saeck van Tepma tot de compagni. - Jongstal seide mij, dat de heer Abraham Roorda had den raetsheer Viersen aengeweest om de heer Boschuisen ende de man van 't Bildt tot de dispositie van sijn neef te dirigeren aengaende de secretari. Viersen excuseerde sich, dat hij voor sijn soon was en daerom niemantz anders cost recommenderen.

22 februarii/4 martius sondach tweemael in de kerck geweest. - De heer Krack bij mij geweest, die mij sprack van de alliantie mit Ulb Alua; seide mij dat Eissinga hem noch aensprack, die hij wolde hooren en sijn [zien] wat hij voorgaf, en nemen Grettinga bij hem als getuyge. - Grettinga bij mij geweest, seid mij oock Eissinga te willen uythoren, om sijn profijt daermede te kunnen maecken.

23 februarius/5 martius maendach twemael op de Cantzeleri geweest. - Haubois bij mij geweest, die mij seide dat Oenema mit Ulb Aluva in nauwe correspondentie en aliantie was en niet van Eissinga hielde. - André seide mij hij hoopte sie solden sijn saeck neffens het transpoort op sijn soon ofdoen, maer hij wost het noch niet seecker en dat alleen om het proces van Camstra, daer André niet wel om tevreden is. De heer Nijs had aen André geseit, al is het process gelesen, soo moet ick het noch apart lesen. En meint het alsso op te holden, totdat ick uyt het landt ben, doch wie sullen derop letten.

[40]

Dauwe Aluva bij mij geweest, presenteerde mij sijn dienst en vraechde mij, hoe men het maecken soude mit de questie van Lewarden, en resolveerde de saeck te laeten soo die nu is en dat omdat veranderinghen periculeux sijn en trecken groote consequentiën nae sich. - Ick recomendeerde hem de saeck oock van de instructie van de Staten-Generael, om die te weren, dat hij beloofde te doen, in de caemer van Oostrego. - Gritman Grovestein seide mij, dat se haer best deden om weder aen de kans te komen, en presenteerden het raetsheerschap ende de secretari daeraen te geven. - Hij seide oock Hottinga had hem laten aensoecken door Osinga om mit hem in aliantie te gaen, ende hij meinde Jan Aluva wierd door Sjouck Burmania aengesproocken. - De vrau van Martena bij mij geweest, Haren, Domans, Slijp.

[p. 216]

24 februarii/6 martii dingsdach twemael op de Cantzeleri geweest, daer de originaele testamenten van de heer van Liauckema wierden ooverhandicht ende gelesen. - Andla bij mij geweest, die mij seide dat het in Westrego heel wilt stondt, en dorst niemant openinge doen van het raedtheerschap; Hottinga had Klinckebijl, Aitsma, Humalda voorgeschlagen. - Andla meende kans te maecken op de secretari van de Reeckencaemer in Westrego. - Boschuysen seit dat Burmania geseit soude hebben, dat hij oock op Viersen wilde gaen neffens de secretari. - Scheltinga heeft mij brieven gebrocht vanweghen het Mindergetal, die uyt Den Haghe quaemen en van Munster²⁸, en begeerde uyt naem van de heeren van 't Mindergetal, dat ick als woensdach wilde in 't Mindergetal comen, uyt de Cantzeleri komende. - D'ontfanger Grovestein brocht mij de staet van sijn cantoir en eenige voorslagen tot lants dienst.

28 De ambassadeurs van Spanje en de Republiek wisselden in januari 1646 hun volmachten uit. Daarop werd van beide kanten commentaar geleverd en dat moest verwerkt worden in herziene volmachten. Er onstond hierover een verschil van mening tussen Frederik Hendrik en de Staten van Holland (24 februari 1646). Frederik Hendrik wenste dat de onderhandelingen te Munster stopgezet werden totdat de nieuwe volmachten uit Madrid gearriveerd zouden zijn; Holland wenste door te gaan met de onderhandelingen. Deze kwestie werd aan de provincies voorgelegd. Aitzema, Vrede-handeling, II, 9, 14, 18, 36-37; Poelhekke, Vrede van Munster, 213-263.

[41]

Jongstal seide mij, dat de heeren van Westrego in 't Golden Hooft²⁹ bijeenquamen, om te sien oft se kosten eens worden, en dat hij daer gaen soude, om op 't stuck te letten, en of hij mit Andla en 't Bildt kost ageren. Seide dat Boschuysen boos was en qualijck op de correspondenten tevreden, omdat se hem niet alles communiceerden. - Andla bij mij gecomen nae acht uir des avonts, seide mij dat de heeren Hottinga, Boschuysen, Axma bij mij souden comen, om mit mij te communiceren oover de secretari en slaen Andla, Doma, Roorda, Viersen voor en om mit mij daeroover te spreecken; Andla recommandeerde mij sijn persoon seer dienstlijck. - Jongstal seide mij 'tselfde en wolde Boschuysen spreecken, om hem te encourageren om Viersen te recommanderen. - De jonge André seide mij 'tselfde oock en badt ick soude de saeck helpen afdoen, opdat sijn vader saeck, die in goede terminis stondt aengaende het transport, morgen voor noen mocht ofgedaen worden, en verseeckerde mij van sijn dienst en getrauwicheit. - Veuglyn seide mij, dat de heeren van de Wolden geresolveert hadden, dat de gedeputeerdeplaetz van Oenema soude in suspens blieven, en meinde sie solden een ander gedeputeerde maecken. Scheltinga had het hem geseit.

25 februarii/7 martii woensdach Hottinga, Boschuysen, Axma te seggen, dat door het voorstel van vier heren de saeck soo wijt was als van tevoren, dat ick moste weeten de heeren haere naedere meininge. Dat ick moste weten, of wat wij daer nu in deden, dat het solde gedaen sijn, ende dan moste men eens van de saek spreecken, om te sijn [zien] waer de heeren am meesten aen gelegen was om haere saecken staende te holden. Oock begeerde ick, dat alles secreet bleef. - Nota, mij wat achterlijck holden, niet licht te ontdecken.

29 Het Golden Hooft: herberg te Leeuwarden.

[42]

De heeren Hottinga, Boschuysen, Axma quamen bij mij, sloegen mij die vier voor,

[p. 217]

Andla, Doma, Roorda, Viersen, en nae eenighe woorden ende gespreck en verseeckerheit van secretesse beraemden wij op Viersen te gaen. - Twemael op de Cantzeleri geweest en het revijs van Camstra tegens Liauckema gehelijck ofgelesen. - André bij mij geweest, die mij sijn saeck recommendeerde als van d'overdrach en de staet-generaelschap. - Docter Jacobi bij mij geweest. - Haubois, die mij seide, dat in Westrego alles weder ooverhoop lach en dat se Viersen niet wilden stemmen. - Andla seide mij, dat Hottinga en Tjalling Eissinga seer gekeven hadden, malckanderen seer geschollen en dat Tjalling Eissinga Andla de acte van verbonteniss wolde geven, die de heeren van Oostrego en Westrego gemaeckt hadden. Hottinga soude geseit hebben, als Tjalling Eissinga voorsloech om alles mit Sijn Genade te communiceren, neen, ick wil dat vermaledijt en vervloeckt woordt daer niet in hebben. Wie sijn vrie luyden, wij sullen hem nae nu wel quellen en buigen. - In 't Mindergetal geweest, daer de heeren volmachten in Oostrego camer comende, eenige brieven uyt Vranckrijck en Munster sijn voorgelesen³⁰.

26 februarii/8 meert donderdach den predicant van Bourum [Johannes Alberti] bij mij geweest, om voor Bernardus [Brugbron], den gevallen predicant te spreecken. - De heer Buttinga bij mij geweest, recommendeerde mij de saeck aengaende sijn broeder om te continueren in het bewinthebbersampt van de Oostiensche Compagnie, sprack mij oock van sijne cuyperi tegens Hillema, seid nu mit sijn grietman [Frans van Eisinga] een te sijn. - Sprack hem van de saeck van Lewarden, daer hij sich in sien liet of hij niet tot de verandering genegen was van de regering van de stadt Lewarden. - Haubois, Veltrir, Jacobi, Intema bij mij geweest; heb haer gecommuniceert, dat de heeren van Westrego mit mij gesproocken hadden aengaende de seeckretari en dat wij eens waeren geworden op de persoon van Viersen. - Inthema seide mij, als André staet-generael wierde, dat alsdan André de helft van het tractament solde geven aen Inthema. - Gabama mit één uyt de sworen gemeinte en bevelhebberen der stede Lewarden sijn bij mij geweest, om mij de stadts saeck te recomanderen. - In 't Mindergetal geweest, daer eenighe pointen wierden afgedaen, die uyt Den Haghe gekomen waeren. - De heeren van de steden hebben Viersen gestemt tot secretaris van de Rekencamer. - De heeren van Westrego hebben d'overdracht op de heer André soon gestempt tot het raetsheersschap, en André heeft sijn afscheit uyt de Raedt genomen mit tranen in de oogen.

30 Frankrijk had 8 wijzigingsvoorstellen op de Spaanse volmachten ingediend. Zie hiervóór 1646, noot 28, pagina [40].

[43]

De jonge André bij mij geweest, recommandeerde mij de saeck van sijn vaders staet-generaelschap en bedancte mij, dat hij door dat middel was raetsheer geworden. - Inthema bij mij geweest. - Scheltinga seide mij, dat de heeren van het Mindergetal geerne waeren gecommiteert tot de extraordinarisse besoignesen die desen soomer sullen voorvallen, en badt mij van haerentweghen, dat ick de handt daeraen wilde holden. - Oosterze bij mij geweest, seide mij hoe collonel Oenema hem hadt aengesproocken om sijn stemmen en dat hij het alletijt geëxcuseert had. - Bij de heeren van de steden gegeten, daer Jongstal en Walteri questie cregen tot slaens toe.

[p. 218]

27 februarii/9 meert vridach in de kerck geweest. - Glins bij mij geweest, sprack mij van de reformatie anno 1626 geschiet, doch maer drie jaer in train gebleven³¹. - Haubois openinge gedaen oover André sijn veranderinge als staet-generael neffens Intema. - In 't Mindergetal geweest, daer de pointen van Munster ende Vranckrijck wierden afgedaen ende geapprobeert van de Staten van 't landt³². - Die dolanciers hadden daer audiëntie. - De jonge André bij mij geweest oover sijn vaders saeck. - Eenighe heeren volmachten bij mij gegeten. - De heer Bonema bij mij geweest en mij bedanct voor sijne promotie tot het burgemeestersampt. - De heeren Baerdt en Fockens bij mij geweest en hebben mij bedanct voor het secretarisampt op Viersen ende verseeckerden mij van haer vrientschap, leiden mit mij oover het werck van de stadt Liewarden, en sprack mit haer oover de vroetschap. - Twe heeren van de Westiensche Compagni bij mij geweest, één schepen van Amsterdam, genaemt [Cornelis Witsen en Jan van Alewijn]. - De heer Inthema hebbende de propositie gedaen voor de heeren volmachten van de steden aengaende de ooverdracht van het staet-generaelschap op de heer André, soo hebben de heeren volmachten twe aen mij gecommiteert, om mij de saeck te communiceren. Soo heb ick op de heer André versoeck haer de saeck gerecommandeert ende versocht die te helpen bevorderen of te doen en desen dach te stemmen.

31 Dit betreft voorgestelde verbeteringen in de regeringsvorm. Guibal, Democratie, 108-111.

32 Zie hiervoor noot 30.

[44]

'tWelck op 't Landtshuys geschiet iss, Intema een acte teykende, dat Worckum in drie jaer geen ampt solde hebben. - De heer Haubois seide mij, dat Veltrier heet quaet was en Hottinga seer keef op André begeerlijckheit. De heeren van de steden en waeren der niet soet op.

28 februarii/10 martii saterdach mijn peerden gereden. - Haubois recommandeerde mij de saeck van Tepma. - Grettinga, Gemmenich seiden mij, dat se bij Tjalling Eissinga waren geweest en dat hij sijn dienst en vrientschap presenteerde en wolde weder mit mij in correspondentie gaen. - Andla bij mij geweest. - Marquet vertreckt. - Gemmenich wolde geerne de compagni opholden. - Oostheim bij mij geweest om de compagni. - Vringer recomandeerde mij sijn saeck bij de heer Grovestein en de stadt Franicker aengaende het dijckgraefschap van de Vijfdeeldijck. - Bij juffer Hiddema geweest en juffer Haeren. - Bij Jongstal pannekoecken of boeckweitenkoeck gegeten en in Sophijke geselschap alleen tot 12 uir lustich geweest.

[49]

Martius. - 1/11 meert sondach tweemael in de kerck geweest. - De heer André bij mij geweest, die mij wedrom op het nieus bedancte voor sijne promotie en dede mij groote belofte en verseeckeringe van sijn dienst en vrientschap, ginck nae De Haghe en wolde Dancke spreecken oover die questie van 10 duysent rijxdaeler. - Jongstal bij mij geweest, die mij bedancte voor de stemminge der heeren van de steden op Viersen aengaende de secretari van de Reeckenkamer. - Seide mij, dat Hottinga hem geseit had sij solden Viersen oock stemmen. - En dat Klinckebijl soude raetsheer worden, mitz gevende vijf- of sesduysent gulden. - Jongstal had opinie, dat joncker Unia mit de heer

[p. 219]

Haringsma gesproocken had en dat alles wel soude wesen. - Bij de juffers geweest, bij juffer Hannia.

2/12 meert maendach heb ick brieven geschreven nae Hollandt en Duytzlandt. - Unia bij mij geweest, wolde mit gewelt mijn stemminge weten van 't process, dat hem niet wolde ondecken. Seide mij oock mit bedecte woorden 'tgene mij Jungstal had geseit, daer hij geern drieduysent gulden toe wolde leenen. - De heeren Raede van Staden bij mij gekomen, dat ick niet wost dat se in de stadt haest waeren, Haersholt, Brassert. - De heeren van de Westijnsche Compagni bij mij gegeten, twe hubse luyden. - Om half vijf nae de heer Jongstal gegaen, daer veul jufferaauwen bijeen waeren, die vrolijck mit eenanderen waeren tot 's morgens te half vijfven.

3/13 dingsdach om half vijf tehuys gekomen van de heer Jongstal. - Alleen gegeten. - De burgeri die dolieert, bij mij geweest. - Bij de gecommiteerden van de heeren Raden van Staet geweest, oock d'oude. - Bij Haeren. Maré seide mij, dat Tjalling Eissinga gheseit had, hebben wij daerom de vrieheit gekregen, om onder die van Nassau te staen.

[50]

Mijn secretaris [Philip Ernst Vegelin van Claerbergen] is nae Den Haghe mit patrisen.

4/14 meert woensdach de baumeester van Harlingen bij mij geweest. - In de kerck geweest. - Den vendrick Paul bij mij geweest, seide mij dat de roep in Hollandt ginck, dat d'Estrade mit S.H. gesproocken en hem het hertochdom van Gelderlandt gepresenteert of den tytel daervan, dat se verwondert waren dat d'Estrade alleen mit S.H. sprack en niet mit Haer Hoochmogende. - Datter in Hollandt wonderlijcke discoursen omgingen oover dat hauwelijck van Vranckrijck en oock van de Munsterse saeck³³. - Hij seide oock, dat men gantz van geen leger sprack en datter noch geen ponten of bruggen nae Nimmegen wierden geschickt. - D'Estrade soude geseit hebben men maeckte groote preparatie in Vranckrijck om yet grootz aen te vangen, die weder nae Vranckrijck is, om mit den eersten hier te comen om subsidie te presenteren ofte vrede te brengen. - Pau en Knuyt gaen nae Vranckrijck. - Alleen gegeten. En vendrick Van den Bosch seide, dat Spaen een parti van 90 peerden had geslagen mit 60 peerden. - De gecommitteerde van de Raedt van Staet bij mijn geweest en mij gecommuniceert, dat se hier quaemen om de Edelmogende Heeren Staten te versoecken haer quota te geven in 200.000 gulden voor de interessen op het cantoir van den ontfanger-generael staende, om den grooten dienst van 't landt ende credit te mainteneren.

5/15 meert donderdach secretaris Scheltinga bij mij geweest, sprack mij van de raeden van staten haer audiëntie, om daer te komen in Oostrego camer. - Sprack mij oock van

33 D'Estrades had Frederik Hendrik ingelicht (26 februari 1646) over het beoogde huwelijk tussen de Franse koning en de Spaanse infante. Frankrijk zou de Zuidelijke Nederlanden als bruidsschat ontvangen. Op 27 februari verscheen Frederik Hendrik in de vergadering van de Staten van Holland en 1 dag later in die van de Staten-Generaal om opening van zaken te geven. Holland was verontwaardigd. Frankrijk zou als buur gevaarlijker zijn dan Spanje en de Staten van Holland vonden het ongepast dat d'Estrades Frederik Hendrik had ingelicht en de Staten van Holland had gepasseerd. Poelhekke, Vrede van Munster, 253-257. Over de anti-Franse stemming en de vredesgezindheid in Holland zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 212-214.

[p. 220]

de bewinthebbers van de Oostijnsche Compagni³⁴ haer voorslach. - Haubois bij mij geweest vanwegen het Mindergetal, mij te versoecken om boven te komen, seide mij dat hij meinde de aliantie tuschen Eissinga en Aluvae was gebroocken. - In 't Mindergetal geweest en daernae in Oostrego camer, daer Brassert een seer fraye propositie en harangue³⁵ dede. - De predicanten bij mij gegeten.

34 Lees: Westindische Compagnie. Zie hiervóór 1646 pagina [43] en hierna [57] en [58].

35 Harangue: plechtige toespraak.

[51]

Eén van Franiquer, Meinsma, en d'ander van Harlingen quamen mij vraghen, watt men in de questie van Lewarden soude doen; ick seide van comiteren te maecken en te sien, wat de heeren van Westrego deden ende Wolden - Hollant moet alle jaer 70 tonne gautz hebben tot interest, hebben all ses miljoen op de grafelijckheitz inkomen genegotieert. - De heer Ulb Aluva lang bij mij geweest, die mij seide hoe dat hij verstaen hadde, dat Tjalling Eissinga mit Crack en andere heren had gehandelt en dat mit exclusi van Ulb Aluva en dat hij daerom geoffenceert was ende occasie had om mit Eissinga te breecken; daerom presenteerde hij mij sijn dienst, vrientschap en correspondentie, om mit mij en de heeren van de steden in correspondentie te gaen. Doch ick vond, dat hij Oenema niet wilde uytsluyten, maer aengaende de griteniën daer verseeckerde hij mij, dat hij sich niet soude verhaesten, maer holden het op, totdat ick in 't landt quaeme of hem daeraf spraecke. - Hij was niet wel tevreden, dat Eissinga Tjeerd Aluva soo qualijck getracteert had, alsoock de gritman Sicksma, en was op Andla oock niet wel tevreden, en soo ick mercken kost, solde Andries Waltinga en Andla toekomende jaer gelicht worden. - Seide dat Eissinga IJtsma voor een beest had gescholden en wold niet mit hem te doen hebben. - Hij seide dat se Grovestein mit in de aliantie naemen ende dat Ulb Aluva, Hottinga, Jan Aluva, Tjerd Aluva, Grovestein in aliantie solden sijn en dat Sjouck Burmania en Het Bildt haere ampten solden beholden; Tjalling Eissinga van Marsum en wolden se der niet bij hebben. En ick geloof sie sullen Andries Waltinga en Andla lichten toekomende jaer. - Hij seide oock, dat Haersma sich van Tjalling Eissinga scheide en niet langer mit hem solde gaen. Ick vond hem seer beleeft en meer openhertich als hij placht, en was tot geen veranderinge genegen aengaende de stadt Lewarden. - Ulb Aluva seide oock, dat Obbe Aluva alletijt geseit had dat het goet was iemantz te hebben die men vreesde ofte daer men ontsich voor had, omdat men dan meerder en beeter op sich lettede ende veul degelijcker was.

[52]

6/16 meert vrijdach is burgemeester Bourum bij mij geweest, daer ick mit sprack van de regering van Lewarden en sprack hem van een vroetschap³⁶, dat hem niet aenstonde. - Hij seide mij oock dat van Grovestein en Jan Aluva mit Hottinga en Ulb Aluva, Tjeerd Aluva. - In de kerck geweest. - In 't Mindergetal geweest, daer Hessel Roorda van Eissinga seide sij setten sich om dat raetsheerschap in groote perijckel om de ander parti weder booven te laten comen, die drie sterck sijn. - Andla seide mij dat Tjalling Eissinga, Grovestein, Jan Aluva die hadden de ampten van Hettinga, Slijp en captein Grovestein tot major vastgeset, en doe was Tjeerd Aluva gekomen, die had het

36 Pas in 1657 kregen Leeuwarden en Franeker een vroedschap. De andere Friese steden hadden al wel een vroedschap. Guibal, Democratie, 47.

[p. 221]

oock gedaen, daernae Botnia en Hettinga, soodatter wel scheuring mochte comen. - De heeren van Westrego sijn bijeen geweest om het raetsheerschap en kosten in 't scheiden niet eens worden. - De heeren Haersolt en Brassert bij mij gegeten. - Wesen wandelen. 7/17 meert saterdach mijne peerden om de wal gereden. - Captein Grovestein seide mij 'tgene de heeren van Westrego gedaen hadden en dat, als Hettinga en Slijpe gheen collnel wilden wesen, soo kosen sie captein Grovestein daertoe. - Dauwe Aluva, Hottinga, Baerdt bij mij geweest om een ordonantie en om de beestepacht voor de Ammeraliteit vast te setten³⁷. - Dauwe Aluva seide mij daernae, dat die van Oostrego oock hadden gestempt, dat in plaetz van Grovestein tot colonel, sie Damus Loo hadden gestempt, ende Ernst Aluva tot major. Versocht mij, dat ick mij daermede wilde conformeren. Ick seide, 't is mij leet, dat U.E. mij daer niet af gesproocken heeft ofte mit mij ooverleit. Ick heb mijn woort aen Grovestein gegeven. - Oock heb ick Hessel Aluva van Loo gesproocken, die vondt het niet goet, seide ick hem, en wolde de Loon soo groot niet hebben. - Hij seide oock, dat Westrego en de Wolden 't werck van Lewarden wolden laeten als het anno 1615 was gemaeckt geweest, commiteeren yemantz tot de abuysen wech te nemen.

37 De opbrengst van het bestiaal - een belasting op het slachten van vee - zou uitsluitend ten goede komen aan de Admiraliteit om kustschepen uit te rusten. RAF, arch. 5, S2d, 1646, 20.

[53]

Catolijcke edelluyden bij mij gegeten. - Jongstal bij mij geweest, seide mij dat Hettinga die van Lewarden soo favoriseerde, om de stemmen van Franycker te krigen tot het dijckgraefschap. - Dat Hottinga geseit had hij solde alletijt mit mij gaen. - De heer Krack bij mij geweest, seide mij hoe Tjalling Eissinga de gedeputeerde hem soo aensochte en nu soo goede woorden gaf en groote submissie dede, toonende hoe leet het hem was, dat hij soo geloopen had; hij woud duysent rijxdaelers den armen geven, dat hij het niet gedaen had, seide oock hij wolde nu geern mit mij in correspondentie gaen. - Crack seid mij oock, dat Oenema hem had aengesocht, soodat Ulb Aluva reden had om van hem te gaen, en dat hij mit Oenema en Haersma niet geern te doen had. - Dat de Wolden aengaende het collnelschap niet buyten mij solden doen en altijt in goede correspondentie gaen.

8/18 meert sondach tweemael in de kerck geweest. - Om de stadt wesen wandelen; bij juffer Eebinga geweest.

9/19 maendach Bruinsma bij mij geweest, die mij beloofde de acte te laeten sien die der was gemaeckt tuschen de heeren van Oostrego ende Westrego. - Oock hoe Sjouck Burmania soo benaut nu is, nu dat hij siet dat de heeren Aluva dat voor Grovestein hebben offgedaen, en meinde sie sollen het raetsheerschap nu offdoen. - Seide oock van de jalousie tuschen Aluva en Eissinga. - Obbe Baert gesproocken, die mij liet sien watt Hottinga hadde gemaect aengaende de stadt Lewarden, en begeerde mijn advijs daeroff. - Ick sprack hem van Grovestein en van de tractamenten der militie ende van mijn eighen. - Haubois bij mij geweest, die mij seide dat alles wel stonde, recommandeerde mij de saeck van de compagniën. - Wesen wandelen om de stadt mit juffer Ebinga.

[54]

10/20 meert dingsdach mijne peerden gereden ende dat ick van juncker Unia heb

[p. 222]

gekoft. - Henricides bij mij geweest. - De heeren Haersholt en Brassert, die mij haere propositiën recommendeerde. Brassert seide hij had een lijste gesien in Englant bij den coopman Kirlemachi, daerop stonden de naemen van de heeren in Engelant die pensioen van Spanniën kreghen, ende hoeveul dat se kreghen door wissel van dien koopman Kirlemachi. - Jongstal seide mij, dat Hottinga, Sjouck Burmania, Waltinga ende Boschuysen bijeen waeren om te sien, wat se doen kosten om eens te worden en Grovestein ofte Tjalling Eissinga bij haer te kriegen, omdat se jaloux van Aluva waeren, die soo achterhauwent is. - Velsen bij mij geweest, die mij van Eissinga, Oenema en andere dinghen sprack. - De heer Boulens bij mij geweest, die ten eeten. - Wesen wandelen om de stadt.

11/21 meert woensdach Buttinga gesproocken vanwegen de stadt Lewarden, daer hij sich wel in toonde, alsoock van der officiren tractament³⁸. - Jacobi bij mij geweest, en mit hem eenighe dinghen ooverleit van Lewarden, van d'officiren haer tractament, van de Raedt van Staet. - Hettinga sprack mij van verseeckering van sijn tractament. - In de kerck geweest. - In 't Mindergetal geweest. - Sijtsma en Ockinga hebben tesaemen om de compagni gehandelt. - Andla seide mij, dat hij niet sien kost dat Hottinga en Burmania eens kosten worden oover het raetsheerschap, en meinde het solde noch wel desen lantsdach open blieven staen. - Mijnheer Haubois, die mij seide dat Oostrego, Westrego, steden die hadden Hettinga tractament vastgesett. - Sprack mij van de Raedt van Staeten, om die goede expeditie te geven, alsoock van de Westijnsche Compagni.

38 Op 12 maart o.s. besloten de Staten van Friesland op voorstel van de stadhouder dat de militaire tractementen tot ontlasting van het kantoor van de ontvanger-generaal der consumptiën betaald zouden worden door de ontvanger der florenen en losrenten. RAF, arch. 5, S2d, 1646, 41.

[55]

Seide dat de officierstractament soude comen op ontfanger Grovestein. - De heeren Staeten sullen den landtdach sluyten³⁹. - De heer Carel Roorda schreef mij, hoe de heer Wymenum gedesadvoueert was van de heeren Staeten van Hollant, sijne principalen.

12/22 donderdach Hettinga bij mij geweest, is nu wel tevreden, bedancte mij. - De heer Hottinga, die mij seide dat Klinckebijl, docter Tomae en docter Solckema waeren op de baen en waeren voorgeschlaeghen om raetsheer te wesen, doch niemant wolde den anderen wijcken; Sjouck Burmania had voorgeslaghen om te lotten, doch dat wilden de anderen niet doen. - Hij bleef noch in deselfde opinie als voor desen aengaende Lewarden. - Van de secretari op Viersen was vastgesett in Westrego. - Ebinga bij mij geweest voor mevrau Martena. - Oostheim om de compagni. - De heer Haubois quam vanweghen de heeren van het Mindergetal, ende begeerden dat ick soude bij haer komen en in 't Mindergetal. - De heeren Haersholt en Brassert hadden audiëntie in 't Mindergetal en gingen daernae in alle de caemers haere saecken van nieuw voorstellen ende de heeren volmachten informeren. - Boschuysen bij mij geweest, sprack mij van Lewarden, om mijn advijs te weeten. - Haubois, Veltrir, Oosterse bij mij geweest, om mit mij te spreecken van de gecommiteren oover swaere saecken in apsentie der heeren Staeten, en besprack mit haer, dat se de heeren van het Mindergetal daertoe souden

39 De gewone zitting van de landdag moest binnen 6 weken beëindigd worden. Guibal, Democratie, 14.

[p. 223]

kiesen. - Sprack oock mit haer om de heeren raeden van staten contentement te geven, en sloegen voor om haer anno '41 en '42 te geven, als er visie was dat de vijf andere provintiën haer consent gedragen hadden. - D'ontfanger Grovestein bij mij geweest, die seide mij, als Scheltinga cantoir verlicht is mit de officiren gelt en dat hij de stuyvergelden heeft, soo can hij mit sijn cantoir toekomen des jaers.

[56]

13/23 vridach in de kerck geweest. In 't Mindergetal geweest, daer de saeck aengaende d'antwoorde op de heeren Raden van State wierdt voorgeslaghen⁴⁰. - Haubois seide mij, dat die van Westrego noch niet eens waren om het raedtsheerschap. - Collonel Swartsemburch seide mij, dat gisteravondt Klinckebijl, Toma, Solckema in consideratie quamen. - Doctor Andla seide mij desgelijckx. Oock dat Tjalling en Hessel Roorda van Eissinga wederom op Vringer solden gaen toekomende jaer. - Hessel Roorda van Eissinga heeft mij dat oock geseit en dat se in de twe gooën heel jaloux van malckanderen waren en gaven de stemmen de Eissinga tegens de Aluva. - Douwe Aluva wil Saeckema uytcuypen en setten een Aluva van Rintsemergeest in sijn plaets. - Ulb Aluva bij mij geweest, die noch al mit Oenema en Haersma wil gaen, daer ick hem tegens seide, dat Crack dat niet doen wil, ende hij moste resolveren. Hij seide hij wol het noch eens ooverleggen mit sijne correspondenten in Westrego. - Grettinga en Gemmenich bij mij geweest, die mij seiden dat Tjalling Eissinga heel beleeft is, en is hem heel leedt hetgene gepasseert is. - De heer Haubois seide mij, dat Westrego en de Wolden yets hadden gedaen in Lewarden saeck ende het vastgestelt als het anno 1615 was geweest. - Dat Westrego en de Wolden de Raedt van Staet hadden affgeslagen ende Oostrego en de steden haer een jaer wilden geven, mit haer sendende 1. den staet van de contributiën en den uytgaef; 2. de resolutiën van de vijf provintiën die geconsenteert hebben; 3. reeckening, te doen in de Generale Reeckenkamer; 4. de middelen te benificeren en soo hooch te trecken, dat de interessen daeruyt kunnen bevangen worden. - De heer Baerdt gesproocken, die ick de saeck aengaende den Raedt van Staet recomandeerde, de heeren Focken en Frederick Roorda te spreecken. - Hij seide mij oock 'tgene Westrego aengaende Lewarden had gedaen.

40 Het Friese aandeel in de petitie van 1646 werd dus besproken. Zie hiervóór 1646, 4 maart, pagina [50].

[57]

Bruinsma bij mij geweest, die mij de acte liet sien van de heeren van Oostrego en Westrego, geteyckent door de heeren gedeputeerden ende voor Oostrego Dauwe Aluva, Hessel Roorde Eissinga,...,...⁴¹ voor Westrego Dauwe Hottinga, Boschuysen, Sjouck Burmania, ende dat de correspondentie soude duyren seuven volgende jaeren. - Bij de jufferen geweest tot juffer Haerensma.

14/24 Saterdach Haubois gesproocken oover de compagniën en de saecken van Lewarden, den Raedt van Staet, d'ongerepartieerde troupes. - Jytsma gesproocken oover de stadt Lewarden. - Jacobi oover deselfde saecken als Haubois. - Focken en Frederick Roorda de saecken gerecommandeert van den Raedt van Staet haer antwoordt en de ongerepartieerde troupen. - Oosterse sprack mij gisteren des vrijdachs lang van den Raedt van Staet, de ongerepartieerde troupen en Lewarden. - Ick ginck

41 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 224]

op 't Collegie, en deden de transpoorten off van de compagni van Oosteim ende Oghinsky. - Intema ende andere heren namen afgescheit van mij, en de heeren volmachten slooten ende eindichden den landtach. - De heeren van West-Yndiën naemen haer afgescheit. - Ick ginck bij de heeren raeden van staet en nam afgescheit van haer; Brassert vertelde dat, als de heer van Noortwijck yetwess wolde deurbrengen sonder daer veul werck af te maecken, dan sprack hij altijt mit yemantz anders en luisterde alleffenwel op 'tgene voorgestelt wierde, en soolang alse bij sijne meininge bleven, soo was het wel, maer alse van andere opinie begosten te worden, daer sprack hij al lachende daerbij in en diverteerde se met een soet praetjen. - Noortwijck eens seer verkerft hebbende in de Staeten van Hollandt, soude een vils gekregen hebben, soo ginck heel vroech in de vergadering en stelde de heeren van Hollandt veul dinghen voor van consequentie en gewichte en maeckte haer daermede sooveul te doen, dat sijn saeck vergaten, die hij mit een woordt aenroerde en passant, en soo quam hij vrie. - Ick ginck bij juffer Jouckema praeten. - Ick sach mijne peerden des avonts en die S.H. mij heeft geschonken voorleden vridach.

[58]

15/25 sondach twemael in de kerck geweest. - De convoymeesters vrau van Slooten [Marie de Meine] bij geweest, die mij seide dat se mamoisell, madamoisel Albertine, madamoisel Henriette, freulen van Portugal gesien had saterdach acht taghe de 17/7 meert ende gesproocken, haer cabinetten gesien, lieten mij groeten en veul dinghen, als de vrau verhaelde. - Bij juffers geweest en gepraet.

16/26 maendach mijne peerden gereden. Op 't Collegie geweest vanwegen de Westiensche Compagnie haer wervinge⁴². - Alsoock van des hertoch van Aenholts wegen. - Wesen wandelen om de stadt. - Mit Haeren en Steerenseel gegeten en heel lustich en vrolijck geweest, Gachet oock. - Jongstal seide mij yet dat d'ontfanger Scheltinga soude geseit hebben.

17/27 de heer André bij mij geweest, quam uyt Den Haghe, die seer satisfaict was van S.H. en H.H., daer hij wel een uir heel familair mit gesproocken had, en had S.H. hem begeert dicwils te spreecken. - Hij seide mij van 't wedervaeren van de heer van Wimmenum. - Hoe Hollandt soo geneicht was tot vreede, dat se van de campagne niet willen spreecken, voordat vastgestelt is te tracteren van vrede, op de pouvoirs van Spanjen belooft uyt te wercken, en dat se geprotesteert hebben, als men haer niet volghen wilde, en dat se in S.H. presentie alleffen resoluyt gingen en noch niet heel eens mit S.H. waeren. - Hij sprack mij oock wijtluftich van de heer Tancken saeck. - Oock dat d'Estrade aen S.H. had raet gevraecht oover 't hauwelijck van Vranckrijck en Spagnien en dat S.H. goet had gevonden geen raet te geven sonder 'tselfde eerst aen Haer Hoochmogende te openbaeren. - De heer Viersen heeft mij bedanct, dat ick sijn soon heb secretaris van de Reeckencaemer gemaeckt. - De heer Krack bij mij geweest, seide mij dat se geen vrees voor Oenema hadden, omdat se mit haer seuven grietsluyden eens sijn, die men niet licht kan uytkuypen, oock omdat hij niet gelooft, dat het Osinga doen sal durven uyt oorsaeck dat hij het perijckel niet sal durven [59] uytstaen, want als het hem dan misluckte, soo was hij sijn dijckgraefschap quijt en sonder ampt

42 Zie hiervóór 1646, pagina [43] en [50].

[p. 225]

toekomende jaer. - Crack solde een acte maecken mit Grettinga, Gemmenich en Jytsma. - De heer Abraham Roorda bij mij geweest, die mij eerst een complement maeckte voor de genegentheit die ick getoont had om sijn neef te avanceren, bedancte mij voor de gedaene moite ende sorge en was sooseer mijn vrundt en diener, alsof hij het gekregen had. Ick seide 't was mij leet, dat hij het niet had kunnen krieghen, maer de heeren van Westrego waeren der oorsaeck van, en seide hem wat tuschen Hottinga, Boschuysen, Axma en mij gepasseert was. - Hij seide mij oock, dat hij niet wel mit Hessel Roorda van Eissinga tevreden was alsoock mit Tjalling Eissinga en dat se hem wilden in de gritenie [Idaarderadeel] uytcuypen, versochte aen mij ick soude Herema en Sijtsma aenspreecken, dat se souden continueren om haere stemmen aen den heer Roorda te geven. Recommandeerde mij oock de ooverdracht van Ockinga compagni op Sijtsma.

18/28 meert woensdach Bellanus bij mij geweest, om pensionarius van Lewarden te wesen, seide mij het was nu heel still in de stadt, en de doleanciers waeren heel flau. - Hettinga bij mij geweest, wil nae Den Haghe. - In de kerck geweest. - Burgemeester Jytsma bij mij geweest. Bedancte mij voor de sorge die ick voor de regering van Lewarden had gedraghen. - Ick recomandeerde hem Bellanus tot pensionnaris. - Veugling uyt Den Haghe gekomen, seide mij dat S.H. geseit hadde, des soomers ben ick in 't velt tegens mijne vianden en als ick tehuys kome en mene rust te hebben, dan heb noch meer moite mit de heeren Staeten van Hollandt als mit den viant. - Der is weinich aparentie tot een veltleger. - Ick heb alle brieven beantwoordt.

[60]

19/29 meert donderdach is de heer raetsheer Haringsma bij mij geweest, seide mij dat sijn broeder soude toekomende jaer tegens de heer Hottinga cuypen en meinde mit Vringer op den lantsdach te komen. Recomendeerde Vringher tot dijckgraef. - Seide mij van de colerijckheit van Sjouck Burmania en hoe hij mit Widefelt hadt soo onrechtveerdich gehandelt. - Aengaende het revijs vond hem gereet en wel om af te doen. - Crack en Gemmenich bij mij geweest, seiden mij en lieten mij oock sien de acte die Krack, Reinerdt Oetses, Gemmenich, Yitsma hadde tesaemenderhandt geteyckent. - Burgemeester Bourum bedancte mij voor de sorge die ick voor de stadt Lewarden haer privilegiën had gedraghen. - Seide mij sie solden Mathias Harings en den ander gesworen gemeente twee notariën schicken, en wolden sie dan niet comen, andere in haer plaetz kiesen, Marcelis Goverts en Lambert van Dalen. - Ick recommendeerde hem de persoon van Bellanus om pensionnaris te worden van de stadt. - Bourum seide mij oock, dat Sibe Sibes toekomende jaer gheen burgemeester soude worden. 20/30⁴³ vridach Grettingha en Gemmenich bij mij geweest, en mit haer gesproocken van 't slatten en de questie tuschen haere steden [Harlingen en Franeker]. - Boschuysen bedancte mij vanweghen 't Bildts resolutie⁴⁴. - In de kerck geweest. Op 't Collegie, waer 't resolutieboeck wiert gelesen van de heeren Staeten van 't landt. - De saeck van Gravius en Humm wierdt weder voorgebrocht en geranvoyeert of afgeschlaghen volgens voorgaende sententie. - Ulb Aluva bij mij geweest, sprack maer van generale dinghen, van gheen correspondentie ofte aliantie.

43 Foute datering gecorrigeerd.

44 Zie hiervóór 1645, noot 30, pagina [36] en 1646, noot 13, pagina [15].

[p. 226]

21/31 saterdach Krack bij mij geweest, om te sien of Ulb Aluva yetwas geseit had aengaende de correspondentie, en seide hem, dat Ulb Aluva niet geseit hadde, soo had ick oock still geswegen.

[61]

Hij seid mij nochmahls, dat se in de Wolden gheen vrees voor Oenema hadden en dat hij haer niet doen kost. - De jonge Baerdt seidt mij dat oock. - Crack seide mij, dat Baerdt soude het eerste raetsheerschap hebben; hij meinde Fockens had gelt gehadt van Jepema. - Gemmenich bij mij geweest. - Wesen wandelen te peerdt. - In de kerck geweest in de proefpredicatie om tot het nachtmahl te gaen. - Jongstal bij mij geweest. - De heeren gedeputeerden sijn gescheiden. - Raetsheer Ockinga bij mij geweest, om de compagni van sijn broeder aen Sijtsma oover te draegen.

22 martius/1 april sondach te nachtmahl geweest ende aen de heilighe taefel des heeren. - Sijtsma gesproocken om de stemmen voor de heer Abraham Roorda. - Aen Vianen geschreven, dat de heeren commandeurs de 13/23 april willen te Utrecht bijeen sijn. - Alle brieven in Hollandt beantwoordt.

23 meert/2 april maendach Yetsma bij mij geweest. - De gerichtschultus [Abraham Isbrandi Mellinga] bij mij gegeten. - Grietman Grovestein bij mij geweest, die mij seide dat hij sijn broeder Oene Grovestein de griteni geern woude oovergeven; ick riedt hem off, doch hij persisteerden. - Om de stadt wesen wandelen.

24 meert/3 april dingsdach mijn peerden sijn [zien] rieden. - D'ontfanger Grovestein bij mij geweest, recommandeerde mij oock de ooverdracht van Sicco Grovestein op Oene Grovestein, en solde de compagni vercoopen. - Plecker bij mij geweest, een Duitz professoor van Groningen. - Den heelen naemiddach gelesen. - Om ses uir bij juffer Juckema gaen praeten en mit de vaeder des avontz gegeten, die heel droncken wiert.

[62]

25 meert/4 april woensdach in de kerck geweest, mit de juffers bij juffer Hiddema geweest.

26 meert/5 april donderdach Bockema en Poppema gesproocken. Mij laeten schilderen van Mathias Harings. - Nae Cornjum geweest. Des avonts vrolijck mit Grovestein en Haren, 3 patrisen op de wech laeten schieten.

27 meertz/6 april vriedach in de kerck geweest, de veendrickx van de borgeri ten eeten ghehadt. - Bij juncker Imminga geweest te Gaudum.

28 meertz/7 april saterdach op Het Bildt wesen jaeghen en een deel patrisen en twe haesen gevangen; de menist mit de baerdt [Hobbe Jans Baerdt] was mit ons gegaen. 29 meertz/8 april sondach tweemael in de kerck geweest, Paeschen. - Op Cambuir geweest bij juffer Juckema. Abuys, wesen wandelen.

30 meertz/9 april maendach tweemael in de kerck geweest, Paesmaendach. - Bij juffer Juckema geweest op Cambuir.

31 meert/10 april dingsdach alleen gegeten. Mit de jufferauwen te Husum geweest bij...⁴⁵ en Viersen en vroolijck geweest.

45 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 227]

[65]

April. - 1/11 april woensdach in de kerck geweest. - De heer Haubois gesproocken, die mij seide dat Sjouck Burmania sijn griteni wil brenghen op sijn soon en brengen hemselfs en sijne twee sonen in de stemmen. - Sjouck Burmania was noch alleffen dol en op mij gebeten. - Den burgemeester van Uitrecht [Gijsbert van der Hoolck] had hem geseit, dat se gelt mosten lichten om d'interesten te betaelen. - Oock dat die burgemeester niet van Rinswoude hielde.

2/12 april donderdach te peert rieden wandelen. - De doctoren hebben bij mij gegeten. - De heer Abraham Roorda bij mij geweest, die mij seide dat sijn neeff [Karel van Roorda] hem geschreven had haest nae Maestricht te gaen. - Oock bedancte hij mij, dat ick Sijtsma van sijnentweghen had aengesproocken aengaende de cuyperi in sijn griteni, en seide dat hij sindt daer niet off had gehoort.

3/13 april vriedach in de kerck geweest. Daernae te peerdt nae Blija geweest. - Bij vrau Aluva geweest, die mij veul goetz van H.H. seide ende noch veul andere discoursen van den graf van Oost-Vrieslandt, sijn soon, H.H., het gouvernement van Emden.

4/14 april saterdach mijn peerden sijn [zien] rijden. - Ulb Aluva bij mij geweest, dien ick seide dat ick den 10/20 april meinde te verreisen. Seide mij widers niet. - De heer Walta mij genacht geseit. Vringher seide mij, dat Grovestein mit Hottinga, Ulb Aluva eens was, versocht voorschrivens ahn Gemmenich tot het dijckgraefschap. - Captein Grovestein bij mij geweest, seide mij van d'overdracht van sijn broeders griteni op sijn persoon en 't verhandelen van sijn compagni op sijn neef Grovestein. Ick riedt hem aff. - De convoymeesters vrau van Slooten bij mij geweest, seide mij haer wedervaeren in Den Haghe, hoe sij de soeters gegroet had.

[66]

En hoe sij geseit had, dat het hart was tegens sijn will of danck te trauwen, 'twelck roode wanghen had gecauseert. - Oock dat men hier wilde wel onbekendt komen. En die vrau die had wonderlijcke speculatiën. Ick geloove 't is een erge prie⁴⁶. - De heer Nijs gesproocken aengaende 't process van Camstra. - Yetsma gesproocken en hem gerecomendeert de correspondentie mit Krack, Grettinga, Ghemmenich. - Wesen wandelen nae Cambuir.

5/15 april sondach tweemael in de kerck geweest. - Niet uyt geweest, altijt geschreven. 6/16 april maendach doctor Jacobi gesproocken, seide mij dat een man te voet soud op het treckpat geven van elcke mijl een halve stuyver, een peert een stuyver. - Bij joncker Unia gegeten en frolijck geweest; mit Hemmema vrau ghepraet.

7/17 dingsdach nae Blije geweest en 's middach daer gegeten mit juffers Martena en Eebingha, en waeren heel vrolijck tot seuven uiren des avonts. - Vrau Aluva twemael gesproocken, 's morgens en avonts.

8/18 woensdach in de kerck geweest. - De heeren van den Hoove bij mij gegeten. - Bij de heer Walta geweest. - Bij de heer Tjalling Eissinga, gedeputeerde. - De magistraat bij mij des avonts gegeten, waeren heel vrolijck. Jacob Stevens was apsent, doch in de stadt.

9/19 donderdach mit juffer Burmania, Hannia, Aluva nae Blije geweest, daer gegeten; des avonts juffer Jouckema genacht geseit, alsoock die drie voornoemde juffrauwen.

46 Prie: kadaver, kreng.

[p. 228]

- De heer André quam noch bij mij, maeckte mij veul complimenten. - Alsoock de heer Jongstal en andere officiren.

[67]

10/20 april vriedach om vier uir dess morgens in de treckschuit gegaen en te acht uir te Harlingen gekomen, alwaer mij de magistraet ontfing; praete een uir mit haer. - De heer Hottinga quam mij genacht seggen, presenteerde mij sijn dienst; ick seide hem van de cuyperi van Haringsma. - Vringer seide mij, dat Sicksma dijckgraef was geworden. - Om half negen ginck ick scheep, had in de windt en hardt weer en wind, heel kold; quaemen tot voor de haeven van Enckhuysen, doch kosten om de contrari stroom niet binnen de haeven komen.

11/21 saterdach om drie uir dess morgens maeckten wij seil, kreghen goede wind en quaemen te drie uir t'Amsterdam. - Wij quaemen veul fleuten ofte spiegelschepen tegen, die nae Oosten en Norweghen souden vaeren. - Ick ginck t'Amsterdam de nieuwe uytsettinge sien van de huysen aen de haeven, daer 130 sullen gesett worden. - Oock de kerck die afgebrand was. - Klinck quam bij mij, seide dat Bickers broeder burgemeester was geworden en nu één van die vier burgemeesters was die regeerden, dat se groot credijt hadden en gesach in de stadt, staute en entreprenante luyden, die heel apsoluyt regeerden in de stadt. - Seide mij, alse yetwes gebieden en men deedt het niet, soo wesen se eenen de stadt uyt. - Seide mij oock het wedervaeren van de predicant die de wedue gevriet had, alsoock de questie die hij had gehadt mit de magistraet, die hij most naelaeten. - Klinck liet des avonts de burgemeester Schaep mijnentweghen vraeghen om een plaetz in de kerck, daer ick heel quaet om was, want het buyten mijn last was en kenniss, en wolde onbekendt sijn, en liet de burgemeester Schaep seggen het was een abuys, ick vertroc des anderen daechs vroech. - Menninga adt bij mij, praetede heel kluchtich.

12/22 sondach. Ick ginck, om onbekendt te blieven, in de luytersche kerck. - Burgemeester Schaep quam om elf uir bij mij, presenteerde mij sijn dienst en wolde mit mij eeten. Ick badt hem hij solde die moite niet nemen, doch hij wolde mij de eer doen. - Ick ginck wandelen, om juffer Van der Hoef te sien.

[68]

Om twaelf uir quaemen de heeren schout [Pieter Pietersz Hasselaer], burgemeester Schaep, burgemeester Bicker bij mij en maeckten mij veul complimenten. Wij gingen aen taefel, discoureerden van alle saecken, van vreede, van krijch. Op 't lest kregen wij het wat in 't hooft, doen begost Bicker loss te breecken en seide sie hadden gheen lust meer in den oorloch en mosten haere schulden eerst betalen, eer se nieuwe consenten tot de legerlasten consenteerden. De provintiën wolden te velde gaen en hadden gheen geldt; het most alles op Hollandt aenkomen. In Hollandt hadden de steeden geen geldt en most alles op Amsterdam aenkomen; daerom mosten sie toonen dat sij der waeren en wolden sich soo van de Staeten-Generael niet laeten quellen alse totnochtoe gedaen hadden. - Hij seide oock Sweden maeckte het soo grof mit de tollen, dat se wellicht mochten veranderen en angageren sich weder mit Dennemarcken. - Hij seide oock, wij burgemeesters en schepen kunnen niet doen, ofte wij moeten het eerst onse principalen de vroetschappen te kennen geven, doch als wij yetwas willen doen,

[p. 229]

seide hij, kunnen wij onse vroetschappen wel wat stuiren en leiden. - Op 't lest heel beschoncken sijnde, seide hij mij ick mochte S.H. verseeckeren sie solden een goede resolutie brengen. Om S.H. wille wolden sie het noch doen, als het derop aenquam; 't landt had geldt en credijt genoech om sich noch te evertueren en te veld te gaen, maer men most haer kennen en yetwes om haerentwill oock doen. Om S.H. eer en 's landts eer wolden sie all wat sie kosten doen en teweghe brengen. - Hij seide Lier had het in Vranckrijck slimmer gemaeckt als Wimmenum, wandt hij had het landt geangageert niet alleen om te veld te gaen, maer oock een belegeringe te doen en de vloot in zee; van Wimmenums saeck wierd niet meer gesproocken. - Wij bleven soo tot seuven uir bijeen, totdat se heel beschoncken wierden, en naemen afgescheit mit veul complimenten, en Bicker beloofde wedrom te comen des avonts, doch hij kost niet, ende ick ginck nae achten nae het schip. - Bicker seide mij, S.H. gaet af, en verliese alle daech aen hem, en sterft hij, soo leggen wij ooverhoop. - Schaep seide, als de gedeputeerde van het Parlement quaemen, men soll se [69] ontfangen als ambassadeurs⁴⁷. Wij vraechden niet wien sie schickte, of se van den coninck quamen of het Parlement; wie mosten op ons profijt sijn [zien] en vordeel. - Hielde mij tot elf uir op, doch de poort wierdt open gehouden van de major van de stadt, die hiet [Jacob Bicker], die captein oock is en een schoonsoon van burgemeester Bicker. - Voeren af, en quam om half acht te Uytert.

13/23 maendach t'Uitert comende, vond daer alle commandeurs en vergaderden des naemiddachs, deden alle pointen af. - S.H. prins Wilhelm te Sulestein, S.H. t'Honselerdijck. - Gentillot seide mij de questie van hem en collonel Douchand.

14/24 dingsdach hebben wij de saecken heel afgedaen en geteyckendt, oock veul edelluyden gekosen en mit Beverweert afgemaeckt. - Plois seide mij de questie tuschen de stadt en de edelen ende elegeerden.

15/25 woensdach ben ick te Culemburch geweest, daer de grevin van Waldeck sieck was; de grevin van Nassau d'heele nacht gewaeckt. - Seide mij van S.H. indispositie⁴⁸, hoe dat Les hat gekreten, H.H. oock. - Van de compagni die de graf van Culemburch had gehadt. - Van de vrau van Donau, graf Hendrick.

16/26 donderdach de gedeputeerden getracteert, die heel lustich waeren, droncken sich vol, raeckten malckander altemits om de questie tuschen 't landt ende stadt. Burgemeester De Goyer heel droncken; der waeren der maer vier gedeputeerden.

17/27 vridach ginck ick nae Zulestein. S.H. prins Wilhelm niet vindende, ginck nae Reenen; de heer van Brederod niet vindende, ginck op Kuyns peerden sitten, reedt se nae en quam bij haer voorbij Renckum, ginck in de coetz sitten, reedt mit tot Aernem, adt mit haer en quam des avonts doch weder t'Utrecht om neghen uiren. - De vrau van Brederod was lustich en gesont, de heer van Brederod oock, seide mij van S.H. swackheit, dat sijn tong niet wel was, wold oock van de memori seggen. - Den avonts ginck ick te Utrecht in de schuit en quam des saterdach [te] Swammerdam.

47 Zie hiervóór 1645, noot 86, pagina [108].

48 In 1646 is de gezondheidstoestand van Frederik Hendrik zeer sterk achteruit gegaan. In dit dagboek zijn er zeer veel opmerkingen over de slechte gezondheidstoestand (incontinent, dementerend) van de Prins te vinden. Zie ook Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 203.

[p. 230]

18/28 saterdach te Swammerdam sijnde, nam een waghen en quam oover Leiden te vier uiren in Den Haghe, sach S.H. noch dien avont, die heel wel vonde, gesont, sprack wel; H.H. had de eer oock te sien. Adt mit mamoiselle des avonts, als gewoont was, was vrolijck.

[70]

19/29 april sondach mit S.H. in de kerck geweest, H.H. oock. Des naemiddachs niet, mamoisel oock niet. Ick was in de kerck mit freulen van Portugal. - S.H., H.H. wesen wandelen in 't Bosch; ick sadt bij mamoisell. - Adt des avonts op 't hoff en hadt geluck Les nae den eeten lang te sien mit freulen Anne, die ick tuys brocht.

20/30⁴⁹ april maendach heb ick veul visiten ghehadt, tehuys gegeten, veul dames gesalueert, H.H. niet gesien, had medecijn genomen. - Des avonts op 't hoff gegeten. Mamoisel was lustich, quelde freulen Mauritz. - Heer Capel was den 16/26 april bij mij, verleden donderdach, seide mij hoe de Staeten-Generael waeren te Amsterdam geweest, om te sien of se de regering costen veranderen, maer de burgemeesters wolden de vroetschap niet bijeendoen en lieten Haer Hoochmogende soo weder onverrichtersaeck weder nae Den Haeghe gaen. - 11/21 april saterdach lestleden seide mij Klinck, dat de burgemesters van Amsterdam haer steunsel maeckten en vasticheit in haer stadt op het guarnisoen, dat oover die duysent man iss, op de burgerhopluyden en -officiren en eenighe burgers, de sackedragers en andere geringe lieden, de luytersche gemeinte, 15.000 sterck, de armyniaenen en papisten.

21 april/1 maij dingsdach de heer Roorda gesproocken, die heel beleeft wass, vertelde mij hoe Hollandt sich soo cabreerde⁵⁰ en hoe Wimmenum saeck wass affgeloopen, alsoock Destrades en dat die alle tezaemen de groote alteratie hadden gecauseert in de regeringe van Hollandt. - Veul officiren quaemen bij mij en aten des middachs mit mij. - Ick deed noch ettelijcke visites. Men sach H.H. niet. Adt op 't hoff; nae den eeten sprack lang mit mevrau van Rumen, die mij van de peerl seide, van Les en van de twe andere, die mij bekendt, oock van een brieff van Booswel aen de coningin [Elisabeth Stuart, koningin van Bohemen] geïntercipieert.

22 april/2 maij woensdach Vileers bij mij geweest, seide mij van Haultyn saecken en brocht mij de copie van 't testament⁵¹. - De heer Vosbergen bij mij geweest, die mij seide hij had gehoort ick hielt het in Vrieslandt mit de gemeinte.

49 Foute datering gecorrigeerd.

50 Sich cabreerde: zich verzette.

51 Zie hiervóór 1646, noot 1, pagina [0].

[71]

Brieven van mijn oom [Johann Ludwig van Nassau-Hadamar] van Munster gekregen, alsoock van graf Mauritz en die S.H. laeten lesen en die weder beantwoort mit S.H. advijs. - Graf Mauritz schreef mij anders als hij S.H. had geseit, had hem gheen brieven laten sijn [zien] noch gheen credentz, mahr in passant gesproocken in 't rijden. - Mit S.H. gegeten. - H.H. niet gesien. Madammoisel had medecijn genomen; op 't hoff gegeten. - Bij de coningin geweest, bij Francisca.

23 april/3 [maij]⁵² donderdach. Die van Amsterdam te besoecken, te bedancken en eens te gast bidden. - Grison vertelde mij den aenslach op Tienen en dat sie crammen

52 Foute datering gecorrigeerd.

[p. 231]

hadden geslagen op de valbrug, om die neder te hauden en omdat den viant dien niet optrock om te beletten datter meer volck quam. - Mit S.H. wesen wandelen; men heeft H.H. niet gesien. - Op 't hoff gegeten des avontz. Bij mijnheer Bicker van Amsterdam geweest, hem bedanckt voor die eer aen mij gedaen, en veul mit hem gesprooken.

24 april/4 maij vridach mit S.H. nae Honselerdijck geweest heel alleen. - Mit Dechands gespeult en verlooren. - Op 't hoff gegeten; H.H. was oock wandelen in Den Haeghe. 25 april/5 maij saterdach dess middachs mit S.H. gegeten. - Mit de coningin te Scheveling geweest, 't loopen gesien. Op 't hoff gegeten.

26 april/6 maij sondach mit S.H. in de kerck geweest, naemiddachs mit H.H. - Mit S.H. wesen wandelen; H.H. quam oock in de koetz. - Op 't hoff gegeten; de vrau Rummen seide mij hoe Les altemitz droevich was, watter voor brieven gevonden was in Engelant. - Hoe dat gheen van beiden noch yetwess had laeten vraghen en dat men vreest den eersten den tweden wel mochte doen terug staen en soo gheen van beyden yetwess krieghen.

27 april/7 maij maendach de burgeri opgetrocken. S.H. mijn peerdt gepresenteert. - Bij de Rijngraf gegeten; freulen van Hanau haudt het heel mit den prins van Talmont. - Des naemiddachs brieven geschreven; H.H., S.H. wesen wandelen. - Op 't hoff gegeten en lang gewandelt mit Les, die yetwes drie daghen nae [72] malckander had gedaen, om te droomen, en had alle nachten van één persoon gedroomt, daer se de naem onder het hooft off had geschreven.

28 april/8 maij dingsdach 12 cronen aen de vrau van Rummen geschickt voor juffer Tintel. - Bij d'ambassadeur van Vranckrijck [Gaspard Coignet de la Thuillerie] geweest, die mij dicwils seide dat de aliantiën en interessen van de coninghen veranderlijck waeren ende verscheiden. - Thuys gegeten. - Bij freulen Juliaen van Portugal geweest. Mit S.H. wesen wandelen. Bij de coninghin geweest. - Obdam seide mij, dat de steeden hadden geconsenteert om te velde te gaen, maer daer was gheen gelt, en waeren de leeden daeroover in questie. Amsterdam en de andere steden die wilden den 200sten penning; de edelen die begeren, dat men eerst een fons maeckt, waeruyt dat het capitael mit d'interes kan betaelt worden. Soo staet het nu; morghen sullen sie het affdoen. Oetjes hadde geseit, dat S.H. most de edelen tot den 200[sten] penning persuaederen, doch Opdam meinde dat het alless feinte was van Amsterdam, om Vranckrijck op te holden, en dat se het niet eens in 't sinn hadden om te velde te gaen. - Maddamoisel sien eeten. - Oenia genacht geseit. - Obdam leende mij eenighe brieven te lesen.

29 april/9 maij woensdach in de Raedt van Staet geweest mit S.H. prins Wilhelm. Op 't hoff gegeten. Mit de princess-royal en mamoisel op de kermes geweest en in de speulen. - Ick merckte eenighe inclinati tuschen V. en prins Talmont en meine het wort gepractiseert door Jannequenel. - O. sprack Grietje om hulp aen en faveur tot sijn fortuyn en avancement, 'twelck weygherde. - De churvorst aen mamoisel en de prins de Galis aen madamoisel Albertine te trauwen, seit mevrau van Merode-Rummen. - Les lijff geroocken, die wat sterck was, oock naebij gheen fray vel ofte tain. - Des avonts op 't hoff gegeten, mit madamoisel gepraet. - Roorda genacht geseit.

[p. 232]

[73]

30 april/10 maij donderdach twemael op Hemelvaertsdach in de kerck geweest. Mit S.H. wesen wandelen. - D'ambassadeur van Vranckrijck was lang bij S.H. - Mit madamoisel gesproocken. Op 't hoff gegeten. Bij de princess-royal geweest. - Mit Hagius gesproocken ahnghaende de stadt Lewarden ende d'Engelse saecken. - De vrau van Merode seide mij, als die twee voornoemde malckanderen beletteden, dat die dan wenste dat Graf [Willem Frederik] het geluck mochte hebben ende genieten.

[81]

Majus. - 1/11 vriedach ben ick niet in de kerck geweest. - Obdam en Asperen bij mij geweest, die mij seiden dat se mit de steden niet eens waeren om reeckenmeesters te stemmen, omdat se pretendeerden twe te hebben in den Reeckenkamer, alsoock in den Hooghen Raedt. - Obdam en Asperen aten bij mij. Mit S.H. wesen wandelen. - H.H. gesien, die sich had laeten laeten⁵³. Madmoisel had medecijn genomen; adt op 't hoff, sach madmoisel deur de tapijt. - Vandaech hebben de Staten van Hollandt de campagne vastgesett en sullen al ordre op 't gelt setten⁵⁴. - Mit de coningin, prins Wilhelm wesen wandelen in 't Voorhaut; hij vertelde mij dat van Rinswoude en de graf van Waldeck, was niet wel tevreden.

2/12 saterdach bij de heer Veltriel geweest, Boschuysen. - Mit de coninghin te Schevelingen geweest. - H.H. in 't Bosch wesen wandelen. - Den Franschen ambassadeur bij S.H. geweest, daernae de Staeten-Generael; daernae sijn de Staeten-Generael bij den Francen ambassadeur geweest, en hebben mit malckander gesproocken van 't veltleger en sijn eens geworden, dat dese landen sullen te velt gaen, en Vranckrijck sal haer geven 300.000 gulden extraordinaris om volck te lichten, en den ambassadeur sal sijn best doen om meerder subsidie bij Vranckrijck te procureren en om daer volck te lichten. - S.H. is niet wesen wandelen. Vosbergen seide mij, dat de Staeten-Generael sondachs extraordinaris vergaderen, om alles vast te stellen en te teyckenen tuschen Vranckrijck en desen staet; op 't hoff gegeten.

3/13 maij sondach mit S.H. in de kerck geweest; H.H. is der niet geweest. - S.H. seide mij om aen de heeren gedeputeerden te schrieven en te begeren de compagniën te velde te hebben. - Bij de heeren Boschuysen en André geweest, die uyt Vrieslandt quamen. - S.H. is niet wesen wandelen, maer had te doen mit d'ambassadeur van Vranckrijck. - Ick ginck mit H.H. in de kerck des naemiddachs en bracht haer weder daeruyt, [82] en hielt mij H.H. in haer cabinet praeten, en spraecken van den vrede van Munster, van den oorloch, van de stadt Amsterdam en van de heeren Bicker. Ick seide H.H. sie ende S.H. die mosten sien de heeren van Amsterdam te gewinnen ende op haer sijde te krieghen, gelijck prins Mauritz gedaen had, daer hij alles mit kost doen ende teweghe brenghen. - H.H. seide prins Mauritz had in sommighe dinghen te veul gedaen ende oock te weinich, want doe hij het eene gedaen en soo wijt gebracht had, doen had hij het moeten gheheelijck uytvoeren. - H.H. seide mij oock dat, als Rintswoude yetwes

53 Laeten: aderlaten.

54 Zie hiervóór 1646, noot 28, pagina [40]. In het geschil tussen Holland en Frederik Hendrik over het stopzetten c.q. voortzetten van de onderhandelingen te Munster werd eind april een compromis bereikt. De Republiek ging akkoord met de Spaanse volmachten in ruil voor de toestemming van Holland om op campagne te gaan. De onderhandelaars van de Republiek vertrokken op 26 en 28 april weer naar Munster. Poelhekke, Vrede van Munster, 261-263; Aitzema, Vrede-handeling, II, 231.

[p. 233]

voorbrochte, dan seiden de heeren van Hollandt, wat quelt ons dien hoovelinck. Nu dat hij het voorstelt, nu willen wij het niet doen. - H.H. sprack oock van Destrades werck⁵⁵ en hoe hij het loochende 'tgene hij aen S.H. had geseit. - Oock dat Vett, Roorda, Bicker, Gendt altemitz wat tegen S.H. gingen. - H.H. seide mij oock, dat S.H. de magistraet van Amsterdam had gemeinteneert tegens de gemainte, die wel 400 sterck een request tegens de magistraet hadden oovergegeven en lipen om S.H. coetz en riepen om redres van de regeringhe der stadt en de injustitie, dat de magistraet ende regering doe S.H. heel goede woorden gaeven ende dienst belooffden, doch nu dat se de regering aen de handt hebben, hebben sij het vergeten en vraghen nievers meer nae, doen nae haer goetduncken⁵⁶. - Ick sprack H.H. van de Vriesche saecken en de regering en hoe het mij gegaen was desen winter. - Oock van de saecken aengaende het huys Nassau en wat graf Hans Ludtwich mij daeroover had geschreven, alsoock graf Mauritz, en vond H.H. mijne reden goedt en was van dieselfde opinie. - H.H. seide mij, dat de graf van Solms all voor twe, drie jaer 'tselfde oock voorhad, doch H.H. had het hem ofgeraden. - Ick had de eer H.H. bij de derdehalf uir te onderholden, en was heel cyviel tegens mij.

55 Zie hiervóór 1646, noot 33, pagina [50]. Zie ook Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 214: ‘Ende insonderheyt wisten de Fransche niet hoe sy souden uytwisschen de memorie van het meergemelt voorgeslagen Spaans huwelijck, 't welck de prince selfs geseyt hadde dat het hem deur de colonel d'Estrades was gecommuniceert; 't welck nochtans d'Estrades daer nae ontkent heeft, immers niet soo breedt geseyt te hebben, niet dissimulerende, dat Sijn Hoocheyt overmits sijne indispositie het begrijp ende memorie seer swack hebbende, sijn discours hadde misduyt’.

56 Amalia van Solms doelt hier op het jaar 1628, toen het in Amsterdam zeer onrustig was en de magistraat van die stad Frederik Hendrik te hulp riep. Op 10 april vertrok de prins uit Den Haag naar Amsterdam met een aanzienlijk gevolg. Hij heeft daar de klachten van de ene en de verdediging van de andere partij aangehoord, over welke procedure Aitzema het volgende meldt: ‘De wapenen onder prins Maurits dienden om op het raethuys te stellen de gheene die daer niet op waren. De tegenwoordighe regheerders tot Amsterdam toonden grooter fundament om deur de wapenen op het raethuys te worden gemainteneert’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, II, 466-467.

[83]

H.H. ginck noch uyt in haer camer, alwaer yetwes merckte ahnghaende Less en den anderen, prins Talmont. - Ick adt op 't hoff en praete mit freulen Anne van Portugael, die mij yetwess seide van freulen van Hanau, dat die quaet op mij was, doch seid niet om wat reden.

4/14 maij maendach liet mij S.H. haelen om half ses, om mit nae Honselerdijck te gaen. S.H. seid in de koetz om sooveul volck in 't leger te hebben als verleden jaer, 300 compagniën te voet en 70 te peerdt, en dat men weder veertich compagniën sal lichten voor vier maenden. - S.H. quam te Honselerdijck, als H.H. aen taefel sadt; ick sprack Less, doch was niet wel gesint, en vont s'vervreemt. - H.H. was geern des avonts daer gebleven, doch S.H. had te doen, en quaemen te half negen in Den Haghe. S.H., H.H. waeren lustich. - Op 't hoff gegeten en mit madmoisel gepraet tot 10 uiren. - Haulterive praete van de heerenhuysen van Vranckrijck en van het huys van Latremoille.

5/15 maij dingsdach de heer André bij mij geweest, die mij seide dat hij sondachs had gedaen mit d'ambassadeur van Vranckrijck en S.H. en wat maendachs was gepasseert, verseeckerde mij van sijn dienst ende nauwe correspondentie. - De heer Veltrier is desen nacht gestorven. - Casembroot bij mij geweest. - Collonel Aluva oock, klaechde

[p. 234]

mij oover Roorda dissimulatie ende dat hij in alles Vett volchde ende Aitsma. - Op 't hoff comende, soude S.H. bij den ambassadeur van Vranckrijck te eeten gaen. Sulekum seide H.H. yetwess van S.H. indispositie, soo begost H.H. te krieten en was heel onlustich de heele maeltijt. - Claes, Dechans seiden mij dat S.H. soo swack wierde, dicwils yet in sijn broeck dede en de natuir hem failleerde, vreesden als het continueerde, dat het geen drie, vier weecken soude duiren. Broersma seide desgelijcken. - S.H. sprack weinich aen taefel, adt en dronck nae gelegentheit van tijt; nae den eeten was hij swack, kost weinich spreecken off reedenvuiren. - Less hat haer ooch geweldich op prins Talmont, gelijck weleer op Graf⁵⁷ is geweest, die sie niet geerne siet off spreeckt.

57 Zeer waarschijnlijk is dit Willem Frederiks broer Hendrik Casimir.

[84]

Mit S.H. prins Wilhelm in de coetz gewandelt door Den Haghe, seide mij hoe hij bekommert was oover S.H. swackheit, dat hij vreesde der sou der een ongeluck af komen in 't legher; hij beklaechde oock sijn ongeluck, als S.H. quam te failleren. In 't leger soud hij mit Beverweert sijn best sijn [zien] te doen om alles voor te komen, sooveul het mogelijck is, was bedroeft dat d'ambassadeur en Ronnuet S.H. swackheit soo remarqueerden, daer se in Vranckrijck de lucht al of hadden ende begosten der al of te praten⁵⁸. - Prins Wilhelm siet niet geern, dat S.H. soo baut, 'twelck teveul kost. - Hij seide oock, ick vreese mit mevrau niet eens te blieven, als S.H. quam te ooverlieden, niet om de regeringe van 't landt, maer om de administratie der goederen, want H.H. sal alle de raedtheren willen mainteneren; en prins Wilhelm wil se allegaer afschaffen en laeten haer daerin niet meer te seggen hebben, doch laeten haer haere tractamenten hauden, soolang sie leeven. - Prins Wilhelm ginck in de Commedie. Ick adt niet op 't hoff, ginck bij de princess-royal en daernae mit freulen Mauritz wandelen, daer ick weder goede kenniss mit sal maecken; Less sprack mij niet aen. S.H., H.H. waeren mit de coetz in 't Bosch wandelen.

6/16 maij woensdach heeft S.H. en H.H. medecijn genomen en hebben gheen van beyden gesien. - Des naemiddachs bij de vrau van Dona geweest en Marquet, Stelant, oock bij d'ambassadeur van Portugal [Francisco de Sousa Coutinho]. In de malibaen gespeult; op 't hoff gegeten, Less niet veul aengesproocken ende gesien; madmoisel ginck des avonts wandelen. Somerdijcks soontjen verdroncken.

7/17 maij donderdach heb ick den heelen dach alleen geweest dess morgens, en heb gelesen, laetende mij ontseggen. - Op 't hoff geweest, thuys gegeten. S.H. adt in sijn camer, madamoisell bij de Rijngraf. - D'ambassadeur van Vranckrijck bij mij geweest. - Visiten gedaen. Avonts op 't hoff gegeten, doch waeren froide aen beyde sijden; bij de coningin geweest.

8/18 maij vridach is de heer Berchum en Brauwert bij mij geweest en hebben mij gesproocken om die veertienduysent gulden nae te...⁵⁹ die op Haultyn sijn huys staet⁶⁰.

58 Deze indruk wordt bevestigd door Aitzema: ‘Den vyftienden may hadde de Fransche ambassadeur de prins, prins Willem, princesse, ende jonge princessen te gaste. De gestaltenis ende het wezen van Sijn Hoogh. was seer vervallen, sprack weynich, sijnde nochtans sterck ende graech in 't eeten; Haer Hoocheyt sach het aen met tranen in de oogen...’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 215.

59 Hier ontbreekt een woord.

60 Zie hiervóór 1646 noot 1, pagina [0] en noot 51, pagina [70].

[p. 235]

Ick seid, ick will eerst weten, off ick het schuldich ben ofte niet; dahrop Berchum mijn sooveul gaff te verstaen, ick wass het niet schuldich.

[85]

Huygens seide en klaechde mij, hoe den Raedt heel Brabandt soo vrie hielden, datter niet een parthie mehr kost uytgaen, off die boeren die volchden se ofte sie joeghen se wech en wolden niet hebben dat se logeerden, en dat den Raedt de quartiren onder haer deelden ende trocken veul daeruyt. - In den Raedt geweest. Tehuys alleen gegeten, omdat ick te laet op 't hoff quam. - Dess naemiddachs niemandt gesproocken; om vijf uir op het hoff geweest. S.H. gesien, die heel wel wass. H.H. niet gesien. Madmoisel had medecijn genomen, niet gesien. - De vrau van Brederod hier gekomen, gesalueert, de heer van Brederod oock. Bij Francisscus geweest, die mij seide van Less en de prins Talmont, die sie lieffhad, oock dat sie klaechde dat men soo op haer lettede. - De Staeten van Hollandt sijn gescheiden sonder yetwess uyt te richten ahnghaende de waertgelders⁶¹, doch gaven die van Amsterdam hoop goede resolutie daerop in te brengen.

9/19 maij saterdach Frentz nae Culemburch geschickt, om de grevin van Nassau te besoecken. - Bie den prins van Talmont geweest, die sich liet schilderen. - Bij den heer Steelandt gegeten en daer vrolijck geweest mit goedt geselschap. Bij freulen Juliaen van Portugael geweest. Op 't hoff dess avontz niet geweest, omdat het te laet wierdt ende ick oock een weinich beschoncken.

10/20 maij sondach en Pingsterdach is S.H. in de kerck geweest, H.H. oock. Des naemiddachs is S.H. niet geweest. Mit H.H. des naemiddachs geweest in de kerck. - Den bischop van Orangiën [Joannes Vincentius de Tulles] bij H.H., S.H. en prins Wilhelm geweest, die niet wel tevreden was op de coningin van Pohlen [Marie-Louise van Nevers], alsoock sijn volck. - Mit H.H. in de coetz wesen wandelen. Mit Less gepraet, daer ick bij sadt. - Op 't hoff gegeten, nae den eeten lang mit Less gepraet aen de deur; in 't Voorholt wesen wandelen. - Rummetje seid mij aengaende Less.

61 Aitzema meldt dat de gedeputeerden op 13 mei 1646 een overeenkomst sloten met de Franse ambassadeur. De Republiek zou een extra subsidie ontvangen, bestemd voor een extra lichting soldaten. Frankrijk wenste aanvankelijk als voorwaarden dat de dag van de campagne vastgesteld zou worden en dat er 6000 waardgelders aangenomen zouden worden. Holland was hier fel tegen, zodat Frankrijk van deze voorwaarden afzag. Uiteindelijk verzette ook Amsterdam zich niet langer tegen het aannemen van waardgelders. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, 215-217.

[86]

11/21 maij maendach mit S.H. in de kerck geweest, H.H. oock. Tehuys gegeten; H.H. in de kerck geweest dess naemiddachs oock; ick quam te laet en ginck in de Fransche kerck. - S.H., H.H. wesen wandelen in den hoff en in 't Bosch. Op 't hoff gegeten, en ginck alless slechtjes henen. - De heer van Brederod seid mij S.H. stelde hem aen of hij geen groote lust had tot het veltleger, doch hadde geseit, al geven se ons geen waertgelders, soo kan ick doch 214 compagniën te veld brengen. - Mit Desloge gesproocken van leger, van S.H. en mevrau, van prins Wilhelm; seid dat Henriette weder soud ontrauwen mitdertijt. - Madame de Grooteperyn seide mij, dat Wilhelm quaet was op prins Talmont, omdat men sich vanteerde dat men de 2de vrau [Albertina Agnes] wel kost krighen, was heel qualijck tevreeden ende spijtich, wat men sich

[p. 236]

inbeelde, seide, geen van dat volck, maer eerlijcke Duytschen; had oock gevraecht aengaen vrau en prins Talmont.

[87]

12/22 maij dingsdach is Casembroot bij mij geweest. Ick was in den Raedt geweest om Enno Ferens wille. - Op 't hoff gegaen mit S.H. prins Wilhelm. - Tehuys gegeten mit goedt geselschap. - Te begraffeniss geweest oover 't lijck van de heer Veltrier. - Ick volchde de Staeten-Generael en ginck mit de heer Musch praeten, die mij seide hij woude mij seggen wat sijn voorslach was geweest om aen des conincks sijde te aenvangen en bij de handt te nemen tegen het Parlement. - Hij seide mij oock, dat S.H. prins Wilhelm had geseit hij deedt liever tien misslaeghen en één goedt werck, comende van sijn eigen raedt, als tienmael goedt werck en één mislach, comende door andere lieden raedt, 'twelck hij meinde dat hij van S.H. had ghehoort ende S.H. opinie ende meininghe was, dewelcke hij noch ick noch iemantz sal approberen. - Hij seide mij oock, dat hij S.H. geraeden had, als dat werck van Amsterdam voor 15 of 16 jaer soo hooch liep, dat S.H. die stadt soo wat in branle⁶² soude holden, om gheen van beiden te sterck te maecken en deselfde beter tot sijn wil en directie te hebben, doch S.H. hielp de magistraet heel booven, dat hem nu qualijck van die heeren beloont wort, gaende recht tegens S.H. opinie en meining⁶³. - Hij seide mij oock, dat den Rijngraef sich niet had te beklaghen oover sijn avancement, ende men sold het werck sonder hem wel kunnen staende holden. - Hij seide dat S.H. heel gecasscheert was en dat hij noit seide wat hij wil hebben dat men doen sal, en moet men altemitz contrari doen als S.H. seit. - Bij de coningin geweest. S.H., H.H. uyt wesen wandelen, doch ick was niet mit. Ginck aleffenwel op het hoff eeten, daer ick groote droefheit ende stilheit aen Less vonde; adt niet noch sprack niet, en quaemen de traenjes dicwils in de oochjes. Ick leide haer booven, sprack haer, doen begost se te krieten. Freulens Anne en Francisca aten daer, die ick weder tehuys broch. - De Grooteperyn seide mij, datter meer swaericheit was en datter een brief gevonden was van prins Talmont aen Less en dat freulen Mauritz dat aen prins Wilhelm had geseit, die heel quaet was op Less en prins Talmont en dat hij het H.H. wilde seggen. - Sij had oock opinie van Janequenel en Willemine, d'oorsaeck daeraf. - Dechands seide mij prins Wilhelm had den hoet niet ofgenomen voor den prins Talmont en had hem voorbij gegaen, of hij hem niet had gesien. - Prins Talmont had ...d... eit, als S.H., H.H. morgen naer Honselerdijck gaen soo gae i...⁶⁴.

62 In branle: in verwarring.

63 Zie hiervóór 1646, noot 56, pagina [82].

64 Onleesbare passages. Staat er misschien ‘geseit... ick [oock]’?

[88]

13/23 maij woensdach liet S.H. mij om ses uiren haelen, om mit hem naer Honselerdijck te gaen, en quam S.H. daer om negen uir, reedt te peerdt wandelen in 't bosch, was heel wel, sprack wel en adt wel. Om drie uir quam H.H. oock daer alleen mit Less en freulen Mauritz. Gingen mit de coetz wandelen; Less en Maucken spraecken malckander niet en prins Wilhelm en Less oock niet, die noch droevich wass; H.H. adt dess avonts mit S.H. aen de taefel mit Haulterive en mij, was vrolijck, praete lang nae den eeten. - Prins Wilhelm ginck nae Den Haghe weder, sliep bij de

[p. 237]

princess-[royal]. - Grooteperyn seide mij, dat sie wost geen raedt, want prins Wilhelm hadt aen mevrau geseit, die heel ontstelt en gealtereert was, doch seid niet aen Less. 14/24 maij donderdach heb ick de patenten geteyckent nae Vrieslandt. H.H. ginck om negen uir bij S.H. en seide hem 'tgene sie van prins Wilhelm had verstaen, die niet daervan seid ahn Less noch H.H. oock. - S.H. te peerdt wesen wandelen, adt mit H.H. aen de taefel, was vrolijck, nae den eeten praeteden Haulterive en ick mit H.H. en quam den prins van Talmont binnen, daeroover mevrau seer altereerde, wierdt roodt en bleeck, sprack hem weinich aen, op het lest gantz niet en woud mevrau geen Frans meer spreecken, sprack mij alletijt in Duytz aen en was heel quaelijck op hem tevreden, lettede geweldich op Less. Prins Wilhelm woud hem niet spreecken, en S.H. maeckte hem heel froide myne, soodat hij wel sach dat hij niet aengenaem was. Op 't lest wold hij afscheit nemen, doch H.H. sprack niet, seide mij in 't offgaen, ick ben bliede van dien lammen hondt ontslagen te sijn en niet van hem geleit te worden; en soo ginck Talmont wech, sonder Less te durven aenspreeken. Men kan dencken, hoe hij van die visite voldaen is; hij gae nae Bergen. Prins Wilhelm spreeck Less noch niet aen. - S.H., H.H. wesen wandelen mit de coetz. Prins Wilhelm ginck nae Den Haghe. Grooteperyn seide mij H.H. had Less noch niet geseit off sprack haer niet aen; Less en Maucken begosten malckander weder te spreecken. - S.H., H.H. aeten dess avonts, waeren lustich. S.H. kuste Less genacht. - H.H. deed mij veul eer en toonde mij groote genegentheit, die ick moet menageren en ontfangen se mit groot respect en discretie, want mevrau wil geweldich opgewacht, geërten gerespecteert sijn, en kan men dat niet teveul doen en als men dat maer doen kan, dan sal mevrau één altijt estimeren ende voortrecken. Daer ghij contrari u verhooc... veerdi... oit⁶⁵ [89] meer achten of aensien. Weest dan voorsichtich, menaegeert diegene, weest des te humbeler en retinuer en respectueuser en soeckt mevrau in alles te gelieven, te gehoorsaemen en wel neerstich op te wachten. - Less iss passelijck beleeft tegens mij, wil nu wel spreecken, en praet altemitz mit haer, doch mit groot respect en circumspectie; spiegelt u den prins Talmont.

15/25 maij vriedach mit S.H. wesen wandelen ende gevist, en was S.H. wel. - Mit S.H., H.H. gegeten en des naemiddachs gewandelt. - Grootperyn seide mij, dat gisteravont had S.H.H.H., Less gesproocken ende voorgehadt, en kost men des middachs sien, dat Less gekreten had, doch sie toonde goede myne en pratede weder mit Maucken en ons alle; als H.H. uyt de salet ginck in S.H. camer, wenck Less ons om niet binnen te gaen, dan sie was alleen bij H.H. - Om vijf uir ginck S.H. van Honselerdijck en quam te seuven uir in Den Haghe. Ick adt op 't hoff, en wass Less lustich. Ick ginck bij de princess-royael; der was tiding, dat de coninck bij het Schotse leger was en dat de Sweden groote toll en 10 rijxdaelers op elcke last van 't schip leiden.

16/26 saterdach Casembroot bij mij geweest, die mij d'advisen van Brandyn en noch een advocaet liet sien, oock seide dat Amsterdam in de waertgelders⁶⁶ had geconsenteert. - Bij den resident van den cuhrvorst van Brandenburch [Christian von Heimbach] geweest en bij die van Dennemarcken [Martinus Tancke], en Deloge, die mij seide

65 Onleesbare passages. Staat er misschien ‘verhoochveerdicht noit’?

66 Zie hiervóór 1646, noot 61, pagina [85].

[p. 238]

'tgene te Honselerdijck en in Den Haghe gebeurt was tuschen Less en prins Talmont. - Tehuys gegeten mit Welevelt en Mondevy. - Bij de vrau van Marquet geweest, de vrau van Brederod. - Haulterive en ick waeren alleen mit S.H. wandelen. - H.H. gesien in 't cabinet van de geleri. Op 't hoff gegeten, en is alless wel, lustich ende vergeten. - S.H. reedt mit de coetz des avonts wandelen langs het Voorhout.

17/27 sondach mit S.H. in de kerck geweest, H.H. niet; des naemiddachs oock in de kerck geweest mit prins Wilhelm; uyt de kerck komende, lang mit hem gepraet in de geleri. - Mit S.H. wesen wandelen in de koetz, H.H. niet gesien. - Rummen seide mij van Less en prins Talmont, Grooteperyn anders niet als dat ghehoort, dat nu alless wel was. - Francisca seide, dat Less continueert adversie voor den churforst en betoont mit woorden genegentheit voor prins Talmont en al die hem aengaen.

18/28 maendach mit juffer Juckema en vrau Wolf geweest te Rijswijck en te Honselerdijck; aten des avonts en 's middachs bij mij. - S.H. niet uyt geweest noch aen taefel. Mevrau de princess niet gesien als...⁶⁷- De stadt Amsterdam hebben de waertgelders geconsenteert.

67 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[90]

19/29 maij dingsdach bij Spiring geweest, die mij seide dat Pommeren een slecht landt was, veul bosch en heide en schaepherders. - Bij de Rijngraf gegeten. - Mit docter Andla bij H.H. geweest, die haer wel aenstonde, en wolde hebben dat hij S.H. soude spreecken en oock dat S.H. hem solde gebruycken, en wolde hem oock gebruycken. - S.H., H.H. gingen nae Rijswijck en spraecken van docter Andla, en vond S.H. daertoe genegen om dien dranck te drincken, omdat het soo weinich was, elcke mael een leepel. - S.H., H.H. bleven daer eeten des avonts, waeren vrolijck en quaemen niet voor elf uir in Den Haghe; Less brocht het mij eens, was beleeft; H.H. was heel vriendlijck neffens mij.

20/30 maij woensdach mit docter Andla bij S.H. geweest. - De heer Gendt seide mij, dat het werck van de waertgelders vast was gestelt, oock de lichtinge van de 40 nieuwe compagniën⁶⁸. - Dat Hollandt soo langsaem was uyt vrese van Antwerpen aen onse kant ofte dat de Françoisen ons al te nae comen. - De heer Brederod, viconte bij mij gegeten. - Prins Talmont op 't hoff, maer S.H. sach noch sprack hem niet aen. - Docter Verstaete, Andla en de heer Huygens waeren in mijn huys, om mit malckander te spreecken oover S.H. dispositie, en waeren van ééne meininge. - Bij de vrau van Brederod geweest, bij de vrau van Vieleers. - S.H., H.H. wesen wandelen mit de koetz; prins Talmont was niet mit, reedt alleen in de koetz wandelen. Ick was oock niet mit.

68 Zie hiervóór 1646, noot 61, pagina [85]. Over de campagne werd destijds (Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 216) opgemerkt: ‘Maer alles ginck seer flaeuw... De heer van Brederode had in dese tijt geseyt, die van Hollandt loopen na de vreede à bride abbatüe. Een voorneem domestijck oock van den prins, seyde tegen een staet generael, dewijl de prins siet dat ter geen liefde (tot den oorlogh ende campaigne) meer is, soo sal hy sich oock niet seer pynigen tot de campaigne... Men hoorde dat te Munster de saecken soo goedt als richtich waren, uytgenomen het point van de Indien... ende dat aengaende de meyerie van den Bos... Eens deur eenige gedeputeerden aen den ambassadeur Tuillerie geklaecht wordende, dat Franckrijck niet betaelde het achterstant aen de dertich compaignie die onder Guebriaen gedient hadden volgens capitulatie; seyde de ambassadeur, dat de plenipotentiarisen het werck der vreede tot Munster meer avanceerden als sy behoorden. Dergelijcke reproche deden de heere Fransche oock tot Munster’.

[p. 239]

- Ick broch Less ahn taefel, doch adt bij de heer van Brederod dess avonts; Less was niet lustich, vol gedachten, melancolisch, ick geloove om prins Talmont.

21/31 maij donderdach de heer van Somersdijck bij mij geweest, die mij seide van Desloge en waerschoude. - Van den edelman van dess princen van Talmont en van sijne visiten, oock van de laeste. - Seid mij wat goede opinie en sentiment prins Wilhelm van mij had, van mijn couragie en beleit en dat ick vastelijck mochte fondement maecken op sijn vruntschap; riedt ick soud nu van Albertine niet spreecken, maer houden prins Wilhelm ahn de handt. - Hij seid mij oock wat Haulterive en den heer van Brederod geseit hadden dat tuschen S.H. en H.H. was gepasseert, te weten openherticheit en 't gepasseerde te renouvelleren, alsoock een reconsiliatie tuschen H.H. en prins Wilhelm.

[91]

Hij riedt mij patiënti te hebben en mij niet te trauwen, tot alle hoop uyt was om in S.H. huys te geraecken. - Hij seid mij oock ahnghaende 'tgene Musch mij geseit had, dat het beter was te failleren en sijn eigen hooft te volghen als wel te doen en een anders man raedt te volgen, en van prins Wilhelm selfs verstaen te hebben, doch hij wass van mijn opinie, verwierp het en seide het wass een quaeden, pernitieusen en presumptueusen raedt, die hij heel verwierp, en riedt S.H. prins Wilhelm dahr heel van aff. - Seide mij oock van het testament ende legaten, douari, huwelijcksgoedt van de dochters, van prins Wilhelms raedtsheren, en spraecken heel confidentelijck tesaemen mit belofte van continuatie van vrientschap, openherticheit, oprechticheit en getrauicheit. - Op het hoff geweest; S.H. sprack prins Talmont noch niet aen. Bij den graf van Embden gegeten. Bij de grevin van Hanau geweest. - Mit S.H. wesen wandelen; H.H. ginck oock uyt, en was prins Talmont niet mit; sach hem bij de coningin, daer hij anders weinich quam. - Op 't hoff gegeten; madamoisel had pijn in 't hooft. Manderschiet gesien; mit de vrau van Marquet gewandelt.

22 maij/1 junii vriedach is de heer André bij mij geweest, die mij seide van de proposite van Coopal aengaende de stadt [Antwerpen] en Cotera, van 800 mille, van 400 mille, twe soonen in Hollandt en noch andre, maer waeren afgeslaegen en dat alles op een goeden voet stond. - Oock van den graf van Oost-Vrieslandt saeck⁶⁹; Hollandt was swaerhoofdich en twiefelachtich, de andere provintiën niet gereet. S.H. vond goedt nu van die saeck stil te swigen en, als de campagne oover is, mit vigeur die aen te tasten, doch de gecommiteerden waeren daer niet toe geneicht, maer alleen een brief ahn Oxentern en Wrangel te schrieven cievilijck. - In de kerck geweest, op 't hoff; de Rijngraef belastede aen onderoffeciren te peerd om nae haere compagniën te gaen. Prins Talmont will ooc wechgaen, en had de Rijngraef yetwes gemerckt, doch wolde niet seggen aengaende Less en prins Talmont. Dorp seide mij ick solde alleen w... gaen⁷⁰ nae Buren en Breda. Rijngraef seide prins Talmont bij Jaenequenelle

69 De graaf van Oost-Friesland eiste de evacuatie van de Hessen die zijn land hadden bezet. Hij had tevens een conflict met zijn stenden. De bemiddeling van de Republiek werd ingeroepen; de Republiek stuurde geen delegatie, maar probeerde de kwestie schriftelijk af te handelen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 220.

70 Onleesbaar. Staat er misschien ‘wechgaen’?

[p. 240]

geweest o...⁷¹.- De heeren André, Andla, Saeckema en andere Friesche heren bij mij gegeten. - Goedthals bij mij geweest. Ick ben bij de grevin van Nassau geweest, Mauritz vrau moeder [Margarethe van Oldenburg]. - Goedthals seide mij S.H. was wel tot vrede geneicht, doch op conditie dat 't landt grooten voorndeel soude trecken voor haere groote onkosten sie onder S.H. regering hadden gedaen.

71 Onleesbaar.

[92]

S.H. en H.H. reden uyt wandelen, ick quam te laet. - Ick wandelde mit Desloge, die mij seide dat de prins Talmont hem gantz niet seide en secreet voor hem was. - Ick ginck bij de coningin. Adt op 't hoff, doch Less ginck in haer caemer. Ick ginck in 't Voorhaut wandelen, 't Amsterdamsche meisken.

23 maij/2 junii satedach bin ick alleen mit S.H. en prins Wilhelm nae Honselerdijck geweest. S.H. was lustich, reedt wandelen. - Prins Wilhelm seide mij van die leeder, die wech werdt genomen van 't venster, oock dat hij tegens belofte vijfmael sijn dingen deed; 't seste misluckte, een in de camer aen de silveren taefel, eens belet door freulen Francisca, en daernae kost hij daer niet weder toe komen, hoe sijn pistool loss ginck. - Hoe hij tweemael in perijckel iss geweest van affronte te kriegen, mit stenen en turf geworpen en mit een metselaersmaet geslagen. - S.H. quam om half seuven weder tehuys. - H.H. gesien; Less had medecijn ingenomen. - De Grooteperyn seide mij, dat prins Talmont was voor weinich daegen twee uir bij H.H. geweest, en alless was vergeten, doch sie had hem heel hart aengesproocken en seer uytgemaeckt. Men heeft seer hardt naegevraecht, ofter yet belooft is geweest, doch daer iss niet aen. - Op 't hoff gegeten, Less niet om de medecijn. - Bij graf Mauritz moeder des avontz geweest.

24 maij/[3]⁷² junii sondach mit S.H. in de kerck geweest, H.H. oock. - S.H. de heer van Heenvlietz kint te doop geholden in de Fransche kerck. - S.H. quam bij mevrau Stennop en reedt wandelen; H.H. is niet wel. - Somerdijck seide mij, dat prins Talmont hem niet wolde seggen van 't gepasseerde; Less aen tafel gegeten, was wel. Ick adt bij graf Mauritz, ginck tot elf uir wandelen mit freulen Lisebet.

[2]5 maij/[4]⁷³ junii maendach Andla seide mij, dat S.H. wel was; sijn stoelganck wierd geelder, en quam daer meer gal aen; H.H. heeft gister een klisteer genomen. - De grevin van Nassau nae Hulst vertrocken. - Op 't hoff gegeten; H.H. heel qualijck. S.H. wesen wandelen. - [Bij] de mamoiselles geweest. De Rijngravin, vrau van Hanau, vrau van Asperen, den hertoch van Lunenburch gesien. - Madamoisel adt aen taefel; Francisca seide mij, dat Less niet wel op freulen Mauritz tevreden was en spijtich op haer en schamper vanwegen Sulestein.

[26] maij/[5]⁷⁴ junii dingsdach Wickfort bij mij geweest, die mij seide dat de Hessen liever de Sweden Oost-Vrieslandt souden in de handen geven, eer se deruyt souden gaen⁷⁵. - Op 't hoff geweest. De heeren van Heenvliet en Sulestein bij mij geweest ten eeten en sterck gedroncken; Heenvliet seid dat hij mijn vrient was en altijt voor mij sprack aengaende Less. Niet op het...⁷⁶ geweest; H.H. seer swack en sieckelijck. -

72 Onvolledige datum aangevuld.

73 Onvolledige datum aangevuld.

74 Onvolledige datum aangevuld.

75 Zie hiervóór 1646, noot 69, pagina [91].

76 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 241]

Heenvliet seide dat Bicker van Amsterdam had geseit, als S.H. Less ahn den churvorst traude, dat het haer niet soud aenstaen en als dat geschach en prins Wilhelm quam te ooverliden, sol hij doch noit gheen gouverneur van 't landt worden. En...⁷⁷ se liever, dat S.H. [93] in sijn huys bleef mit sijn dochter, en oock dat se liever den prins de Gales souden hebben als den churvorst, omdat die nae dit gouvernement van 't landt niet soude staen. - Bij Francisca wesen praten, gaf mij een lindt.

27 maij/6 junii woensdach bij André geweest, die mij seide datter twe brieven waeren geschreven, die S.H. soude teyckenen en den anderen man oock, waerin dat alles wierd vastgestelt tuschen S.H. en hem, alsoock den de[rden] man, en den aengever werdt oock verseeckert werden, en dat alless haest soude in 't werck gestelt worden; heb vergeten te vragen van de soons. - Seid mij 'tgene van Munster was gekomen, dat haest alles claer was en nievers aen mangelde als aen de pouvoirs en de Oost- en Westiensche Compagni saecke. - Bij de heer Vosbergen geweest, die mij seide bij S.H. om seuven uir te sijn geweest en dat alles tot het leger gereedt wierdt gemaeckt. - Noortwijck seid mij gister, dat S.H. credit alle dach in Hollandt verminderde, dat de steden heelendal apsoluit wierden en nae niemantz vraechden, dat Beversweert oorsaeck was dat de edelen haer credit verminderde, omdat hij de steden teveul toegaf om te veld te gaen, oock dat hij altemitz S.H. naem buyten tijts gebruyckte, 'twelck dan quaet in Hollandt deede en S.H. credijt verminderde. - De Staten van Hollandt waeren op ses pointen beschreven, oover Oost-Vrieslandt mede⁷⁸. - Op 't hoff geweest; H.H. had medcijn, was passelijck. - Tehuys gegeten mit de Waelsche officiers, Desloge, Coopall. - Bij den hertoch van Lunenburch geweest, op 't hoff, mit S.H. wesen wandelen. - Bij den president Haga geweest. Op 't hoff gegeten mit mamoisel en prins Wilhelm, waeren vrolijck. - S.H. heeft alle patenten geteickent tegens den achtiende junii op 't randevous te sijn. - Bij de princess-royal geweest, bij de coningin. Madamoisel Henriette een quaden keel.

28 maij/7 junii donderdach bin ick in den Raedt van Staet geweest. - S.H. passelijck wel, H.H. oock; alleen tehuys gegeten. Des naemiddachs niet tehuys gegeten, uyt het huys geweest. Ick bevonde mij niet wel, had wat alteratie van een drup. Op 't hoff geweest, mit Less gegeten, was lustich. - Patenten van de Vriesche waertgelders wechgeschickt; heel quaedt weder.

29 maij/8 junii vriedach niet in de kerck geweest, mijn affairen afgedaen, op 't hof geweest, daer alle collegiën van S.H. afscheit naemen; de hertogen van Lunenburch, graf van Oost-Vrieslandt, graf Mauritz aten bij mij de middachs. Mijn afscheit genomen van de grevin van Hanau, coningin en al dames. Francisca seide mij, dat Sara oock een vriër had van prins Talmont sijn volck en dat het hetselfde werck was als mit Janekenelle; sie wolde mij anders niet seggen,...⁷⁹ een swart lindt, seid haer in 't bed te mogen sien bij de eerste gelegentheit. - Riengrefin niet genacht geseit.

77 Hier ontbreekt een woord.

78 Zie hiervóór noot 69, pagina [91] en noot 75, pagina [92].

79 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[94]

Des avonts bij de heer André geweest, die mij seide dat de brieven van S.H.

[p. 242]

geteyckent waeren, most nu van de ander sijde geschieden, dat de twe soons nae Munster souden gaen, dat se tesaemenderhant te Breda souden comen. - Seide dat Musch gheen sin in 't werck had. - Dat Bicker seer gealtereert was geweest, als hij het eerst gehoort had, oock op S.H. vraeghen koeltjes en twiefelachtich geantwoort en daernae twe daeghen uyt de vergaedering van de Staeten-Generael gebleven, 'twelck hem wonderlijcke speculatiën geeft, en vreest dat hij het mocht deur de derde handt ontdecken. - Bicker had hem geseit hij vond de affaires in soo een staet, dat sie mosten vreede hebben, op wat manier het oock was. - André seide hij vond soo een mistrauwicheit van somige luyden en provintiën, besonder Hollandt, tegens S.H., dat het niet te gelooven, en wat die heeren voorslaen die wel bij S.H. staen, dat verwerpen se en contrariëren mit louter gewelt en opstinaetheit, 'twelck hij seer beklaechde oover die groote ondanckbaerheit. Boschuysen genacht geseit.

30 maij/9 junii saterdach⁸⁰ is S.H., H.H. om 7 uiren op de koetz geseten, door Tergau gevaeren, te Haestrecht des middachs gegeten en des avonts om 7 uir te Vianen gekomen. Madamoisel sat in mijn koetz. - S.H., H.H. waeren wel tepasse en vrolijck; H.H. had tegen Sibill geseit, dat ick soo voor haer gesorcht had op de koetz, en prees mij. - Madamoisel adt 's avonts te Vianen, S.H., H.H. in 't particulir.

31 maij/10 junii sondach is S.H. noch H.H. niet in de kerck geweest; ick ginck mit S.H. in 't bosch wandelen; Less in de kerck geweest. - S.H., H.H. aten des middachs te Vianen en gingen des avonts nae Buiren; H.H. sprack de grevin van Nassau aen, die dootsieck is, en quaemen om half negen te Buiren. - S.H. seide de koninck [Karel I] had groot advantagie door de bischoppen, want die stelde hij en daerdoor had hij veul in 't Parlement te seggen, en daerom kost hij se niet wel vallen laeten. - Less sach mij veul aen aen de taefel en mit sorge, dat mij wonderlijcke gedancken doet hebben, of om mit mij te gecken of om mij qualijck bij S.H., H.H. te setten of om te sien, of ick soo mal soude sijn en pousseren mij daerdoor, hetwelcke ick mij wel sal wachten te doen, maer eeren en respecteren die lieve dame, als sie meriteert en haer quaeliteit toestaet.

80 Aitzema meldt dat de prins en prins Willem op 9 juni naar Vianen gingen en dat de garde de 15de uit Den Haag vertrok. De campagne was begonnen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 217.

[105]

1/11 junii maendach drie-, viermael gepurgeert; des morgens niet uyt geweest, brieven geschreven en oovergeleit, hoe ick het mit mijne huysen in Den Haech wolde holden, te weten dat in de Poten te vercopen en dat van Haultyn op de Viverberch en Voorhaut te behauden en niet achten al gelt het wat minder als die twe huysen doen souden van Haultyn, om te sien op 't gemack en frayicheit. - S.H. wesen wandelen, doch was niet mit. - S.H., H.H. wel, en 's middachs aen taefel gegeten, naer den eten lanck mit Less gesprooken. - Mit H.H. gespeult, en gingen daernae wandelen om de plantage. - Des avonts yetwes ingenomen, daer ick heel qualijck af wierde, gaf wel vijfmael oover, had wel vijf stoelgangen.

2/12 junii dingsdach ben ick mit graf Mauritz nae Culemburch geweest, om de grevin van Nassau te besoecken, die passelijck bevonden. En quaemen des middachs weder te Buren. - Mit S.H., H.H. gegeten, die wel waeren. - Lang mit H.H. gepraet nae den

[p. 243]

eten. S.H. een tour om de wal gedaen te peerdt; Kleise quam hier uyt Den Haech, om afscheit te nemen van S.H.; H.H. seide mij voor verseecker, dat den churvorst soude te Cleeve komen, en meent alsdan in 't leger of in Den Haghe. - Madamoisel was kranck. - Mevrau seide, dat de coningin van Engelant den prins de Gale mit gewelt wil trauwen aen madamoisel in Vranckrijck. - Mevrau was heel vrolijck vandaech. De vrau van Donau de jonge wil mij in drie weecken een groot secreet seggen.

3/13 junii woensdach is S.H. wesen wandelen te peerdt. - Goring van Bruisel gekomen, H.H., madamoisel gekust, heeft geen goede opinie van de Schotten neffens de coninck, seit dat de coningin van Vranckrijck [Anna van Habsburg] een heel schlechte vrau is, die sich laet gouverneren van de cardinal [Mazarin] als een kindt; Monsieur en de prins van Condé sijn beesten. - Seid dat in Brabandt men de Franschen niet acht, maer S.H. leger heel seer. Oock dat se den hertoch van Loraine niet trauwen, vresen voor verraderi, was maelcontent van de coningin van Engelant, die qualijck op hem tevreden is, omdat hij wederriet, dat den prins de Galis in Vranckrijck soude komen, dat de coningin geerne had, die den prins geerne aen madamoisel in Vranckrijck woude trauwen, dat het Parlement noit sal toelaeten. - 't Parlement heeft de prins de Galis gepresenteert de croon van Engelandt, als hij bij haer wil komen, [106] dat hij plat gerefuseert heeft, seggende hij woud liever sterven als dat ongelijck aen den coninck te doen en die lâcheté. - S.H., H.H. wesen wandelen om de cingel, seide dat de princess van Condé alle jaer van monsieur de Chavingny ontfong 100 duisent gulden en alle de dames soo naer advenant, dat het gemein was in Vranckrijck, en die het niet deede, passeerde voor slecht, dat de jonge dochters nu niet soo wel wierden opgetrocken alse plachten. - Tehuys comende, lang mit H.H. gepraet, die mij seide dat de Francen aen S.H. presenteerden, woude hij een stadt belegeren van haer partagie, soo wolden sie hem die eigendommelijck geven, 'twelck S.H. afgeslagen; sprack oock van de regering, van de ondanckbaerheit van de Nederlanders en dat daer niet tegen te doen was als patiëntie te hebben en wel te doen. - Dat Castelrodrigo geseit hadde H.H. was tegens de vrede, twelck niet is, want Haere Hoocheiden den prins en prins Wilhelm alletijt in gevaer sitten, 'twelck haer liefste panden en weerdste, maer eer se eenen verachterlijcken vrede soude wunschen, dan had se liever den oorloch, soo om S.H. reputatie als 's lants. - 's Avonts mit Less gegeten; prins Wilhelm quelde freulen Mauritz, dat madamoisel wel aenstonde, en was lustich; Kleis seide mij, dat de cuhrvorst verseecker comen soude. - Avonts mit madamoisel gegeten, mit Sulestein gewandelt, die mij van den heer van Donau en freulen Mauritz sprack.

4/14 junii donderdach iss S.H. om tien uir op de coetz geseten, als hij gegeten had, en nae Den Bosch gevaeren, waer S.H. om ses uir quam; de heer van Brederod quam mit alle de ruyteri aen 't waeter, en in de stadt stonden de soldaten niet in file, maer mit bataillons op de merckte en aen de poorte. S.H. reedt de stadt noch half om en om het casteel. Aten des avonts mit de heer van Brederod. Madamoisel brocht het mij eens tegens haer voornemen.

5/15 vriedach is S.H. om acht uir uyt Den Bosch gevaren en des middachs te Loon gegeten, quam des avonts om achte uir in Breda. - In 't vaeren seide H.H., dat de prins van Talmont de pocken had gehadt, en geloofde niet dat hij noch genesen was, wat met

[p. 244]

mépris en toornicheit. - Sprack H.H. oock van de religie, van 't ordeel, van d'opstandinge, en was niet mit mij eens, seide, freulen Mauritz is oock van dat gevoelen; en waeren S.H., H.H. wel.

6/16 saeterdach is S.H. voor middach niet uyt geweest, doch des naemiddachs wesen wandelen in 't bosch van sapyn⁸¹. - Ick sprack mit Less en H.H., die heel beleeft sijn. - Des avonts aen 't hoff gegeten, quelden freulen Mauritz.

7/17 junii sondach is S.H., H.H. in de kerck geweest; S.H. had een swart kleet aen, dat tegens sijn gewoonte is.

81 Sapyn: zilverspar.

[107]

Des naemiddachs lang mit H.H. gesproocken, daernae mit madamoisel, oock mit juffer Zevenaer, die mij seide van Wickfort en de landtgravin van Hessen en haer dochter. - Mit S.H. in den hoff wesen wandelen en S.H. gedragen. - Des avonts mit madamoisel gegeten; prins Wilhelm seide mij van sijn rancontres mit Danoy, van actiën van de ruyteri te Maestricht en sijn desseins, en was heel wel mit prins Wilhelm. - Grandperyn seide mij, dat Sara wechgaet van madamoisel.

8/18 junii maendach mit prins Wilhelm voor de poort geweest, als hij nae Waelwijck ginck. - Mit S.H. om de stadt gereden. De prins van Talmont die quam van Bergen. S.H., H.H. tracteerden hem passlijck cyvijl. - Mit de vrau van Dona lang gepraet. Mit S.H., H.H. wesen wandelen in 't Lijsbosch. Destraede mit noch twe Fransche edelluyden uyt Vranckrijck gekomen. - Groote misvertrauwen hebben de Spaensche tegens duc de Lorraine, seid de schaut van Rosendael, en dat hij malcontent tot Bruessel is gekomen. - Mit madamoisel gegeten; de heer Huygens gekomen, de andre heeren staeten oock.

9/19 junii dingsdach mit S.H. in de hoff geweest, die daernae bij de gecommiteerde van Haere Hoochmogenden ginck in 't huys van de heer Huygens, Comandeur, Wimmenum, Bicker, Rindswau, André, Van Santen, Vosbergen, Huygens, Musch. - S.H., H.H. bij Haulterive gegeten; nae den eten quaemen de heeren staeten bij H.H. - Ick ginck bij vrau Falckenhaen. S.H. reedt weder in de hoff wandelen. Destrade quam mit monsieur Brame en noch een edelman van den cardinael Mazaryn. - Adt 's avonts mit madamoisel, die mij dien dach heel cievijl tracteerde en sach mij dicwils aen; des avonts speulde ick mit de steen, en sach madamoisel toe.

10/20 junii woensdach is S.H. in de hoff wesen wandelen, en is gemonstert te Breda. S.H. heeft Destrade gesproocken, daernae de heeren Staten. - Prins Wilhelm wedergekomen van de ruyteri. - Des naemiddachs visiten gedaen bij Ferie, ende mijne brieven geschreven nae Duytslandt. - H.H. des avonts gesien, mit prins Wilhelm gegeten, die heel beleeft tegens mij is en tegens Talmont heel froid. - Ick kreech een brieff van Casembroot van de obdracht van de beide huysen in Den Haghe van Haultyn saliger⁸².

82 Zie hiervóór 1646, noot 1, pagina [0]; noot 51, pagina [70] en noot 60, pagina [84].

[108]

S.H. gaf mij de lieste van 't heele leger en veranderde om mijnentwil de regimenten, gaf Hettinga oock een troep te comanderen, en waeren de troupen de

[p. 245]

Fransche brigade 72 compagniën, d'Engelsche 70, de Duytsche 68, Brederod 52 compagniën.

11/21 donderdach ben ick bij de heer André geweest, die seide mij dat Coopal had geschreven, dat den aenslach noch in goeden termines stond en dat het noch soud gelucken, begeerde den gouverneur [Pedro de la Cotera de Gusman] gereet volck te hebben. - Hij sprack mij weder van d'Oostvriesche saecken⁸³. - Daernae bij de heer Huygens geweest. - Mit S.H. gegeten, die de heeren staeten te gast had. Bicker sadt booven S.H., waeroover S.H. heel qualijck tevreden was. - André seide mij, dat Coopal gekomen was en dat Vranckrijck 3000 peerden presenteerde op 4000 man wedrom daernae te voet. - Des naemiddachs mit H.H. gepraet. - S.H. in den hoff wesen wandelen en kreech tiding, dat prins Philips Lépine hadt geassassineert⁸⁴ en dat mit sijn sessen, Lespine alleen sijnde, waeroover een yeder seer bedroeft was. - H.H. prees alleen dese actie; een yeder was van een ander gevoelen, S.H. selfs; daernae mit Sell gepraet, was vriendlijck, die het oock niet aenstonde.

12/22 vridach in de kerck geweest; madamoisel wasser oock, en preeckte den predicant heel wel. - Brieven geschreven nae Den Haghe. - Op 't hoff gegeten, nae den eeten mit H.H. gepraet. - De Rijngraef quam te Breda mit een deel colonels. - Het werck van prins Philips trotteerde den gheheelen dach. - De staeten waeren van 10 uir tot 12 bij S.H. en des avonts om 6 uir wedrom. - Graf Mauritz sprack mij van des graf van Solms sieckte en wold mij uythooren, of ick oock nae de plaetz van de general van de artilleri soude staen, sloech Beverweert voor en sijn broeder, maer vraechde niet, wat ick woud doen, seid dat de graf van Solms voor sijn soon bidt het regiment en de compagni te peerdt. Graf Mauritz meint, dat de Rijngraf soud te Maestricht komen en ick, de heer van Donau dan te Sluys.

83 Zie hiervóór 1646, noot 69, pagina [91]; noot 75, pagina [92] en noot 78, pagina [93].

84 Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 224-225: ‘In desen tijdt gebeurden 't dat seecker Fransch edelman genaemt l'Espinay, wiert op schoonen, lichten dach ghemassacreert. Hem was het hof van de koninginne verboden... Hij liet het daerom niet... Den twintichsten Iuny s'namiddaechs bij den ambassadeur van Vranckrijck te middachmael ghegeten hebbende, hij te voet ginck na de Hoochstraet. Sijn wederparty gheinformeert... ende hem siende omtrent de Papestraet sprongen uyt de caros, loopende met het rapier in de hand na hem toe’. Hij sloeg op de vlucht, struikelde op de markt voor het Gouden Hooft over een hoop puin. ‘Sijn vervolgers hem terstont bij zijnde, staecken met een furie, ende gaven hem verscheyden wonden door 't lijf, dat hij sonder veel te spreecken... terstondt doodt bleef. Sij retireerden ende salveerden haer terstont in 't koninginne hof’.

[109]

Bij de vrau van Brederod geweest, die mij oock van haer broeders sieckte seyde. - Ick nam pillen in. - De prins van Talmont nam afgescheit van mevrau, kuste haer niet, en ginck heel coeltjes toe. Aen Sell seid hij haest gantz niet. - Des avonts bij Haulterive gegeten.

13/23 saterdach 10 mael wel gepurgeert. - Op het hoff gegaen om half 12 en daer gegeten, en ginck niet mit prins Wilhelm bij Verneul, omdat S.H. gantz alleen aen taefel was, die niet heel wel was. - Crock seide mij, dat S.H. gisteravont gantz niet spreecken kost oft eenighe rechte antwoort geven, als hij hem sprack van Antwerpen, en datter maer 500 man te Zwijndrecht sijn en weinich volck in 't casteel en bij de brug;

[p. 246]

der is een plaetz nae Rupelmonde toe, die heet Backersveer. - S.H., H.H. wesen wandelen in 't Mastebosch. - Wedergekomen sijnde, ginck ick bij de heer André, die mij seide dat alles noch wel stond en dat den gouverneur begeerde ons volck soude te Tournhout komen, en daer soude hij sijne beyde soonen ooverleveren tot verseeckering, en soud de groote poorte opendoen, opdat ons volck daerin quam, en begeerde hoe eer hoe liever. - Doch S.H. wil vast gaen, en of den aenslach misluckte, soo wil hij de stadt⁸⁵ belegeren en tot dien einde hebben 3000 Fransche ruyter en 4000 Fransche soldaten, daer tegen den 7 julii antwoort op verwacht wort van Monsieur door monsieur d'Estrade, die tot dien einde 3 brieven in schiefer⁸⁶ heeft laeten afgaen, off één off twe gevangen wierden. - Doch mij dunckt, dat het teseer gehazardeert wort en dat men de occasie behoorde waer te nemen, dewiele die sich presenteert, geen tijt te verliesen, oock den gouverneur geen tijt te geven om sich te bedencken, wat fault hij doet, oock door vreese te veranderen, dewiele het sooveule menschen weten. Sulcke dingen moeten haest geschieden, dewiele het wel twintich persoonen weeten, 2 burgemeesters, 2 papen, gouverneur, major, 9 staeten, S.H., Sulekum, H.H., prins Wilhelm, ick en noch andere in de stadt [Antwerpen] neffens Coopal. - S.H. wil in persoon bij den aenslach sijn.

85 Het doel van de campagne was, evenals in 1645, de verovering van Antwerpen.

86 In schiefer: in geheimschrift.

[110]

André gaet heel confident mit mij, spreeckt vrie en oprecht, soodat ick mij op hem kan verlaten. Seide mij wat Musch geseit had. - Prins Wilhelm heeft mij geseit, als hij uytreede, woude hij mij de eer en genade doen, laeten 't mij weten en nemen mij mit hem als een diener en goedt vrundt. - Tehuys gegeten en niet op 't hoff.

14/24 junii sondach mit S.H. in de kerck geweest. - Mit de heer van Brederod gegeten, die noch niet wost van de aenslach op Antwerpen, wost alleen van de 3000 Fransche ruiter en de 4000 soldaten, dat men die begeerde van Monsieur. - Sprack van H.H. conduicte neffens prins Wilhelm, oock dat het nu beter tuschen haer beide stonde, van de douari van H.H., die van 10.000 gulden verbetert is tot 50 duisent gulden en dat mede door intersessie van prins Wilhelm. - Wost oock niet wel, waerover de disgratie van den prins van Talmont was gekomen, seide, men moet S.H. dochters niet opwachten als andere dochters; hij moet yemantz kiesen en seggen hem, ick geeve u mijn dochter. Soo moet men dan voorsichtich gaen en wachten sich wel om yets te laeten mercken daermede ghij sout tonen madamoisel op te wachten off lieff te hebben, doch blieven in respect, eeren se en respecteren se meer als andere. - Mit de vrau van Brederod gegeten. - Wedrom in de kerck geweest. - Mevrau nae de predicatie gesien, daernae lang mit madamoisel gepraet, en noemende de prins Talmont, wierd se wat root en was wat défaict. - Des avonts niet gegeten, sprack meester Hendrick, die ick mijn noot seide, nam weder 10 pillen in. - Prins Wilhelm seide mij hij had een sandtcloot⁸⁷ gehadt, was in pericel geweest om die te laeten ofsniden, doch wierdt door een quacksalver in drie daegen genesen, had alleffenwel daer noch altemitz pijn aen. 15/25 junii maendach heb ick 10 stoelgangen gehadt van de 10 pillen en ginck eerst om half 12 booven. Veuglyn seide mij, dat [111] de Françoisen te Cortrijck perickel

87 Sandtcloot: steenpuist.

[p. 247]

liepen om geslagen te worden, omdat de Spaensche mit 30.000 man daerbij lagen en sie in quartieren verdeelt; daernae wierdt geseit, dat de Spaensche wel 4000 man te voet meerder hadden als de Francen, doch de Franschen meer ruyteri als de Spaensche. - Aen S.H. taefel wierdt geseit, dat de Spaensche een brug hadden ingenomen op de Françoisen op de Lys tuschen Meenen en Cortrick, waerdoor de Françoisen de rivir was benomen. - Ick ginck naemiddachs tehuys lesen, ginck daernae bij de vrau van Brederod, adt des avonts op 't hoff; S.H. noch H.H. niet gesien. S.H. had medecijn genomen; H.H. had het graveel. - De vrau Varyck is op 't hoff gekomen tot madamoiselles gouvernante. - Graf Hendrick quam van Hulst.

16/26 junii dingsdach is S.H. te peerdt wesen wandelen, die heel swack was en kost qualijck op het peert blieven sitten. - Graf Hendrick sprack mij van de generael van de artilleri plaetz, die ick seide S.H. te eischen, 'twelck hij mij oock riedt, omdat ick dan niet als volontair soude sijn, maer hebben een charge van 't leger; oock stond ick op de trap van veltmaerschalck, dat als yemantz van qualiteit had, ick hetselfde wel mochte misgaen. - Bij de heer Bicker geweest, die mij seide hoe Sweden soo een slecht landt is, dat onse dorpen beter sijn als haere steden en dat Stockholm niet soo goedt is als Naerden, dat men 3 daegen reist door boschen sonder een huys te sien als om te pleisteren, een groot landt, doch arm landt, daer niet is als dat uyt Duytslandt is gekomen, en was heel beleeft tegens mij. - Bij Haulterive gegeten. - S.H. wesen wandelen in 't Liesebosch, en waren de staeten mede, en was S.H. wat beter als des morgens. - Dechands gesproock des avontz, die mij seide van de generaelplaetz van de artilleri.

17/27 junii woensdach is S.H. tweemael dess morgens uyt geweest te peerde. - S.H. had de staten ondtboden, doch seide haer nietmetallen. - Bij de heeren staeten gegeten, en waeren vrolijck. - De heer André seide mij S.H. had aen Catz geseit hij woud Antwerpen aentasten, sonder antwoort van de Françoisen te verwachten, mit Staetenleger alleen, oock sonder nae Coopal sijn aenslach meer te dencken ofte op te wachten.

[112]

S.H. had oock voorgeslagen om de graf van Solms soon het regiment van den vaeder oover te dragen, dewiele de vaeder oldt en heel sieck was. Sommige heeren waeren daertoe gesint. Bicker schudde het hooft daeroover, als het S.H. voorstelde. - S.H. ginck wandelen mit de koetz nae Grimhuysen; mit H.H. gewett oover de belegering van Cortrick om een schilderi. - Ick kreech quaede tijding van de graefschap Dietz door 't Sweedsche leger. - Ick was bij Rintswoud, Van Santen; Catz, Musch waeren niet tuis. - Mijn steen en bloetsweer brack desen nacht deur.

18/28 donderdag mit S.H. wesen wandelen, bij Vosbergen geweest, Destrade. Op 't hoff gegeten. Mijne brieven naer Duytslandt beantwoordt. S.H. is passelijck, niet soo wel als gisteren, doch naemiddachs in de koetz is S.H. wel geweest, en waeren H.H. en S.H. wandelen. - Ick had wel seuven stoelgangen en bevond mij nu beter als tevoren, hed loopen hout op en de sweer is heel doorgebroocken. - Op 't hoff gegeten; madamoisel was lustich en vrolijck; H.H. de prins de Galis soud mit de coninginne van Sweden trauwen.

19/29 vriedach in de kerck niet geweest, maer mit S.H. wesen wandelen nae Ginneken en een wijl tijts de misse sijn [zien] doen. - Sibille seide mij, dat H.H. sooveul goedts

[p. 248]

van mij sprack en heel wel mit mij tevreden was en veul van mij hielt. - De heer van Brederode seide mij, dat H.H. gesproocken van de graef van Solms swackheit en of hij quam te ooverlieden, dat se dan mijn persoon tot de plaetz als generael van de artilleri wedrom ordonneerde. Ick seider niet veul op, doch meine dat het geen quaet teycken is. - Hij seide oock graf Mauritz woud nae het gouvernement van Maestricht staen en dat S.H. de acte van colonel op de graf van Solms soon al had geteyckent. - Bij Haulterive gegeten. Bij de heer van Brederod wedrom geweest, daer geseit wierd graf Mauritz had de grevin van Hanau aengesproocken, dat se sijn amours bij de landtgravin [Amalie Elisabeth van Hanau-Münzenberg] woud recommenderen. - S.H. in den hoff wesen wandelen. - Een brieff gekregen van Crack oover de correspondenti van Crack en Aluva en de heeren van de steden. - Ick heb op 't hoff desen avondt niet gegeten. Mit heer Huygens in den hoff gewandelt, die mij seide dat Musch 5 tonnen goutz in Hollandt had leggen ahn landt.

20/30 junii saterdach is S.H. niet uyt wesen wandelen. De heer André bij mij geweest, die mij seide dat nae lange deliberatie is goedtgevonden, dat men soude verwachten de antwoordt van de Françoisen, en of sie niet willen volck schicken, soo wil S.H. de belegering van Antwerpen alleen bij de handt nemen, versoeckt tot dien einde burgers uyt de steden, om die in de frontiren te leggen en meerder compagniën uyt de steeden te lichten tot het belech van Antwerpen, 'twelck aen de Brabantse [113] sijde soude hebben tot circuit bij de ses uiren, doch soude men het mitdertijt op vierdehalf brengen, en aen de Vlaemsche siede derdehalf uir. -

Coopal die schrieft noch all, dat de saecken in goeden termenis staen en dat alles noch soo blieft als tevooren, versoeckt maer uytstel, totdat de maen afneemt, dan Cotera, was nae Dendermonde gegaen. Doch de heeren en S.H. selfs die hebben weinich gelooff in Coopal en hauden het voor geckerni. - Beverweert wees aen Gleser Coopal en geckte mit hem, soodat ick mene dat sie beyden oock van den aenslach weten. - De gecommiteerden van Haere Hoochmogende aten bij Haulterive, graf Mauritz, graf Hendrick en ick; H.H. ginck in de predicatie tot voorbereiding van 't heilige nachtmael. - Bicker maeckte mij veul complimenten mit presentatie van sijn dienst en vanweghen sijn stadt, seyde, wij hoopen noch eens de occasie te hebben ende gelegentheit om 'tselfde te betonen en in 't werck te stellen, waer ghij u op meucht verseeckeren; 't sijn geen woorden, maer het iss inderdaet soo, en ghij sult het bevinden. - André seide mij ick stonde in de approbatie van Bicker en van de andere heeren, soodat se goedt betrauwen en gevoelen van mij hebben ende bij de gelegentheit het sullen toonen, maecken meer werck van mij ende staet als van Brederod. - Ick badt André onder de handt ende heel secreet te vernemen, waer de heeren souden toe geïnclineert sijn, als de graf van Solms quam te ooverlieden, mit de plaetz van generael van de artilleri, doch mij niet te melden in 't geringste, ofte hem daeraf gesproocken had ofte vermaent. N.B. - All wordt het trèves, die plaetz alleffenwel te eischen en dat om op de trap te staen van veltmaerschalck, en soo 't anders niet en kan, sonder tractament die te begeren ende aenveerden⁸⁸. - S.H. prins Wilhelm quam weder van de ruyteri die hij besien heeft,

88 Willem Frederik is nooit veldmaarschalk geworden. Zie hiervóór 1644, noot 49, pagina [87].

[p. 249]

was in Den Haech geweest bij de princes-royal. - De heer van Blesjesgraef seide mij, dat S.H. credijt soo groot hier niet meer was en dat, als de heeren edelen yets voorstelden, dat de steden het dan niet doen wilden. Delft was een van de principaelste muytmaecker. - Amsterdam hadde Noort-Hollandt; Dort, Leyden, Haerlem, Tergau die hielden het oock veultijts tesaemen. - Hij seide, bij de heer Bernevelts tijt was het soo niet; die beschreef te hebben uyt iyder stadt wyn hij wilde, en dan leide prins Mauritz en de heer Bernevelt de saecken mit malckanderen oover, en deden bij die van Hollandt wat sie wilden, soolang sij [114] beiden eens waeren. Daernae quaemen quaede lieden, die sochten se om haer eigen profijt van malckander te scheuren en misverstandt tuschen haer beyden te sayen, daeruyt groot onraedt iss onstaen, als het heeft gebleecken.

- Op 't hoff gegeten, bij den predicant Reness noch des avontz geweest, om hem aen te dienen dat ick mede te naechtmael begeerde te gaen, die mij veul van de Illustre School sprack die S.H. te Breda opricht. - S.H., H.H. waeren wandelen in 't Mastebosch, en seid H.H. dat het freulen van Hessen ongelijck had, dat se den hertoch van Lunenburch niet en begeerde, all heeft hij een bucheltjen, wandt hij is een mechtich heer, heeft groote landen en iss rijck. - H.H. sprack mit graf Mauritz en mijn van de tytel als hertooch vanwegen ons huys, daer ick geen sinn aen heb, uyt oorsaeck omdat ick noit uyt dit landt meine te gaen en dat ick daeraf verseeckert was, dat ick hier alletijt soude blieven; H.H. keef daeroover en seide men most sijn staedt soo vast niet maecken op wereltlijcke dingen; der kost licht veranderinge koomen. Wy [wie] weet je of se ons niet eens allegaer wechjaeghen. Ick seide, ick spreeck menschelijckerwijse, gelijck de saecken nu staen; bij Goode iss het alless mogelijck, en seide haer het exempel van coninck Balthasar. Oock seide ick, het quaeme daertoe, dat hier veranderinge quame, dat wij uyt het landt moesten, soo solde ons dien tytel niet helpen; die se ons nu willen tewege brengen, die solden de eerste sijn om ons te onderdrucken, want dat wij in consideratie komen, dat iss alleen omdat wij in dese landen in aensien sijn; is dat wech, soo sullen die luyden die ons nu doch niet genegen sijn, heel verachten ende soucken te rouineren; liever te sterven als in sulcken gelegentheit nae booven in Duytslandt te gaen. - Ick seide oock, den graf van Oldenburch die is het gepresenteert, die soo rijck en oldt geslacht is, die slaet het wel af. Den graf van Oost-Vrieslandt, die soo machtich, begeert het oock niet. Ick geloof dat die soo wel op haer huys letten als graf Hans Ludtwich, soodat ick bij mijne opinie blief hetselve niet te begeren ofte aen te nemen, ofte het moste sijn dat H.H. het heel goedt vond en mij daertoe riedt en S.H. mede.

21 junii/1 julii sondach het heilige avontmael ontfangen, daer S.H. en H.H. 'tselfde oock ontfingen, prins Wilhelm niet. - Der quam tijding, dat Cortrijck sich aen de Françoisen had oovergegeven tuschen donderdach en vriedach 18/28 en 19/29 junii. - Prins Wilhelm seide, dat hij en een ander op een nachtmaeldach, beyde ontfangen hebbende, [115] sich randevous gaven en vleeschelijcke conversatie hadden, en om die reden deed hij nu het nachtmaehl niet, omdat hij een aenslach en voornemen op iemantz hadde, om die nae sijn wil te kriegen. - S.H. en H.H. waeren niet in de kerck. - Reeden daernae mit de coetz wandelen. - Des avonts op 't hoff niet gegeten.

[p. 250]

22 junii/2 julii maendach iss S.H. wesen wandelen, en seid mij de heer van Donau, de ritmeester, dat sijn broeder de colnel niet soude staen nae Sluys, al wierde het vacant, want sie hadden yetwes anders voor, dat soude men haest sijn [zien], hier of buyten 't landt. - Veul rieden mij om nae de plaetz van generael van de artilleri plaetz te staen. - Grovestein seide mij, dat Sjouck Burmania en Ulb Aluve harde woorden hadden gehadt en dat se nu heel oneens waeren ende gescheurt, als de Aluva en Eissinga oock. - S.H., H.H. reden mit de koetz wandelen. - Desen avont nam ick pillen in, om te purgeren.

23 junii/3 julii dingsdach. S.H. iss te peerdt in den hoff wesen wandelen. - Ick heb sachtjes gepurgeert 8 off 9 mahl. - Ick adt bij Crock mit graf Hendrick en was den heelen naemiddach in de hoff, dahr die heeren Van Santen en André bij mij quaemen, die mij seiden dat men noch niet geresolveert had. - De heeren wierden jalours van S.H. en de heeren uyt Hollandt, meinende dat se het all mit malckander hadden vastgestelt en alles wat se deden, dat het maer was om goede myne te toonen. Somige seiden dat Hollandt niet begeerde dat men te velde soude gaen, en Bicker was bij S.H., die seide sulckx tennaestenbij van S.H. verstaen te hebben. - S.H. had die heeren van Hollandt een revers gegeven, op wat conditiën dat men Antwerpen soude tracteren, als het S.H. in kreech. - S.H. en H.H. wesen wandelen in de coetz, en wasser geen goede tijding uyt Engelandt voor den coninck, en de Schotten hielden het oock niet mit hem, maer mit het Parlement en Covenant, en was H.H. niet wel tevreden op de coningin van Engelant, seggende si was oorsaeck van alle quaedt en soud den coninck noch om sijn rijck brengen, en was heel ontstelt oover 'tgene de coningin ahn den prins de Galis wil doen door Germyn. - S.H. was passelijck; op het hoff gegeten, nae den eeten mit juffer Crock gepraet.

24 junii/4 julii woensdach is bededach. Remon quam sondachs van Cortrijck door Contrebutielandt mit 15 man alleen, dich voorbij Brug. - S.H. in de kerck geweest. Remon vertelde de belegering van Cortrijck, daer de Spaensche gantz niet gedaen hebben als een straetagema om haer leger te retireren door 2 daghen stilstant van wapenen.

[116]

Remon brocht antwoort op het voorgaende van monsieur Du Brème en verseeckerde secours van 3000 peerden en 3000 te voet, mitz dat in die plaetz die wij mit haer hulp innaemen, men de catolijcke religie soude laeten, gelijck die te Maestricht sijn getrackteert. - S.H. naemiddachs niet in de kerck, en waeren de heeren staeten bij S.H., doch H.H. was in de kerck, en wolden de heeren die vrieheit van religie niet toestaen oft op sich nemen, maer schicken drie heeren nae Den Haghe, om dat mit die Staeten-Generael oover te leggen en vandaer in de provintiën, dat lang werck soude geven, en liep den soomer deur sonder yet uyt te richten, en waeren de heeren Heumen,...⁸⁹, André. - Om vijf uir quaemen de heeren weder bij S.H. en seiden hem, dat de besendinge nae Den Hage te lang sold aenlopen; men soude selfs yetwes bij de handt nemen mit de troupes van den staet, en wierd den Maeskant voorgeslagen en Gelder, doch S.H. hadder geen treck nae, en solden de heeren sich derop beslaepen. Bicker was

89 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 251]

bliede, dat hij sach dat dat van Antwerpen een stuyt kreech, en riedt seer om de Francen of te seggen en mit der Staeten leger yetwes te beginnen. - S.H. complaceert Hollandt; oock is hij swack en betraut sich dat werck niet, en daerom gelooff ick niet, dat S.H. dit jaer yetwes sal aenvangen ofte in 't werck stellen. - Amsterdam seit geeft men Antwerpen kercken, soo willen sie 2 papistekercken t'Amsterdam bauwen, om de cooplieden te Amsterdam te holden, die anders nae Antwerpen solden toegaen. - De heer van Brederod seid hij geloofde niet dat men yetwes solde aenvangen, dat S.H. te swack was om yetwes uyt te richten, dat hij nu tegen H.H. heel kinddelijck is en wil haer geen gehoor geven; sie moet S.H. nu nae de ogen sien en durf haest niet spreecken; H.H. had geern dat prins Wilhelm in de vergaedering quam en een of twe van de principaelste heren, doch S.H. wil het niet doen. - 't Leger verderft heel in de schepen, loopen veul wech, en iss niemantz bij het leger van hooftofficiren. - Op 't hoff gegeten; freulen Mauritz seid dat die haer traut, die sal gewisselijck haer maechdom kriegen. - Madamoisel seide sie vergaf wel haest yetwes, doch sie onthielt het lang en vergeet soo licht niet, meinende freulen Mauritz. Prins Talmonts edelman hier. - Coopal schrieft noch, dat alles wel staet, wil de twe soons hier leveren, doch den gouverneur wil den man van Bergen spreecken, en die wol der niet henen gaen uyt vreese van sijn cop.

[117]

25 junii/5 julii donderdach bij de heer van Heumen geweest, Ruisch, Herbertz, Wimmenum. - De heer André seide mij, dat desen dach sijn de heeren bij S.H. geweest, en nae lang ooverleggen is goedtgevonden geen van de heeren te schicken nae Den Haghe, maer aen Destrade te presenteren 3 à vier kercken, maer meerder niet, en soo Franckrijck dat niet wilde doen, dat de Staeten nievers toe kosten verstaen en elck sijn best doen, en sloeghen Destrade de Maeskant voor of Guelder, daer hij seer oover gealtereert is en sal een reis nae Vranckrijck doen, om de coningin daeroover te spreecken⁹⁰. - Ondertuschen iss geresolveert mit het leger te marcheren en sijn [zien] of men de Mariaschans, de Peerle of Verbroeck niet sal kunnen bemechtigen, oock Dendermonde, om niet heel osijf⁹¹ te sijn en het leger op de schepen te verderven. - Huygens seide mij oock, dat men haest soude marcheren en yetwes voornemen in korte daghen. - Desloge seide mij, als dit landt trèves wil maecken en geen vreede, soo sal Vranckrijck aen dit landt geven 3 miljoen des jaers en verobligeren sich, als dit landt weder in oorloch geraeckt, alsdan oock weder in oorloch te treden, mitz dat dit landt 'tselfde aen Vranckrijck belooft. - S.H., H.H. wesen wandelen. H.H. had die tijding oock aengaende de coningin en de prins de Galis, dat hij soude desadvoueren wat de coninck gedaen had mit het Parlement, oock dat de koninck niet wel mit de Schotten staet en dat de Schotten het mit het Parlement holden, was heel qualijck tevreden op de coninginne. - Op 't hoff gegeten en gewandelt, de heer Huygens genacht geseit, die

90 In Breda werd door de prins, gedeputeerden te velde en Frankrijk onderhandeld over Antwerpen. Mocht deze stad door de Republiek veroverd worden, welke godsdienst zou Antwerpen dan krijgen? Frankrijk wilde de godsdienst, conform het verdrag van 1635, vrij laten. De Republiek verzette zich daartegen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 229.

91 Osijf: ledig zijn, niets doen.

[p. 252]

mij nochmahls seide van haest te marcheren en dat Destrade nae Den Haghe was, om alles mit den ambassadeur oover te leggen en daervan rapport te doen.

[118]

26 junii/6 julii vriedach ben ick niet in de kerck geweest, ginck mit S.H. wandelen in den hoff; daernae ginck ick mit Greving wandelen, die mij seide dat de coninck aen de prins de Galis belast had in Vranckrijck te gaen, dat de coningin alles woud wagen en gaen daernaer in een clooster, als 't niet geluckte. - Ick was in den hoff, daer 4 heeren staeten oock quaemen, en prateden mit malckanderen. - Ick adt bij Vernuil. - Ginck bij de Groteperyn, die mij alles noch vertelde en dat Less niet mit prins Talmont verlooft was; H.H. noch seer quaet, dat noit en sal vergaen, prins Wilhelm, S.H. oock; riedt mij wieselijck daerin te dragen en mij wel voor te sien en in generley manir mij ietwess laten mercken mit woorden ofte gesten, wandt het soude mijne totale rouijne wesen. - En als se Less geseit had, dat ick se wel lieden mocht, had se beginnen te lachen; H.H. weinich haer en cort. - Dat ick wel bij H.H. stonde en soo wel als yemantz, dat se noch noit op mij had gekeven, dat se meest van alle werelt doet; daerom moet ick het wel menageren. - Less had haer geseit, dat se mit graef Hendrick soude getraut hebben⁹². - Mit S.H., H.H. wesen wandelen, die Goring had gesproocken, die veul wost te seggen van de quaeden toestandt van de Spaensche; hebben Haere Hoochheiden in 't Haechjen geweest en muysijck gehoort. Ick sprack een weinich mit Less en seid haer van 't leger. - Op 't hoff gegeten. Grooteperyn meinde ick solde verseecker Albertine hebben off Lessje selfvers.

27 junii/7 julii saterdach is S.H. wesen wandelen te peerde in den hoff; ick ginck de oude Goring aenspreecken, die mij sijn verlies en armoede vertelde. - Ick adt op 't hoff; Crock meinde als S.H. Antwerpen belegerde, die stadt soud niet lang tegenholden, solden oock ghene Spaensche soldaten in willen nemen. Meint men solde den Spaenschen de brug afnemen en most men nae Backersveer gaen. - In den hoff gelesen, daer Deschands mij van des princen van Talmontz edelman vertelde en hoe hij beklaechde sijns heeren ongeluck, dat sijn heer hem niet wolde seggen, waerom sijn disgratie quam, en quam nu heel te ongelegener tijt, nu de graf van Solms soo sieck en der veul officiën en chargen sullen vacant worden. Nota bene, wacht u voor diergelijcke en selfde rancontre, want ghij kunt u saecken daer [119] niet goedt mit maecken, maer ter contrari u van 't hoff jaegen, in disgratie brengen en uyt haer presentie. - Ick sat mit prins Wilhelm in de coetz, en spraecken van de Fransche saecken ende 'tselfde hoff. - Ick adt t's aevons bij de heer van Brederod, die meinde men solde haest opbreecken. - Destrade iss uyt Den Haeghe wedergekomen, seit dat den ambassadeur en dingsdach sal komen, en meint dat men mit hem sal eens worden oover de kercken te Antwerpen.

28 junii/8 julii sondach. Desloge seide mij, dat den ambassadeur volckomen macht hadde en dat hij meinde hij solde sich mit de staeten veraccorderen oover het point der geestelijckheit en kercken van Antwerpen. - S.H., H.H. in de kerck geweest. S.H. gheeft mij een voorschrievens aen monsieur de Turaine. - Op 't hoff gegeten. Prins

92 Hendrik Casimir, de broer van Willem Frederik. Zie ook hiervóór 1644, noot 59, pagina [98] en 1646, noot 57, pagina [83].

[p. 253]

Wilhelm seide mij vantselfs, als de graff van Solms compt te sterven, dan moet ghij generael van de artilleri wesen. Ick seide, mijnheer, als ick u woort heb, soo gae ick vast, 'twelck hij mij belooffde, soodat ick nu niet daeraen twijfele. Ick seide, mijnheer, ick heb al voor vier, vijf daeghen in de wil gehadt U.H. daeraf te spreecken, doch heb niet gedorst, omdat hij U.H. oom iss, vresende ghij solt het qualijck vinden; hij vraechde mij, off ick all aen eenighe van de staeten had gesproocken off geschreven onder de handt, oft se het mij wilden geven, als den graf van Solms quam te sterven. Ick seide, mijnheer, ick sal niemandt spreecken als S.H., dan die het S.H. toe wil, die sal het doch hebben, en U.H. Ick heb noch aen niemantz daeraf gesproocken als nu aen U.H.; der sijn wel veul lieden die mij gesondeert hebben, off ick dernae staen solde, doch ick heb altijt geseit, ick weet niet; S.H. sal dat ordonneren die het hebben sal. Op 't lest seide ick, als het soo komt dat de graf van Solms kompt te sterven, soo sal ick strackx bij U.H. gaen en bidden mij een goedt woort bij S.H. te verleenen, 'twelck hij mij beloofde te sullen doen, soodat ick meine dat ick seeckers gae, want dat van den heer van Brederod en dit komt oovereen. Ick badt prins Wilhelm, als hij eenich commandement apart kreech, dat hij mij doch bij sich solde nemen. Ick soud hem wel obwachten. Hij...⁹³, als Cabauterti sterf, soo moet ghij bij de artilleri wesen en generael van de artilleri worden.

93 Hier ontbreekt een woord.

[120]

Daerop volchde 'tgene hiervoor geschreven. Madamoisel seide mij, dat madame Catrine hier niet komen soude, seide, segt het niemantz, want 't iss een secreet. - Ick seide prins Wilhelm, die plaetz soud recht voor mij sijn, want dan had ick wat te doen en amploy in 't leger. Nu ben ick maer een volontair, als S.H. mij geen quartier geeft. Dat iss waer, seide prins Wilhelm, ghij moet generael van de artilleri wesen. - De heer André schrieft mij, dat S.H. de staeten geseit heeft, dat Destrade hem gerapporteert, dat den ambassadeur sich mit de Staeten wil veraccorderen oover de kercken en dat hij dingsdach selfs sal hier komen om 't vast te setten, en alsdan sal men strackx marcheren in Godes naeme, doch den dach is niet vastgeset. - S.H. is mit de koetz wesen wandelen mit twee peerden, sprack van 't leger aen de Swaelve te laeten komen of te Getruydenberch of te Bergen, soodat het haest sal gelucken. Sprack oock van die forten die de viant heeft, van haer sterckte en besetting, om Hulst leggende en bij Antwerpen. - Ick sprack de heer André die mij 'tselfde seide 'tgene hij mij had geschreven, en dat d' ambassadeur soude komen dingsdach. - Seide mij oock, dat Tienen, spreeckende van den graf van Solms doot, seide, de charge van de artilleri die moet graf Wilhelm hebben; en dat seide den heer van Heumen en andere van de heeren staeten oock, soodat ick meene, als het soo wijt komt, dat ick geen swaericheit sal hebben. - De vrau van Brederod prees mij, dat ick soo discreet was tegen de dames en dat ick in haer presentie niet vuil sprack, gelijck sommige doen.

29 junii/9 julii maendach is S.H. wesen wandelen. De heer André seid mij, dat alles bleef staen op de komste van de ambassadeur van Vranckrijck en dat Coopal schrieft, dat alles noch blieft in voorigen staet, en verseeckert noch goede uytkomst, dat hier nu weinich wort geacht. - Den Rijngraf seide mij S.H. had hem geseit hij woud geern

[p. 254]

hebben, dat hij nae het gouvernement van Maestricht soude staen, als den graf van Solms quam te sterven, en dat ick het generael van de artilleri soude krighen. - Rummen seide mij hetselfde, alsoock dat den prins Talmont woud quiteren, als hij het gouvernement van Maestricht niet kreech, en gaen weder nae Vranckrijck, oock dat prins Wilhelm geseit had, ick sal den prins Talmont mit een pistool door het hooft schieten, als hij soo continueert.

[121]

Dat prins Talmont mevrau placht mama te heten en ontfinck haer benedictie des avonts en was heel wel aen 't hoff, als hij het koste wenschen, 'twelck hij in Den Haghe selfs geseit heeft. - Rummen meint dat prins Talmont in Vranckrijck komende, sal papist worden en trauwen datelijck. - Ick was bij juffer Merode en Grandperyn, schreef een brieff ahn haer man nae Dort. - S.H., H.H. wesen wandelen in 't Mastebosch. - Bicker iss wedergekomen mit goede resolutie van de gecommitteerde raeden aengaende de belegering van Antwerpen. - Prins Wilhelm gaet morgen nae Waelwijck. - Mit H.H. lang gesproocken van de coningin van Beemen.

30 junii/10 julii dingsdach de heer André schreef mij een brief, dat alles noch stond in vorigen termines aengaende de belegering van Antwerpen en dat de heeren staeten morgen mit de ruyter nae Bergen op Soom souden gaen. - S.H. in den hoff wesen wandelen. Bij Ferie geweest. - Op 't hoff gegeten en Less armen dicwils gesien. - Bij den heer van Brederod geweest, die mij seide dat het heele leger soude oovergaen in Vlaenderen, marcheren nae Maldegum, om een feinte te maecken en den viandt van Borcht te locken, en als hij van daer is, dan all de ruyteri en 4000 mussquetiers geschickt mit prins Wilhelm achteruyt, om Burch mit gewalt te amporteren en alsoo sich meester van de sijde van Vlaenderen te maecken, en daernae aen de Brabantsche siede te gaen, om sich oock daer vast te maecken. Graf Hendrick seide, dat Picolomini mit 6000 man gekomen was tot Antwerpen in Brabandt, Beck in Vlaenderen; H.H. seide 'tselfde oock. - Prins Wilhelm ginck nae Waelwijck; reedt wat mit hem. S.H., H.H. wesen wandelen in den hoff; d'ambassadeur van Vranckrijck quam. Op 't hoff gegeten.

[123]

Julius. - 1/11 julii woensdach is S.H. prins Wilhelm mit al de ruyteri door Breda gemarcheert, en meenden H.H. de ruyteri gesien hebben, doch wierdt belett door de deliberatiën van S.H., de heeren staeten en den ambassadeur van Vranckrijck, die van achten tot half 12 besoigneerden. - H.H. sprack mij vanselfs van de plaetz van de generael van de artilleri en seide, dat graf Mauritz haer geseit hadde dat de Vriesche heeren onder de handt voor mij in Den Haghe daerom spraecken en dat Noort-Hollandt voor graf Hendrick soude spreecken. Sprack oock van 't gouvernement van Maestricht. - Ick seid, mevrau, iss het geschiet, soo is 't buyten mijn weten, ick en weter niet aff, kan het qualijck gelooven, wandt de man leeft noch, doch is 't geschiet, soo bid ick U.H. die willen mij geloove geven en sich verseeckeren, dat het buyten mijn last is en dat ick er gantz geen kenniss aff heb off last toe gegeven. - H.H. seide, ick heb 't niet gelooff en heb geseit, graf Wilhelm iss daer al te genereux toe, ick kenne hem beter, doch, seide H.H., als mijn broeder komt te sterven, soo gunne ick het niemandt als u,

[p. 255]

graf Wilhelm; daerom moet ghij strackx daerom spreecken; ick hoop ghij sult het krijghen, het iss een trap om noch een veltmaerschalck te worden, dat u heer vader oock geweest iss. - Ick bedanckte H.H. gantz onderdanich van die goede opinie, alsoock die goede genegentheit die H.H. t'mijwarts heeft. Als het ongeluck quame, soo sal ick de vrijicheit nemen om S.H. en U.H. daeroover te spreecken. - Graf Mauritz had H.H. anders geseit als mij en heeft mijn van der Vrische heeren haer solliciteren niet geseit. Gaet neffens graf Hendrick heel bedeckt tegens mij, doch hoope door mijne oprechtheit en rechte ganck sal ick het ooverwinnen en door H.H. gunst en genegentheit, daer ick nu af verseeckert ben, sal ick het amporteren; H.H. iss voor den Rijngraff aengaende Maestricht. - D'ambassadeur en de staeten kosten het niet wel eens worden mit malckander, en vielen harde woorden tuschen d'ambassadeur en Bicker oover de kercken te Antwerpen; d'ambassadeur woud 6 de grootste kercken hebben, en de staeten wollen maer vier bequaeme geven. - Scheiden soo sonder yet te doen; de staeten seiden sie wolden nae de Maes of Gelder gaen, daer d'ambassadeur seer bang voor iss en heeft door die vrese alles geaccordeert, en iss alles op pampier gebrocht en reversen van der Franchen en onser sijde gegeven. S.H., de Staten, d'ambassadeur, d'Estrade geteyckent⁹⁴. - 't Leger gaet heel in Vlaenderen, en sal het Fransche secours daer bij ons komen mit dessein om Antwerpen aen te tasten. - S.H., H.H. wesen wandelen. Madamoisel gaf mij tien boecken van Cassendra, gaet mit H.H. nae Bergen op Soom, iss lustich en beleeft; die fraye armtjes gesien.

94 Zie hiervóór 1646, noot 90, pagina [117]. Aitzema meldt vervolgens dat het tractaat op 11 juli 1646 gesloten werd tussen de prins, gedeputeerden te velde en de Franse ambassadeurs. In de overeenkomst stond dat de godsdienst in Antwerpen vrij zou zijn. In een tegelijkertijd gesloten geheim akkoord stond dat er te zijner tijd 4 kerken ter beschikking van de rooms-katholieken zouden worden gesteld. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 232-233.

[124]

De heer André comuniceerde mij oock eenighe dinghen van de consultatiën. - Off wij Antwerpen niet kosten krighen, behoorde men Brug aen te tasten, mitz dat het voor ons was; dan souden wij de Franschen Gendt helpen winnen en bewaeren Brug totdat men Antwerpen oock gewonnen hadde, en solden haer Brug alsdan wedergeven. - H.H. was op graf Hendrick niet wel tevreden, sprack van 'tgene tuschen hem en den graf van Solms iss gepasseert oover de plaetz als generael van de artillerie.

2/12 julii donderdach is S.H. om negen uir te Breda opgeseten en nae Spruntelen gekomen, om daer te eten te twaelf uir. Prins Wilhelm quam bij S.H. te Spruntelen, en voeren vandaer om drie uir, quaemen te seuven uir te Bergen op Soom; H.H. en madamoisel gingen mit nae Bergen. S.H. en H.H. waeren wel te passe. - Te Bergen was tijding, dat Picolomini mit ettelijck duysent man lach tuschen Gendt en Dendermonde. - Juffer Merode een bedt geleent. Grooteperyn seide mij, dat ick heel wel bij H.H. stonde en oock bij de vrau van Donau.

3/13 julii vridach in de kerck geweest. - Op 't hoff gegeten. Naemiddachs seide mij juffer Sibil, dat H.H. sooveul van mij hielt en seer wel mit mij tevreden was en van niemantz sooveul sprack als van mij. Nu moet ick voorsichtich sijn, dat wel menageren en mij niet laeten verleiden door all te groote stauticheit en familiariteit oft presumptie. Juffer Groperyn seide mij 'tselfde oock en dat Maucke geseit had, ick sal een man

[p. 256]

nemen, al is hij arm, S.H. die moet hem wel helpen, om maer van 't hoff te komen. - S.H., H.H. wesen wandelen, en toonde mij H.H. veul civiliteit; dess avontz op 't hoff gegeten mit Less.

4/14 julii saterdach iss S.H. om de wal gereden. Graf Mauritz quam mit sijne brigade door Bergen, om scheep te gaen, en waeren maer schepen voor twe regimenten; de rest van sijn brigade bleeff in de stadt door sijn voorspraeck. S.H. wolde se te Wau geleit hebben. - Bij de heer van Brederod gegeten. S.H. en H.H. wesen wandelen, was passelijck vrolijck, doch altijt bekommert om S.H. swackheit en wunste sehr om de vrede en was heel tegens de conjunctie van de Franschen. - Des avonts op 't hoff gegeten, en seide mij de vrau van Donau oock, dat ick wel bij H.H. stonde, en sloech haer voor om mit H.H. nae Breda te gaen en haer daer weder te geleiden.

5/15 sondach S.H. in de kerck geweest, H.H. niet; bij de prins van Talmont gegeten. Der quamen noch geen schepen voor de ruyteri. - 't Voetvolck iss te Philippine gelant en sal te Selsaten logeren. - H.H., S.H. reden wandelen en spraecken van Bernevelt. - Ick was weder in de kerck.

[125]

H.H. was heel bekommert oover S.H. swackheit, wenschte den vreden en beklaechde de conjunctie mit de Franschen, claechde oover de heeren staeten, dat sij daertoe geneicht waeren, had S.H. morgen noch geern hier geholden; haere traenen die quaemen altemitz voor den dach, en beklaechde seer S.H. voorstaende ongeluck. Den ambassadeur van Vranckrijck quam bij H.H., daer se niet wel oover tevreden was en had eenighe woorden mit hem oover de conditiën tuschen Vranckrijck en desen staet. - Op 't hoff gegeten, mit de vrau van Donau gepraet nae den eten, die lang van S.H. sieckte praetede, seide mij dat H.H. mij geerne mit had nae Breda.

6/16 julii maendach S.H. medecijn genomen en woude dien dach noch vertrecken, doch door quaet weder, door H.H. bidden en op het versoeck van de heeren staeten is S.H. noch gebleven. S.H. was desen dach heel swack en kranck; H.H. was heel bedroeft, en kreetmadamoisel oock, en hadde den docter quaede opinie van sijn sieckte en vreesde, als het continueerde, dat wij S.H. niet wedrom tehuys solden brengen. - Prins Wilhelm iss te Wau gekomen mit de ruyteri en quam voor sijn persoon te Bergen op Soom, reedt 's avonts wedrom wech. - De Franchen ambassadeur beloofde H.H.S.H. te raeden, dat hij dingsdachs noch soude hier blieven, maer bij S.H. komende, deedt heel contrairi en ginck in sijn schip slaepen. - Van H.H. afscheit genomen, die mij veul eer deede en mij verseeckerde van haer genegentheit. Van madamoisel en de andere dames oock afscheit genomen en juffer Groteperyn, die mij beloofde te schrieven, en ick haer oock; sprack mij van veul dinghen, seide mij dat Less had geseit, graf Wilhelm mach mij wel lieden.

7/17 julii dingsdachs iss S.H. om 6 uiren van Bergen gegaen en in sijn nieu schip, daer gegeten, quam te seuven uir te Selsaten, wass passelijck wel. - Remon quam bij S.H. uyt het Fransche leger mit monsieur De Bergera, captein de guarde van maréchal de Grammont, doch wat se seiden, wass secret. - S.H. passelijck wel geweest.

8/18 julii woensdach S.H. wel geweest, twemael te peerdt gewandelt; op 't hoff gegeten. - De Fransche brigade sal ammunitie morgen ontfangen en het heele leger.

[p. 257]

[126]

S.H. iss passelijck wel geweest.

9/19 julii donderdach iss den ambassadeur van Vranckrijck bij S.H. gekomen, en hebben Remon mit Bergerac mit S.H. gesproocken, en nae eenighe conferentie sijn die beyde weder nae 't Franche leger gegaen. - S.H. iss niet uyt geweest, wass passelijck wel. Hagius van Bergen gekomen. - Beverweert seide, dat den hertoch van Lorraine nae Brugen marcheerde mit sijn leger, 't bagagi ginck binnen Gendt. - S.H. seide dat de Franchen de 22 souden te Groot-Eyckelo komen; ick gelooff maréschal de Grammont sal se comanderen. - Beverweert seide, om den viant te amuseren, soo mocht men mit 't leger den myne maecken offte men nae Brug woude, sijn [zien] off men Picolomini van Antwerpen koste trecken en schicken op een nacht alle de ruyteri achteruyt nae Antwerpen mit vierduisent mannen te voet, om te sijn [zien] off men de brug oover de Schelde koste leggen, die men in passant te Hulst moste vinden. De brug oover sijnde, soude Picolomini sich niet durven laten sien, omdat 8000 peerden hem altijt op den hals souden kunnen komen, en 't voetvolck geretranscheert, souder niet sijn dat hij dorste aentasten, doch Beverweert meinde S.H. soude daer niet toe komen. - S.H. ginck te half acht te bed sonder eeten.

10/20 julii vriedach op 't hoff geweest; S.H. had een colder⁹⁵ aen. - Prins Wilhelm sal mit de ruyteri marcheren de Francen tegemoet nae Lovendegum. - Rintzwoud en Brederod waeren heel bekommert om S.H. en seiden, niemant kan geen huys mit hem houden; als Beverweert wat seit, soo snaut hij hem toe ende kijft op hem. Rintswoud seit, ghij heren hoort S.H. in te spreecken; wij seiden, wij sullen het ons wel wachten; het iss de heeren staeten haer werck. - S.H. heeft de ponte en de brug te Hulst laeten komen, om te sien off men den viant kan attrapperen, hebbende hem van Antwerpen gelockt. - S.H. heeft niet aen taefel gegeten. Ick adt tehuys. - De naemen van alle de maréchaux die nu in Vranckrijck sijn, maréchal de Schaune, la Force, Bassompiere, Estre, Lospital, Schonberg, Brèse, Lameilleray, Grammont, Gassion, Turaine, Plessis-Prallyn, Rantzau, dertijn in 't getal. - Om vijf uir des avonts soo quam monsieur de Marcheville mit Aquilius in 't leger, seiden dat den hertoch van Orléans mit het heele leger gekomen was bij het canael tuschen Gent en Brug en verwachten daer [127] tijding van S.H.; sie hadden de hertoch van Lorraine gisteren bij de Buskamper gesien, donderdach den 19/9 julii, doch doe se myne maeckten om hem aen te tasten, retireerde hij onder Brug en schickte sijn bagagie nae Gent. - De Franchen quamen sonder bagagi, en had Monsieur selfs niet bij sich; Aquilius vertelde mij dat alless selfs. - S.H. nam strackx resolutie om S.H. prins Wilhelm mit alle de ruyteri daerheenen te schicken, om te sien off sie het gedestineerde volck wilden schiken; der was niemant die oerloff kreech om mit te gaen als ick, en Huygens ginck mit mijn. Voer om negen uir uyt het leger en quam te half tien bij S.H. prins Wilhelm t'Assenede, daer de ruyter begosten te marcheren, doch liep alless soo lang aen, dat het twaelf uir wierde eer prins Wilhelm marcherde. S.H. had prins Wilhelm niet geseit en was niet wel tepasse, daer hij seer oover bedroeft was. - Prins Wilhelm om twaelff uir gemarchiert, quam om negen uir aen de brug bij Sint-Joris. - S.H. was heel desperaedt vandaech, seide tegen graf Hendrick en Haulterive, ick wold dat ick doot was en uyt dese martilleri en quellinge van de werelt.

95 Colder: harnas.

[p. 258]

11/21 julii saterdach om negen uir daer gekomen sijnde, vond S.H. prins Wilhelm den hertoch van Anguyn aen de brug, die hij salueerde mit groote civiliteit, en deedt den hertoch veul eer aen prins Wilhelm; gingen strackx te peerdt, om nae monsieur le duc d'Orléans te rieden en reden soo een half uir en quamen den hertoch tegen. Prins Willem, van het peerdt staende, ginck den hertoch van Orléans tegemoet, die prins Wilhelm siende, stond van sijn peerdt off en salueerde prins Wilhelm heel beleeft. Prins Wilhelm hem de complimenten maeckende, liet hij prins Wilhelm de hoet strackx opsetten en ginck te peerdt sitten, reedt onse ruyteri voorbij, all riedende, die hij heel fray vond. In 't rieden seyde den hertoch van Orléans, dat hij 1980 compagniën te voet hadde en 280 compagniën te peert in 't leger; hij had veul edelluyden van qualiteit bij sich en het heele hoff van Vranckrijck, den hertoch van Nemours, van Brissac, van Candael, van Retz, chevalier de Guise, Rohane en veul andere, maer één cordon bleu, monsieur de Vilitien, gouverneur van Bologne. - Bij een huys comende, hielt den hertoch van Orléans, duc d'Anguyn, maréchaulx de Grammont, Gassion, Rantzou reedt in 't velt, en was d'ambassadeur La Tulleri en Destrade daerbij, en nae lange delibera[tie] [128] en debat van wedersijden, off se aen S.H. solden volck schicken off niet, allegerende S.H. swackheit, dat het volck niet wel wedrom kost comen als te scheep, dat sie haer leger swack maeckten en daerdeur te swack worden om yetwes uyt te richten, doch nae lang debat soo resolveerden se volck te schicken en dat volgens het contract uyt vreese, dat wij anders den vreede mochten maecken mit Spaenjen, en wierd doe vastgestelt, dat maréchal de Grammont soude komen mit 3000 ruyter en 3000 te voet.

Den hertoch van Anguyn soud eerst selfs hebben gekomen, en dan solder meer volckx sijn gekomen, doch om S.H. swackheit bleef dat achter, en doen den hertoch van Anguyn niet kame, doe wolden oock geen Swytser komen. - Als de resolutie genomen, nam een yeder afscheit van den anderen, en ging Monsieur eeten....⁹⁶, prins Wilhelm bij den hertoch van Anguyn, daer den hertoch van Orléans daernae quam, en droncken sterck, soodat prins Wilhelm droncken wierdt, begosten te singen; den hertoch van Orléans ginck wech, nam afscheit van prins Wilhelm, den hertoch van Anguyn oock, doch prins Wilhelm wold niet wechgaen en bleef daer noch mit drie dronckene luyden. Gramont was oock vol; om vijf uir wold prins Wilhelm noch nae den hertoch van Anguyn rijden, dat men hem niet kost afraeden, reedt soo henen, all droncken sijnde, vond den hertoch op 't veld, nam afscheit van den hertoch van Anguyn, die heel beleeft tegen hem was, en hadden groote kenniss tesaemen gemaeckt. - Den hertoch van Orléans begost om ses uir te marcheren mit sijn leger en weder nae Cortrijck toe; Anguyn d'arrièrguard. - Wederkomende, begost maréchal de Grammont sijn volck bijeen te krighen en sich gereetholden om te marcheren. - En begost sijn volck om seuven uir oover de brug te marcheren, 8 regimenten te peerdt, 5 Franschen, 3 Duytschen, heel goedt volck en sterck, ende 5 regimenten te voet, goedt volck, doch swack; heb se niet al gesien, en marcheerde maréchal de Gramont met sijne troupen voor. Prins Wilhelm volchde nae sijne troupen, doch het ginck lancksaem voort, en quamen om seuven uir eerst te Eyckelo, om 10 uir in S.H. quartir.

96 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 259]

12/22 sondach. Maréchal de Grammont ginck mit sijn volck logeren te Klein-Eeckelo, en prins Wilhelm quam te 10 uir te Selsaten, daer wij S.H. niet vonden, die [129] nae den maréchal toe was gereden om 7 uir des morgen, en was S.H. soo moede, dat hij van het peerdt most afsitten onderweechs; was niet lang bij den maréchal de Grammont, en spraecken van geene affairen. - Ick ginck in de kerck; Goedthals preeckte. - S.H. adt in prins Wilhelms quartir, daer wij noch nae toe reeden en vonden S.H. aen tafel, die passelijck wel was; men seid mij, dat S.H. quaet op mij was, omdat ick mit prins Wilhelm was geweest, doch hij seid mij niet. - S.H. quam om vijf uir in 't quartir, daer de maréchal de Grammont soude komen, om mit S.H. te spreecken, en den ambassadeur Tulleri oock. - Prins Wilhelm was heel bedroeft, dat S.H. eerst bij de maréchal van Grammont was geweest, eerdat hij hem gesproocken had. - Ick ginck tehuys en te bed leggen om ses uir en maeckte mij schoon.

13/23 maendach julii is S.H. in 't quartir geweest van den maréchal de Grammont, die te Klein-Selsaten iss logeren. - Den maréchal de Grammont quam weder bij S.H. en brocht hem het ghehele leger rontom, dat se allegaer admireerden en vonden het heel fray volck. - Ick vertelde S.H. 'tgene gepasseert was op prins Wilhelm ridt, hoe hij van den hertoch van Orléans, van den hertoch van Anguyn en andere iss ontfangen en geërt geweest, en was S.H. wel mit mij tevreden. - De heer Brederode, graf Hendrick en andere heren bij mij gegeten. - S.H. ginck in den maréchal de Grammont sijn quartir, sach de infanteri en ruyteri, die S.H. heel goet vond, besonder. - En quam S.H. heel laet tehuys, oover negenen. - Ick heb vandaech aen H.H. geschreven. - Prins Wilhelm seide mij, dat men oovermorgen sal marcheren, en hoopt hij noch wat goets dit jaer dat S.H. sal uytrichten.

14/24 julii dingsdach ben ick niet uyt mijn huys geweest om een stercke durchloop wille en ginck wel twintich op de stoel. - S.H. ginck niet uyt. Maréschal de Grammont en den ambassadeur quamen bij S.H., en wierter ordre gegeven om 's anderen daechs mit den dach in wapenen te sijn.

[130]

15/25 julii woensdach iss het heele leger gemarcheert mit den dach, maréschal de Grammont mit de Franchen voor; in vijf regimenten bestaet het voetvolck, Rambure 123 geleder, elck van 4, Noirmoutier 71 geleder, oock 4 in 't gelit, Faber van Sedan 57 geleder, 6 in 't gelit, Grammont en Du Havre 56 geleder, 6 in 't gelitt, behalven die derbij liepen, in alless 1500 man, passelijck volck, acht regimenten te peerdt, vijf Franche,...⁹⁷, drie Duytsen, Siller, Streuf, Baens. - Van S.H. leger marcherde de Schotten voor, daerop de Franschen, d'Engelsen, Brederod; 't was heel heet, en marcheerden S.H. juist op den middach, bleef veul volck achter, wel twintich doot door hitte. - Ick ginck nae Hulst, sach graf Hendrickx vrau, Grietje, en was heel lustich, bleeff tot acht uir daer en ginck in 't quartir te Steecken. - S.H. reedt den heelen dach in de hitte en was dess avontz heel moede. Maréschal de Grammont adt mit S.H. in 't velt; de Franchen marcheren heel slecht, blieven seer leggen op de wech.

16/26 julii donderdach iss S.H. stil gelegen en voormiddachs en des naemiddachs gewandelt; S.H. was soo heel niet wel, en quam den maréschal de Grammont des

97 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 260]

avonts bij S.H., en wierdt geresolveert des anderen daechs mit den dach te marcheren. - Ick adt tehuys mit eenighe officiren, de heer André oock, die niet wist wat men soude aenvangen.

17/27 vridach iss S.H. gemarcheert 's morgens om drie uir, de ruyteri voor, daerop de Franche brigade, d'Engelse, Brederod, de Schotten; maréchal de Grammont volcht onse troupen, daerop de bagagie en de trainen. - In 't marcheren sijn weder eenige soldaten gestorven door groote hitte, omdat het volck recht op den middach marcheerde.

[131]

S.H. wass passelijck, sach de ruyteri te Loockeren oover de brug marcheren; den maréchal Gramont adt mit S.H., en quam S.H. dien avont niet uyt sijn huys; de heer van Brederod en ick reden om de wachten, om die te besien, en seiden dat de pycken mosten dess nachts op de wech staen en de mussquetiers in de campen ter sieden. - De heer van Brederod seid, dat S.H. gheen desein had en wost niet wat hij doen soude, dat Picolomini, Berk te Wettere, Dendermonde laghen, Loraine oock. - Crock seide S.H. had de march op Vilvoorden in sijn sinn, dat nievers toe dienen soude; tot Antwerpen sach hij geen raedt; de heer van Brederod seide mij dien aenslach mit Cotera. - Prins Talmont seide mij, dat mevrau nu wat beter was tevreden op hem, en woude mij niet seggen de reden ofte oorsaeck van sijn disgratie; H.H. hetede hem neefjen, dat nu seer verandert iss; hij bedanckte mij noch van mijn civiliteit en vrientschap aen hem bewesen, en seide mij hij wass van dieselfde humeur, als yemantz in ongeluck wass. 18/28 julii saterdach isser niet voorgefallen; S.H. iss twemahl wesen wandelen, wass niet heel wel; der quamen drie ooverlopers. - Prins Wilhelm heeft bij maréschal de Gramont gegeten ende gespeult.

19/29 sondach mit S.H. in de kerck geweest. Grammont quam bij S.H. en sprack om het quartir te retrancheren. - S.H. iss soo heel wel niet geweest, heeft desen naemiddach niet uytgereden. - De graf van Waldeck iss desen verleden nacht uyt geweest, en quam hem een Franche partie, geleit door Ravenhiller, tegen, wasser wat dissordre en wierdt Couvielle gequetst; de ruyters waeren van de drie Duytsche regimenten. - Bij de heer André geweest, die mij seide hoe de Hollanders en de Geldersche heeren soo sterck droncken en alse wat in 't hooft hadden, dan wolden se vechten. En raeden S.H. om op te trecken, 't leger yetwess te doen te geven, 'twelck André noch belett heeft, want daerdoor een groot ongeluck uyt kost ontstaen en S.H. yetwess doen mochte 'twelck hij daernae wel soude beclaegen. - Vosbergen en Moulert sijn gekomen en door den prins van Talmont gehaelt. - Herberts seide mij, als het vreede ofte trevess wierde, dan solden alle die regimenten van Eerentruyter en Ferens gecasseert worden, de vijftich compagniën oock, alle compagniën op tseuventich mannen gebrocht ende de collonels en capteins laeten uytsterven, sonder weder yemantz in haer plaetz te stellen.

[132]

20/30 julii maendach. S.H. iss om acht uir uyt geweest, dess voormiddachs, bleef wel een groot quartier uir staen voor sijn deur, eer hij sijn dingen gereet kreech, in presentie van all de werelt en pistede langs de leersen; hij was heel grinich en liet een retranchement maecken om 't quartir te Loockeren. - Collonel Wijnbergen seide mij,

[p. 261]

dat S.H. aen prins Wilhelm geseit hadde, als men hem sprack van het drostschap van Bredevoort, als ick mijn gerechticheit wil wechgeven, wat gaet yemantz dat aen; soodat S.H. heel swack wort en seltzaem van humeur en seer verandert iss, want voor desen all hebbende geen recht, soo solde hij 'tselfde sich alleffenwel wel toemetigen. - Den graf van Nassau-Sarbrück, collonel Streuf en Beens hebben bij mij gegeten; S.H. ginck wandelen vroech nae den eeten. - Ick was bij maréchal de Grammont en reedt des naemiddachs alleen wandelen mit mijn peerden; weder inkomende, wierdt mij geseit dat de Françoisen voor Duynkercken laghen, dat Carasena en Bouquoy cito cito daerheenen waeren getrocken, oock dat den hertoch van Lotteringhen in een clooster was gegaen, heel maelcontent.

21/31⁹⁸ julii dingsdach S.H. weder voor de deur gepist. Ick sprack S.H., die mij seide te willen weten op wat repartitie de compagni Wahlen stond, en dat se mit nominatie moste vergeven worden. Ick seide, U.H. die vergeeft die Waelsche compagni als de Franche en Engelsche; hij seide, die worden oock mit nominatie vergeven. Soo sweech ick still. - S.H. iss te half acht wesen wandelen. - Tehuys gegeten mit ettelijcke officiren heurde ick nae den eten, dat S.H. de compagni van Sterckenburch ahn Broursma had gegeven en die van Haersholt ahn Berck, een subite verandering van opinie ende maxime, want S.H. had de heer Vossbergen dieselfde antwoort gegeven als mij. - Maréchal Grammont bij mij geweest en bij de heer van Brederod gegeten, daer se heel sterck droncken. - De tijding van dat de Françoisen voor Duynkercken leggen of daernae toe sijn, continueert noch.

98 Foutieve datum gecorrigeerd.

[133]

22 julii/1 augusti woensdach. Ick heb S.H. niet gesien; hij is niet uyt wesen wandelen. Men weet noch niet seeckers van de Françoisen haere march. - De prins van Talmont en ander aten bij mij en droncken sterck; wij sijn heel goede vrienden. - Haucourt bij mij geweest, die mij...⁹⁹ dat prins Wilhelm noch werck van mij maeckte en veul van mij hielt, sprack mij van duc d'Anguyn.

23 julii/2 augusti donderdach. Ick ben desen voormiddach niet wel geweest van het drincken, en begint mijnen meerder te loopen; heb den durchloop sterck ghehadt en bin den heelen voormiddach niet uyt geweest. - Der komt tijding, dat den hertoch van Lotteringen vergeven iss van de Spaensche. - Oock dat de Francen Sint-Wynoxbergen hebben ingekregen. - S.H. iss wesen wandelen, iss passelijck. - Der sijn drie gecomiteerden van Munster geweest, die raporteren dat Menderswijck, Pau en Knuyt de articulen hebben geteyckent en dat de andere heeren het niet hebben willen doen¹⁰⁰. - Haucourt gaet uyt mit 200 peerden en 50 man te voet, om 100 peerden en 200 man te voet op te slaen, die te Langebrugge leggen.

24 julii/3 augusti vriedach niet uyt geweest om dess durchloops wil en S.H. niet gesien,

99 Hier ontbreekt een woord.

100 Op 25 juli werd te Munster overeenstemming bereikt over de 70 ‘Artyckelen provisionelijck verdragen tusschen den ambassadeur extraordinaris ende plenipotentiarisen van den koninck van Spagnien ten eenre, ende d'ambassadeurs extraordinaris ende plenipotentiarisen van de Staten Generaal der Vereenighde Nederlanden ter andere zijde, omme geinsereert te worden in het tractaat, 't welck ghemaeckt sal worden tot Munster’. Poelhekke, Vrede van Munster, 298.

[p. 262]

die oock niet uyt is geweest, iss soo heel wel niet, en iss bedroeflijck, dat een heer die soo noodich ahn het landt iss geweest en sooveul dienst gedaen, dat het nu also goedt was dat hij uyt de werelt scheide ende dat tot dienst van 't landt en tot best van sij eighen soon, want hij sijn soon heel achter hout en uyt alle saecken ontreckt, waerdoor hij eens een groot naedeel kan bekomen en bij de Staeten in kleinachtinge komen, die alles wel mochten aen sich trecken. 'tLandts saecken kan S.H. niet meer doen, 't manckeert hem aen memori, verstant, oordeel, spraeck en sterckte dess lichaems. O jammer over jammer, waer kan een Godt toe laeten komen, als hij iemantz tehuys [134] wil soecken ende straffen; daerom moet men wel op sich letten en op sijn leven, want de eene ofte d'andere tijt kompt Godt en besoeckt ons, gelijck nu aen S.H.¹⁰¹. - Haucourt iss wedergekomen, heeft Langerbrug ooverrompelt, 2 capteins gekregen, 2 lieutenants, 60 peerden, ettelijcke gevangens, een soete actie en dat door hulp van den nevell. - De heer André bij mij geweest, die mij seide dat men sprack om de Francen wech te doen te water off te land; de ruyteri wil niet te water, en wort mit den maréchal de Grammont daeroover ge[de]libreert. - Men spreeckt oock om het leger op te breecken, nae Assenede te leggen. - Men seit dat de Fransen voor Sint-Wynoxbergen leggen. - 't Wort niet wel genomen, dat Pau, Knuyt, Meinnerswijck die articulen van vrede hebben geteycken, en meint André het sal noch wonderlijcken handel geven. - Tehuys mit Vriesche officiren gegeten, den helen naemiddach gespeult. Der iss convoy gegaen. Graf Fritz, Welder commanderen, en isser grooten mangel van broot; een broot van 4 stuyver kost 20 stuyver, dat noch noit gebeurt iss in ons leger.

25 julii/4 augusti saterdach heeft S.H. den durchloop sterck gehadt ende woud niet goetz gebruycken, adt niet als vruchten en dronck waeter daertoe, dat hem heel swack maeckte. - Der quam tijding, dat de Franschen Sint-Wynoxbergen in hadden gekregen nae drie voleën van canon en waeren vandaer gegaen naer Duynckercken, hadden de duynen in tuschen Duynckercken en Oostende. - Den maréschal de Grammont reedt sijn convoy tegen mit 600 peerde en 500 man te voet. Adt dess middachs bij prins Wilhelm, speulden dess naemiddachs, wonn 3000 gulden en scheiden doen deruyt off uyt het speul. - S.H. niet gesien. Prins Wilhelm reedt voorbij de frondt van 't leger wandelen, seid mij dat hij uytreed mit 1200 peerden, seid ick soud mit hem gaen. Ick adt dess avonts bij prins Wilhelm; [135] en reedt hij om tien uir uyt, Spijck, graf Hermen, Haersolt, Verneul colonels, Welder, Steenhuysen, Randwijck majors, en reedt nae Haesdonck, om daer in ambuschcade te staen, hebbende Crock voorgeschick mit 200 peerden, om de viant uyt te locken. Reedt tot aen haer wercken, kreech 15 of 16 gevangen, doch de viandt volchde niet, en quam prins Wilhelm om één uir weder tehuys dess sondachs. - Prins Wilhelm had de carabijns niet bijeengedaen noch de curassirs, reeden door malckander, dat niet wel stonde, 'twelck hij een andermahl moet veranderen. Oock bestellen ende belasten, dat het eerste gelit ruyters maer de pistolen treckt, de anderen de degens, want onse ruyters hebben die faulte oover haer, all sijn se niet aen den viandt en dat se de pistolen in de handt hebben, soo schieten se doch

101 De campagne stagneerde, de vrede kreeg steeds meer kans, de Fransen protesteerden, maar van een belegering van Antwerpen kwam niets terecht. Rampzalig oordeelde Willem Frederik; een verkapte zegen, merkt Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 235, op.

[p. 263]

gelijck af en doen een salve; dat moet ick wel onthauden en in memori gedachteniss hauden. - Der waeren noch tsestich volonteren mit Chastillon oock.

26 julii/5 augusti sondach. S.H. iss wat beter geweest; ick ginck om 3 uir te bed, was moede en bleef heelendal leggen.

27 julii/6 augusti maendach ben ick heel swack geweest, had een alteratie van de coortz, had groote pijn in 't hooft, in alle mijn leeden en kost dien heelen dach niet opstaen. - Der quamen brieven van Aquilius van Wynoxbergen. - S.H. iss mit de coetz uyt geweest wandelen bij maréchal de Grammont.

28 julii/7 augusti dingsdach is het wat beter geweest, en reedt voormiddach uyt wandelen. - Der quam groten alarm, dat ons convoy geslagen was, dat geleit wierdt door Somersdijck. - S.H. iss vandaech voor het eerste mahl te peerdt geweest in veertien daghen tijts.

29 julii/8 augusti woensdach heeft S.H. last gegeven te marcheren mit den dach. - Der quam tijding, dat de Francen voor Mardijck laghen. - S.H. iss nu passelijck; de durchloop holdt wat op. - Ick ben Godtloff passelijck sterck wedrom.

[136]

30 julii/9 augusti donderdach iss S.H. gemarcheert door Waesmunster, daer hij in een jufferenclooster ginck ontbijten, en marcheerde tot Melsen toe, daer S.H. liet stucken voor het casteel brengen en schickte Gleser mit de guardes daerheenen, om 't casteel te vermeesteren. Gleser wierd in 't been gequetst, en bleven der 4 of 5 doot, en wierdt het opgeëist, doch den captein en wolde het niet oovergeven. - Der wass niet bij der handt, alless gebreck, niet een schup off spay. - Den vice-admirael van Zeelandt [Johan Evertsen] soud nae het Bourengatt gaen en sijn [zien] dat in te kriegen.

31 julii/10 augusti vriedach iss S.H. om half vijf uytgereden, wass niet wel bij sijn sinnen. Wold eerst nae Rupelmonde rijden, doch vergat het in 't rijden. - Hij liet het casteel weder opeischen, doch den captein wol het noch niet oovergeven. - Mayor Huygens wierd swaerlijck gequetst effen boven sijn manlijckheit, een swaere quetseur, neffens mijn sijde. - Om vijf uir gaven sie sich op, naedat men heur buytenwerck had ingenomen, en trocken den naevont noch uyt. - Der quam tijding, dat den admirael het Bourengatt ingenomen had. - De Schellde iss te Teemsch bijkans soo breedt als de Wael, een musquett kan hem effen ooverschieten, daer een yeder oover verwondert wass oover de breete; te Mel iss het viereendeel soo breet.

[139]

Augustus. - 1/11 augusti saterdach sijn de staeten dess morgens bij S.H. geweest. - De maréchal de Grammont bij de staten, om te resolveren van sijn vertreck, en wierter geresolveert, dat hij dess avontz om seuven uir soud vertrecken. - S.H. reedt wandelen, en wierdt doe openbahr, dat de Franschen souden vertrecken. - Ick adt tehuys, marquys d'Humière oock, sach dat edelmanshuysjen dat bij Teemsche lach. - Den maréchal vertrock om acht uir mit alle sijne troupes van Teemsche, en ordonneerde S.H. aen graf Mauritz mit te marcheren mit sijn brigade en Verneuil regiment tot oover het canael op Buscampervelt, omdat hij seecker soud ooverkomen. - De heer Brederod en ick gingen afscheit van den maréchal de Grammont nemen. - S.H. gaf ordre uyt om te vier uir dess anderen daechs te marcheren.

[p. 264]

2/12 augusti sondach iss S.H. om vier uir gemarcheert nae Sint-Gillis, sach het heele leger voorbij marcheren, dat heel fray en sterck iss, goedt volck, niet één jong, Brederodess troep voor, daerop de Schotten, de derde troup de Engelsen, den Francen de arrièreguarde, de ruyteri heel achter. - Huygens iss dootlijck kranck. - Ons volck heeft Boeregat weder verlaten.

3/13 maendach. S.H. iss desen morgen niet uyt geweest; de heer André bij mij geweest, die mij seide hoe alles soo wonderlijck toeginck onder de heeren gedeputeerden van 't leger, hoe somige soo droncken; hij meinde men solde het leger hier eindigen. - Ick adt des middachs bij de staeten, die mij seiden dat het dessein was geweest op Ruppelmonde ende de forten Callo, Verbroeck, Peerle, Maria, maer dat S.H. het desein in 't marcheeren had vergeten en had sich te Teemsche aen 't canael opghehauden. - Ick reedt mit prins Wilhelm wandelen, die mij 'tselfde oock seide, [140] beklaechde seer S.H. swackheit, seide, der iss nu niet meer te doen, doch Antwerpen iss soo seeckers in onse handt geweest als ick se daer neerlegge. - Major Huygens iss desen avondt om ses uir gestorven van sijn quetseur, een heel eerlijck man en braef soldaet, soo goet als der yemant in 't leger iss. - Ick adt dess avontz bij prins Wilhelm.

4/14 augusti dingsdachs iss S.H. dess morgens rieden wandelen. Ick sprack hem en recomandeerde hem den lieutenant van Huygens tot captein en captein Hoen tot major, doch hij gaf geen rechte antwoort. - Pelnitz iss geslagen en gevangen, hebbende heel wel gedaen; onss quartir wort mit barièren verseeckert. - Ick heb major Huygens neffens eenige officiren uytgeleit buyten 't leger. - Nae den eeten ben ick te Hulst geweest, daer graf Hendrick heel sieck iss.

5/15 augusti woensdach quam der tijding door graf Hendrickx page, dat hij dootlijck kranck was, had den gheheelen nach gedolt. - De heer van Brederode seide mij, dat hij gehoort had dat Knuyt apart voor S.H. getrackteert had, die hertoch van Meurs sal worden, dat men hem Tournhout soud geven en aen H.H. Sevenbergen. Daertegen soud hij belooft hebben, dat men van dese sijde niet soude aenvangen ofte tenteren. De Françoisen souden dit geïntercipieert hebben, als het nae Bruissel ginck; hij seide oock, men moet den vrede hebben, het kost wat het kost; H.H. iss der oock seer toe geneicht en drieft het heel sterck. - De Francen die protesteren der tegen en willen H.H. groote presenten doen, alse verandert van opinie, en veul duysent kroonen vereeren, doch ick geloof niet dat het helpen sal, omdat S.H. indisspositie niet toelaet langer in den oorloch te continueren; 't lichaem en de memori iss te swack. - Menninga seide mij, dat de Spaensche te Mechelen alle processen lieten opsoecken die tegen S.H. daer leggen, om hem die in handen te stellen en te casseren. - De heer Vosbergen lang bij mij geweest, die mij seide hoe S.H. soo [141] swack en onbequam wierd, seide, het leger moet wech off het hooft, sal men noch yet uytrichten, en laeten prins Wilhelm ageren¹⁰². - Ick heb tehuys gegeten en den heelen naemiddach gespeult. S.H. iss niet uyt geweest.

6/16 augusti donderdach in de kerck geweest bij de staeten; daernae ben ick het quartir

102 Frederik Hendrik weigerde taken over te dragen aan zijn zoon. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 236: ‘Ende alsoo de prins seer afnam in kracht ende verstandt, rieden dat sijn Hoocheyt aen prins Wilhelm de directie van 't leger soude laten, maer daer toe was noch de princesse noch de prins selfs niet ghenegen’.

[p. 265]

omgereden mit Wijnbergen en Picheler. - Tehuys gegeten. Mit S.H. gewandelt, daernae bij de heer van Brederod gespeult en bij de hondert gulden verloren. - Des avontz gantz niet gegeten.

7/17 augusti vriedach ben ick 33 jaer geworden, gae nu in mijn 34. Mit S.H. wesen wandelen om het geheele quartir. - Mit Kuyn nae Hulst gereden. - Bij prins Wilhelm gegeten. - Na den eeten iss S.H. nae Hulst geweest. - Marquys de Roquelore iss uyt Vranckrijck gekomen.

8/18 augusti saterdach is S.H. niet uyt geweest; der quam tijding, dat Meenen van de Spaensche was ingenomen bij surprinse. - Pelnitz die quam weder van Antwerpen, had veel eer ontfangen van Picolomini en don Jan de Borgia, die hem een peert gaf. Wosten wel van S.H. swackheit te spreecken.

9/19 augusti sondach iss S.H. in de kerck geweest; doe de predicatie haest uyt was, schickte maréchal de Grammont aen S.H. en liet hem weten, dat de viant mit 2000 peerden en voetvolck aen sijn quartir was en dat het gheheele leger daerop volchde, badt S.H. hem eenighe ruyteri te schicken. S.H. liet prins Wilhelm mit de ruyteri daernae toe riden en schickte 5 Franche regimenten oock daernae toe en volchde selfs in persohn, doch daer was niet één mensch, en had hij niemantz gesien noch iemants van sijn volck. - Prins Wilhelm adt bij Destrade en wonn de Francen 1000 pistolen af. 10/20 maendach iss S.H. nae het klooster geweest van den Polder van Namen, adt daer, was passelijck; het regende den gehelen dach. - Ick adt dess avonts bij prins Wilhelm, die mij 350 gauden cronen afgewon.

[142]

Maréschal de Grammont was bij de staeten, klaechde seer dat haer leger niet uytrichtede, dat soo sterck en fray was, behalven het Fransche secours, en dat de Francen Meenen verloren hadden, om haer troupen swacker gemaeckt te hebben. Wolde oock seggen, dat S.H. geen leger meer leyden kost, most het prins Wilhelm oovergeven. De staeten baden hem, dat hij op die manir aen S.H. niet wilde spreecken, want S.H. soude sich teseer bedroeven, nemende het teseer ter herten. Sie hadden sooveul dienst van S.H. ontfangen, adventagie en victori geduirende sijne regering, sie mosten S.H. swackheit wat te goede holden en baden maréschal de Grammont hij solde S.H. doch spaeren.

11/21 augusti dingsdach iss den maréchal de Grammont bij S.H. geweest, heeft hem gesproocken om het leger te amployeren tot diversie van de Francen, omdat se Menen verloren hadden, om haer weder wat te helpen. Den maréschal de Grammont seit, dat hem S.H. geantwoort heeft, 't is nu heel een ander tijt als voor desen, want sint dat ghij sijt bij mij gekomen, hebben de staeten vrede gemaeckt, soodatter niet te doen iss voor mij. Ick sal niet doen of aenvangen buyten last van de staedten, en al kost ick Antwerpen krigen soo licht als ick mijn handt omdraide, ick solde het nu niet nemen oft sien te krigen. Den maréschal de Gramont ginck bij de staeten, wass heel gealtereert en vertelde haer dat en seide hij was ongeluckich, dat hij soo bedrogen was; hij soud het aen sijn coninck en sijnen raedt ooverschrieven en laeten weten. De staeten seiden, wij kunnen U.E. verseeckeren, dat wij van geen vreede weten te spreecken, en verseeckeren U.E., dat het noch niet gesloten iss. De staeten quamen bij S.H., die sie

[p. 266]

seer gealtereert ende quaet vonden ende verstoort. Naedat de staeten S.H. ten deelen geseit had dat den maréschal de Grammont aen haer geseit had, heeft S.H. geseit, dat er niet aen en was en dat het niet waer was, seid dat hij dat niet geseit had; den anderen seiden van dat S.H. het geseit had¹⁰³. - Ick adt bij de heer van Brederod, daer men der seer af sprack en vreesde men, dat het S.H. geseit had. Somersdijck quam der oock, die oock daeroover heel bedroeft was, seide, S.H. doet prins Wilhelm veul tecort; die sal het moeten misgelden, want de Staeten sullen nu sooveul autoriteit aen sich nemen, die prins Wilhelm niet licht sal kunnen wederkrigen als mit groote patiënti ende lanckheit van tijt. - Ick brocht prins Wilhelm thuys, doch adt daer niet, ginck bij de graf van [143] Stirum, die kranck was, en adt mit Slavata thuys.

12/22 augusti woensdach reedt ick nae Hulst en soo nae 't fort Sint-Anna, waer de vrau van Brederod was, die mij seide dat ick noch heel wel bij mevrau stonde en heel wel mit mij tevreden was. - Dat mevrau heel bedroeft was oover S.H. swackheit en sich seer daerin quelde, en vreesde sij dat het H.H. niet lang solde maecken en wel eerder sterven als S.H., oock dat Sulekum soo tegens mevrau was en dat hij seide, als mevrau van S.H. ginck, Godtloff, dat wij het opperhuys quijt sijn. - Ick sach graf Hendrick, die heel qualijck was, en 't fort Nassau en Grietje. - Bleef tot ses uir te Sint-Anna. Wimmenum quam uyt Den Haghe, wost niet veul te seggen als dat het wonderlijck toeginck in Den Haghe en dat se heel oover malckander leiden, dat S.H. presentie daer wel van doen was, dat Hollandt nae den vrede jaachte en wol die mit gewelt hebben. - Ick quam om acht uir thuys, brocht prins Wilhelm thuys, adt alleffenwel tehuys.

13/23 augusti donderdach in de Fransche kerck geweest, die sondach het nachtmael uytdeelen. - Desloge seide mij Beverweert seide, dat S.H. aen Herberts geseit had, dat de vrede gemaeckt was en dat men alle Francen, Engelsen en Schotten solde afdancken, 'twelck een sottepraet van hem was, dat hij niet behoorde te seggen, al was het waer. Hij is heel loss en spreeckt altijt van S.H. swackheit en onbequaemheit, dat hij oock niet behoorde te doen, hebbende al sijn eer door S.H. De heer van Donau seide mij 'tselfde oock en seid, noit doet geen basterdt goedt, sie kunnen haer potsen niet laeten. - S.H. was gantz niet wel, heel swackjes en flau, reedt doch uyt, doch kost qualijck op 't peerdt sitten. - Grammont iss soo quaedt op S.H., wil niet weder bij S.H. komen, heeft een edelman nae Vranckrijck geschickt, om alless te raporteren ende oover 't gepasseerde te klagen. - Ick brocht prins Wilhelm tehuys, die bij Sulestein adt; ick sprack vrau Aluva aen. Adt tehuys mit Haren, Moiré, Meulen.

14/24 vridach. Noit siet men dat goedt iss, dat sich legers conjungeren, want der kompt alletijt twist en misverstandt onder en quaede correspondentie, den honger oock; soo dickwils als ick het gesien heb, soo heb ick het soo bevonden; daerom kan ick geene

103 Er bestond een diepgaand verschil van mening tussen de Republiek en Frankrijk over de vredesonderhandelingen te Munster. De 70 getekende artikelen waren voorlopige artikelen; de vrede was zeer zeker nog niet getekend (er waren nog geschilpunten over de koloniën en de meierij van Den Bosch); maar Frankrijk interpreteerde dat anders. Zie hiervóór 1646, noot 68, pagina [90] en noot 100, pagina [133]. Het advies van Holland op dit tractaat bestemd voor de Staten-Generaal sprak van een trèves van 30 jaar. Holland wilde in feite vrede sluiten en op 18 september werd dat voorstel ingediend. De Fransen waren dus terecht wantrouwend. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 236 en Poelhekke, Vrede van Munster, 297-309.

[p. 267]

conjunctie goedtvinden als voor corten tijt, en siet men het alle daghe aen de Beyersche en Keisersche, aen de Sweetsche en Hessische en Fransche legers.

[144]

Ick ben bij Gleser geweest, die passelijck wel iss. - Ick ginck nae Hulst, om graf Hendrick te sien, die niet heel wel iss. Ick sach het fort Moervaert, dat fray iss van vier bolwercken; drie dijcken sijn der afgesneden mit de contrescharp. - Ick adt dess middachs bij cornel Wijnbergen mit de heer van Brederod en andere. - Vosbergen seide mij te Hulst S.H. sprack alletijt, dat de vrede gemaeckt was, en wat men hem te contrari seide van dat de Staten noch niet gesloten hadden, maer dat Knuyt geseit hadde, men moet noch tracteren ende sluyten; soo wol hij het niet aennemen. Hij wil oock niet gelooven, dat onse vloot voor Mardijck leit en de Spaenschen daer wechjaecht en haer schepen neemt. - S.H. reedt wandelen tot in 't Fransche quartir en keerde doen wederom, sonder Gramont te sien. - Ick ginck mit de heer van Brederod nae Sint-Anna, adt dess avonts daer en ginck in mijn jacht slaepen.

15/25 saterdach heeft mijn jacht om 3 uir seil gemaeckt, quam om 5 uir te Lillo, daer vijf bolwercken sijn. Vandaer ginck ick te voet nae de Kruysschans, vierhoeck wel gepalissadeert, en wees mij de major, Cornelis Dingman van der Sonne genaemt, van het fort de attaque van den viant, waer hij de twe bruggen had geleit en waer de twe palissaden uyt waeren gekapt, daer de major voorstond en defendeerde en bewaerde het gadt, en was sonder dess majoor couragie, diligentie, wackerheit en voorsichticheit het fort naest gadt gesalveert en voor desen staet bewaert. - Ick ginck op Lijfkeshoeck, mit vier bolwercken omsingelt, een fray fort, en sach men dess viants forten en 't landt van den Doelen heel oover den wech die graf Wilhelm¹⁰⁴ was gemarcheert; ginck in de schaloep ende jacht en quam om 1 uir weder in 't fort Sint-Anna, daer de vicontesse was; sie seid mij, dat graf Mauritz goede aparentie had om aen 't hoff te trauwen. - Wij kregen tijding, dat te ses uir de colonels bij S.H. souden komen, doch Bredero, ick en Haulterive gingen niet. - S.H. hielt doch raet mit de colonels en vraechde haer meeninge op hetgene hem de staeten geseit en voorgedragen hadden, te weten dat sij geern hadden, [145] dat S.H. Antwerpen, Gendt, Brug of Dam souden belegeren, de wiele men meest in de naesoomer hier had uytgericht. Ferens de olste sprack eerst, seide, ick ben weinich geïnformeert van dess viants sterckte, doch sooveul ick in 't Sas verstaen heb, soo sijn se noch passelijck sterck aen volck, en de riviren, de situatiën van de steden sijn sterck, laet in 't jaer, niet verseeckert van soo een droochte als verleden jaer, ons leger niet all te sterck; besloot dat het niet doenlijck was voor dit jaer. All de andere cornels waeren van die meininge.

16/26 sondach bij S.H. in de kerck geweest; nae de predicatie sprack hij de heer van Brederod en mij oock aengaende S.H. de colonels had voorgedragen, en seide, hier sijn staeten, die willen ick sal Antwerpen, Gendt of Brug aentasten. Ick vinde het niet doenlijck, de colonels die gisteren gesproocken, vinden het oock niet goedt; wat iss u beyde opinie. - De heer van Brederod seid, te Breda iss het all mijn meining geweest, en heb altijt gesustineert, als de Francen mit haer heel leger niet in het Landt van Was quaemen, soo was het niet doenlijck, maer wil U.H. yet doen, omdat het leger te veld

104 Stadhouder Willem Lodewijk.

[p. 268]

iss, daer iss de Maeskant. Ick was oock van die meining, doch S.H. woud van de Maes niet hooren. - S.H. iss niet uyt geweest, mit Brederod en Rinswoud gewandelt, die drollich sprack van sijn confraters en Nyvien. - Thuys gegeten, en seide de graf van Wittjenstein van de heeren staeten, alsdat de eene seid, ick woud wel cornel sijn; de ander, ick moch liever veltmaerschalck sijn; en hielden soo een dronckenmanspraet; de derde seid, was ick een dach generael, ick soud het leger wel laten ageren. - Sie seiden oock, men moet Burcht of Swijndrecht aentasten, doen drie, vier assauten; wat isser aen gelegen, of wij vier- of vijfduysent man verlieren. Wie moeten doch trèvess maecken en dancken het volck af, soo iss dat voorgekomen, en men maeckt sooveul maelcontenten niet.

17/27 maendach heb ick de vrau van Brederod gehaelt te Hulst en in 't quartir gebrocht, daer se heeft gegeten mit de vicontesse en andere in de heer van Brederod huys, waeren vrolijck. Ick brocht se weder te Hulst. Ick gaf Traes een kysten, dat ick mit speulen gewonnen had. - De vicontesse seid, dat madamoisel Catrijn nae Cassel ginck, en daer soud den cuhrvorst oock komen. De vrau van Brederod seid hij soud niet van Berlijn komen. Prins Talmont staet noch niet wel te hoof. - Bij graf Hendrick geweest, die nu passelijck iss. - De heer van Spijck seide mij, dat Mardijck saterdach aen de Francen was oovergelevert. - S.H. niet gesien, was passelijck. Van de vrau van Donau een brief gekregen.

18/28 dingsdach ben ick des voormiddachs aen prins Wilhelm sijn huys geweest, die men niet sach, omdat hij sliep; ick adt tehuys mit ettelijcke officiren. Aen de vrau van Donau geschreven. - Nae den eeten sprack ick eenighe van de staeten, die waeren seer bekommert om de Francen quijt te worden en wosten niet hoe sie die mit goedt fatsoen souden quijt worden.

[148]

S.H. voer mit de koetz wandelen, was passelijck; prins Wilhelm quam oock in de koetz; Donau viel in een breede sloot. - S.H. sprack al van den vreden en van sijne reisen van Breda op Buiren en van sijn bauwen te Honselersdijck en Breda. - Ick ginck dess avonts bij prins Wilhelm eeten, die mij van S.H. swackheit sprack en hoe hij nu soo tot den vreden was geneicht, en bedroefde sich, dat men in Vranckrijck en hier in 't landt daer soo van sprack; prins Wilhelm gaf Knuyt de schult en was niet wel op hem tevreden; daernae sprack van Amsterdam en van den heer Bicker en wat men doen kost. - Hij sprack oock van prins Mauritz en van S.H. gheduirende de armyniaeneri, hoe S.H. den degen op Marquet trock, omdat hij yetwess gepraet had van S.H. aen prins Mauritz. - Hoe prins Mauritz sijn degen had op taefel geleit in de vergadering van de Staeten-Generael, doch hij had se alletijt vastgheholden. - Nae het discoureeren speulden prins Wilhelm en ick tesaemen en speulden tot woensdach 's morgens om half acht.

19/29 augusti woensdach tot acht uir gespeult; ick wonne 250 kroonen. - S.H. reedt nae Sint-Anna; prins Wilhelm ginck slaepen, en ick reedt om half elf van prins Wilhelm sijn huys en quam voor 12 te Sint-Anna, lang eer se aen taefel saten. - S.H. was passelijck, reet om het fort. Ick sprack mit de vrau van Brederod, die mij toonde veul vrientschap, seide mij hoe Talmont soo qualijck stond te hooff, dat de viconte en

[p. 269]

vicontesse het geweldich mit hem hielden, doch dat hij niet soud opdoen. - De heer van Brederod seide hij meinde dat prins Talmont Less woud wechvoeren. - En verseeckerde mij de vrau van Brederod, dat ick wel te hooff stond. - S.H. quam om achten tehuys; ick adt dess avonts mit Vandermeulen en ginck vroech te bedde, naedat ick eenige [149] brieven had geteyckent en geordonneert en aen de vrau van Korck 1000 gulden geschickt.

20/30 donderdach. Ick sliep lang, ginck bij S.H. eeten, daer den marschal de Gramont adt. Nae den eeten speulden wij, en verloor 663 kroonen, prins Wilhelm 200 pistolen, Desloge 300 pistolen, en won Roquelore 800 pistolen. - Ick adt avontz bij prins Wilhelm, en speulden tot vier uir, doch niemantz wonne yetwess.

21/31 augusti vriedach lang geslapen, bij den Rijngraf gegeten. S.H. iss nae Hulst geweest, doch ick wass niet mit; ick speulde mit Bergerole. - Prins Wilhelm gesien en hem aen het hoff geleit. S.H. niet gesien. - Ick ginck sonder eeten slaepen en vroech te bedde.

22 augusti/1 september saterdach ister niet voorgefallen als dat den Rijngraef nae Swijndrecht was gereden en in een rancontre sijn cornet en quartiermeester gevangen. - S.H. wesen wandelen mit de koetz. - Bij prins Wilhelm gegeten.

23 augusti/2 september sondach is S.H. in de kerck geweest. - Ick heb tehuys gegeten. - S.H. iss nae den eeten wesen wandelen. - Dess avonts bij prins Wilhelm gespeult en gegeten, daer Roquelore 20 duysent gulden verspeulde.

24 augusti/3 september maendach heeft S.H. bij den maréschal de Grammont gegeten, en wierter gespeult, en verloor hij 800 pistolen. - Dess avonts mit Kuyn tehuys gegeten. 25 augusti/4 september dingsdachs ben ick te Hulst geweest en heb bij vrau Aluva gegeten en nae den eeten gespeult. - S.H. reedt wandelen, doch heb hem niet opgewacht off gesien. - Prins Wilhelm liet mij haelen, om te speulen.

26/5 woensdach ben ick op 't fort Sint-Anna geweest, om de vrau van Brederod te besoecken, quam om 6 uir weder tehuys, ginck vroech te bedde; ick sach S.H. niet.

[150]

27 augusti/6 september donderdach is S.H. mit den maréschal bij den heer van Brederod wesen eeten. - Dalone verloor 1400 pistolen. - S.H. reedt een weinich wandelen, doch den regen deedt hem wederkeren nae huys. - Bij de vicontesse geweest. Mit prins Wilhelm gespeult en 12 paertiën verloren, die mij seide van de vrau van Bornevael, van Alckemade, van Willemine, sijn dessein op Phijcke, Willemine heel te hebben en liever voor sijn vrau als yemants, gravin X van Nassau, Florentine, Solms, Loo. - Sijn ahnslach op Limburch, en wass heel vriendlijck en confident.

28 augusti/7 september vridach mit S.H. in de vroechpredicatie geweest ofte voorbereiding van het heilige nachtmahl. - Tehuys gegeten. Bij prins Wilhelm geweest, die mangel aen het ooghe had, mit hem gespeult, 3 partiën gewonnen. - Een lieutenant brocht tijding, dat de Francen Veuren in hadden gekregen. Vrau van Brederod genacht geseit hier in 't quartir. - S.H. ginck mit de koetz uyt, doch ick was niet mit. - En adt alleen tehuys en ginck vroech te bed.

29 augusti/8 september saterdach bij Radzeviel geweest, adt tehuys. Mit S.H. rieden wandelen mit de koetz. - Een caemerling van duc d'Anguyn quam van Veurne, brocht

[p. 270]

tijding dat se Veurne sonder slach off stoot in hadden gekregen, hoe het regiment Spanjaers van duc d'Anguyn selfs mit dartich peerden was geslagen en 17 veendels gekregen, 400 gevangen, 120 peerden, sloegen 500, krigende veul van Carassene sijn bagagie. - Den maréschal sprack S.H. om sijn voetvolck volgens last van duc d'Anguyn nae Mardijck te schicken en begeerde schepen. S.H. had liever gehadt, dat het heele volck, ruyter en voetvolck, hadden vertrocken, en maeckte swaricheit in de schepen, seide, den trèves iss gemaeckt, ick sal mischien in een dach off vier vertrecken en om uwenwil sal ick niet blieven; en kregen harde woorden mit malckanderen; de staeten quamen bij S.H., en Grammont ginck bij de staeten, en duirde het tot 9 uir; op het lest wierd haer schepen toegestaen. - Grammont beklaechde sich seer oover S.H., beklaechde sijn ongeluck en schreef het S.H. swackheit toe¹⁰⁵.

105 Zie hiervóór 1646, noot 103, pagina [142].

[151]

Lintloo wass voll¹⁰⁶ en sprack S.H. staut aen, seide mit vloecken, men moet noch wat doen. S.H. wass quaet. - Wimmenum seide aen Grammont, waerom kundt ghij niet mit u ruyter vertrecken. Gassion heeft het verleden jaer wel gedaen en nam alleen mit sijn guardes een fort in en sloech eenighe ruyter; waeroover Grammont seer quaet wierd en seid, ick ben soo vaillant niet als Gassion. Wimmenum, Lintloo, Nijssen nae Den Haghe vertrocken.

30 augusti/9 september sondach heeft S.H. en veul officiren, soldat, prins Wilhelm het heilige nachtmaehl ontfangen. - Ick heb tehuys gegeten. - S.H. die reedt mit de koetz uyt wandelen; ick reedt mit hem; was passelijck wel, sprack al van vreede en vertreck. - Ick adt dess avonts tehuys mit Meulen, Bergerole. - Schoenenberch schreeff van Eickelo, sijnde uytgeschick op parthi, dat duc d'Anguyn Duynkercken belegert hadde. 31 augusti/10 september maendach ben ick te Hulst geweest, sprack freulen Margriet en sach graf Hendrick, die nu wat beeter wordt. - Reedt aen het hoff, daer de maréschal de Grammont was, die oock seide dat Duynkercken belegert wass. - Vandaech sijn de troupes te voet van maréschal Grammont vertrocken, tuschen 15 à 16 hondert man mit officiers. - Ick adt bij prins Wilhelm, die seer beklaechde S.H. swackheit en seide, S.H. die wilt niet uytrichten dit jaer; hij gelooft dat hij noch bequaem genoech iss, maer dat hij door Knuyt soo iss ingenomen tot de vreede, die hem seit, als U.H. yetwess doet, soo sult ghij den vreede verachteren; die S.H. nu wil hebben, het kost wat het kost. Prins Wilhelm seide als S.H. yetwess doen woude, het wass nu de beste occasie van de werelt, want den viant iss achter de rivier wech en gheheel nae de Francen toe, en Beck iss gemarcheert mit ettelijcke regimenten. - Prins Wilhelm had eenighe discoursen mit H.H. oover den vrede; prins Wilhelm isser tegen, H.H. wil vreede hebben, en kregen harde woorden. Prins Wilhelm seide, U.H. wil mijn opinie weten, en als ick se segge, soo worden U.H. daer gemelijck oover; ick solde op een andermael U.H. mijn meininge niet seggen; en ginck soo wech van Bergen nae het leger. Prins Wilhelm iss seer quaet op Knuyt.

106 Voll: dronken.

[152]

S.H. heeft aen de Staeten van Hollandt alleen geschreven aengaende het vertreck

[p. 271]

van het leger, op hoop dat se souden tot het vertreck genegen sijn, maer sie andtwoorden dat het beter iss, dat het leger blieft liggen, om de Françoisen te favoriseren in haere desseins. Oock als S.H. kan, dat hij noch yet remarquabels aenvange, 'twelck S.H. niet sal aenstaen. De reeden van Hollandt iss om de Spaenischen daerdoor te eerder tot vreede te bewegen en tot betere conditiën. - S.H. heeft twee brieven van Antwerpen gekregen, waerinne sie schrieven S.H. iss wel, riet alle daech uyt wandelen, en sijn verwondert dat hij niet doet, de occasie sich soo schoon representerende om yetwess uyt te richten, daer S.H. heel quaet oover wierde. Ick gelooff dat hij te Breda all in sinn heeft gehadt om niet te doen, want anders soude hij het geheele leger niet in Vlaenderen hebben getrocken. - Musch heeft een instrucktie gekregen en besworen, die heel nau bewonden iss, waer men hem alle sijne profijten afneemt en sijn gesach, door Van der Meer van Delft ingestelt en Vett, Van der Holack en Verbolt¹⁰⁷. - Mit prins Wilhelm gespeult en vijf parthiën verloren, iss nu 13 parthi. - Ick seide prins Wilhelm, dat men onder dat decksel, datter de Françoisen wechgingen, men 3000 à 4000 man soude te scheep doen en sijn [zien], off men van achteren in het Frants quartier kost komen te Swijndrecht en tasten se van vooren oock heel fel aen; ick geloove men sal se amporteren; hij wasser wel toe gesint en wolde wel dat S.H. het doen wilde, doch seide hij, S.H. wil niet doen, en ick kan niet doen; soo ben ick ongeluckich, het landt en de Francen.

107 ‘In desen tijdt is het oock gebeurt dat verscheyden klachten dickwils te voren ingekomen zijnde, dat eensdeels in de griffie van haer Ho. Mog. alderhande onordeningh was; ende dat de griffier verklaerde geen meester daer te zijn, yeder clerck meende selfs griffier te wesen; anderdeels oock dat de griffier voor expeditie ende directie van saecken sich excessivelijck liet beloonen ende vereeren, ende aen de heeren van de vergaderingh oock geen behoorlijck respect droech; men te rade bevonden heeft te committeren de heeren Verbolt, Meerman, Vet, Hoolck, Roorda, Nykercke ende Nyveen, om te formeren een instructie. Zijne quaetgunstige hadden gheremarqueert, dat hy niet meer tot tractement genietende als achtien hondert gulden, ende drie hondert guldens tot huyshuer; ende van hem self niet als matige middelen hebbende, met exactien moest bekomen soo groote ende excessive middelen als men seyde; daer beneffens aen sich toogh de directie van des landts saecken, ende de dispositie over de ampten die vacant vielen’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 244-252.

[155]

September. - 1/11 september dingsdach heeft mij Wijnbergen geseit, dat Deloges geseit soude hebben het wass beter voor de coninck van Vranckrijck, dat hij S.H. 4 off 5 tonnen gautz de jaers had gegeven als dat S.H. nu soo tegens Vranckrijck soude sijn en dat om eenich goet dat men hem vereeren sal van de andere sijde. - Ick heb bij de viconte gegeten, daer graf Hendrickx vrau wass. - Mit S.H. uyt geweest in de coetz, en kreech hij tiding, dat Gassion voor Duynkercken wass, Beck te Gendt, Lotteringer mit 3000 man te Halteren, Carassena tuschen Oostende en Brug. S.H. was passelijck. - Desen avont heb ick den hertoch van Lunenburch onderholden, die mij seide dat, als hertoch Fridrich storf, dan wass hij hertoch van Lunenburch, die het met haer hielt, maer Augustus was goet keiserisch en had veul kinder. - Niet gegeten, seneblaeder ingenomen.

2/12 september woensdach bij de staeten in de kerck geweest, tehuys gegeten. - Boschuysen iss gekomen. Hardenbroeck major geworden van Wijnbergen. - Mit S.H. te Hulst geweest, die sijn koetz liet stillhauden, opdat ick daerin soude gaen sitten. S.H.

[p. 272]

reedt de stadt om. Ick ginck bij graf Hendrick, die nu veul beter iss. - Der quam tijding, dat de Franschen Duynkercken verleden saterdach hadden beginnen te belegeren en te beschieten, dat den marquys de Carassena in disgratie iss, omdat hij Meenen sonder last heeft aengetast, waerdoor den pass om Duynkerken te belegeren open iss geworden. - S.H. quam de post van Antwerpen tegen, die S.H. seide dat een courir uyt Spagnjen wass gekomen, die den vreede mitbrocht, oock dat se uyt Hollandt en Amsterdam deselfde tijdinge hadden, 'twelck S.H. seer wel geviel, en seide, dat iss heel goet en het beste. Godt geef ons den vreede. Toonde groote genegentheit daertoe.

[156]

3/13 september donderdach. De graf van Waldeck iss saterdach in de schans Sint-Anna gekomen. - De viconte van Manchau bij mij geweest en gediscoureert van de Fransche saecken en van de jalousiën die tuschen Franckrijck en dit lant sijn. - Seide oock verwondert te sijn het subyt changement van S.H., die desen winter te Breda in 't begin seer geneicht wass tot den oorloch, en nu sint één, twee, drie maenden is hij heel genegen tot de vrede.

Sijn meininge, dat S.H. om sijn 1) ouderdoms will den krijch moede wass en geerne voor sijn doot een goede vreede sijn [zien] soude, bevindende sich swack om de fatigues van de oorloch uyt te staen. 2) om den Spaenjaert niet heel te verjaegen, om dit landt niet heel in vreede en rust te stellen en buyten vreese, om sijn soon en sijn huys niet inutiel hier in 't landt te maecken en buyten gesach te stellen, want als der geen soldaten sijn, soo heeft de prins niet te seggen en soude half als een particulier gereeckent worden. 3) dat S.H. door Knuyt soo ingenomen iss tot de vreede om reeden van wisselinge en andere saecken, oock door aendrieven van H.H. 4) om de Fransman soo nae niet te hebben en Antwerpen, Gendt, Brug tot een scheitmuir te hauden.

Haulterive quam oock bij mij, die mij seide dat hij meinde Hollandt soude mittertijt meester van het heele landt worden en Amsterdam van Hollandt. Amsterdam sal dan sijn als Venetiën, doch daer hoort tijt toe. - Aen 't hoff geweest, bij Willem van Haultyn gegeten. In 't rieden viel ick van het peerdt en weet niet hoe. - S.H. voer wandelen mit de koetz, doch ick wass niet mit. - Bij Lindenaer geweest. Mit Hoochwau en joncker Willem tehuys gegeten.

[157]

4/14 september vridach iss heer Boschuysen bij mij geweest, die mij eenighe pampiren brocht en seide, dat de Staeten resolutie genomen hadden om 't leger te velt te laten en als men kost, noch yet uyt te richten. - Ick hadt gasten gebeden, maer most se weder afseggen laten, omdat S.H. uytreedt. - S.H. iss uyt geweest nae het dorp Sint-Nicolaes en reedt altijt te peerdt. - De heeren gecommiteerde Lintloo, Wimmenum, Nijssens sijn weder uyt Den Haghe gekomen, brengen mede dat het leger noch te velde sal blieven en richten noch yetwess uyt tot dienst van den lande. - Tehuys alleen gegeten.

5/15 september saterdach ben ick aen het huys geweest van den hertoch van Lunenburch, doch hij wass niet tehuys en hij vertrock dien dach nae Antwerpen. - Ick kreech een brief van de vrau van Brederod, die mij schreef dat H.H. op mij begeerde ick soude komen tot Breda, om H.H. op te wachten in het promoveren van de professoren en most

[p. 273]

sondachsavonts daer wesen¹⁰⁸. Ick vraechde S.H. verloff, die mij het toestond. - Mijn gasten, de vrauwen en mans Haersholdt, Welder, Krock quaemen bij mij eeten; ick bleef tot drie uir en doe ginck ick wech nae Hulst en Sint-Anna, sach graf Hendrick, graf van Waldeck. - Der quam een edelman van monsieur d'Anguyn bij S.H., die seide dat Duynckercken noch niet belegert wass, maer dat hij sijn magasijn maeckte en begost aen de circumvalatie te wercken. - Ick ginck dess avontz scheep en vond mijn jacht heel periculeux op het hooft sitten, van om te slaen.

6/16 sondach voer de heer van Dona en ick om drie uir van Sint-Anna en gingen in de schaeloup sitten, omdatter geen wint wass, quamen om negen uir te Bergen. Ginck in de predicatie. - Adt om elf uir, reedt om twaelf uir uyt Bergen mit een convoy van 70 peerden en quam om ses uir te Breda.

108 In 1646 had Frederik Hendrik in Breda een ‘Illustre collegie of schoole tot bevordering van de loop der waerheyt in alle wetenschappen ende konsten, om te versien tot den gemeynen oorbaer ende opvoedingh van de bloeyende jeucht’ opgericht. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 204.

[158]

H.H. wass bliede en deedt onss veul eer aen, sprack mij heel vrie van secretaris Huygens, van Beverweert, van Lintloo, van Vosbergen en van de Staeten. Wass heel qualijck op de Francen tevreden in 't generael en Gramont en 't hoff, oock op Deloges. - Ick adt mit madmoisel, die wass niet wel, adt niet; nae den eeten sagen wij H.H. weder en prateden.

7/17 september iss H.H. om 10 uir in de kerck gegaen, om een aenvanck te maecken van de installing der Illustre Schoole, en deedt Rivedt een harangue. Daernae lass Haussman de articulen en ordre van de Academie¹⁰⁹; de professoren aten op het hoff. - Nae den eeten reedt H.H. wandelen in 't Mastebosch, sprack qualijck van de Fransen en van den prins van Talmont, van sijn veranderen van religie, dat hij het alleen gedaen had om lieutenant-generael te worden van de ruyteri; kost hij dat niet krigen, sal hij weder wechgaen en worden wedrom paeps; H.H. sprack oock van madam de la Trémouille en van 't huys, dat desen prins van Talmont Laval most heeten, oock van sijn broeder, die geern cardinael wass, en was heel qualijck op haerlieden tevreden. - Aten mit mamoisel, prateden wedrom mit H.H. des avontz. - Ginck juffer Granperyn besoecken.

8/18 dingsdach om half elf ginck H.H. wedrom om harangues te hooren en geschach het in 't clooster daer de begientjes in geweest sijn, dat heel wel is begonnen toegericht te worden, en deedt Reness, rector magnificus, de eerste harange, en theologant. Naedat de musijck gespeult had, begost daer [Johann Henryk Dauber], een jurist, die sijn harange heel wel deedt, all van buyten. Nae den eeten ginck H.H. wedrom, en doe deedt den professor medicine [Albertus Kyper] de oratie, oock van buyten, heel wel, en was seuven uir, eer H.H. tehuys quam; H.H. wass niet wel op Heenvliet tevreden, omdat hij hebben wold, dat madamoisel op de bruiloff van sijn dochter soude komen. - Van het paternoster dat Heenvliet aen la reine-mère presenteerde. - Van die man die in H.H. coutz in de portir piste.

109 André Rivet, hoogleraar in de theologie te Leiden, was curator van de Illustere School te Breda geworden. Zie voor het reglement van de school Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 205-212.

[p. 274]

[159]

H.H. retireerde sich vroech, om weder vroech op te staen. - Ick ginck bij juffer Grandperyn, die mij seide hoe H.H. Less noch soo qualijck tracteerde, alletijt op haer keeff en qualijck tevreden wass en hoe die soetert alletijt kreet, alse alleen wass en in haer bedde. - Dat H.H. alletijt continueerde soo qualijck tevreden te sien op den prins Talmont, dat de viconte Manchau H.H. gevraecht had vanwegen prins Talmont om verseeckert te sijn voor één van haere dochters, die geantwoort had, qu'il allié au diable, ny asteur ny jamais de sa vie il en aura une. - Der moet noch wat meer schuylen, want sie seyde, ick mach u alless niet seggen van madamoisell; ick diene H.H.; doch na lang bidden seide sij, dat freulen Mauritz twe brieven had gevonden in het schriefgetuich van mamoisel, dat se had opgedaen mit behendicheit en maeckt Less wijs, dat se het open had gevonden; freulen Mauritz is heel ingenomen tegen mamoisel, doet haer alle dach quaede diensten bij mevrau, daerover sie madamoisell soo bekieft; Less had Grandperyn oock haest in het spel gebracht, seide dat sie van alles kenniss had, die het strackx ontkende aen prins Wilhelm. - Freulen Mauritz soud graef Fritz wel willen hebben, als hij haer eischede ten hauwelijck, 'twelck mischien geschieden sal en geadjusteert door de derdehandt; sie wil den heer van Donau niet hebben, ick kan niet weten waerom. - Ick most gaen, dorst niet langer blieven; het wass elf uir.

9/19 september woensdach ginck ick in de kerck, daer Reness preeckte; om half tien ginck H.H. wedrom nae de Illustre Schole, daer een professor van de cruyden de harangue deede, [Johan Brosterhuisen] genaemt, heel kort. Daer die in de astrologi of mathematijck [Jonh Pell], die het heel wel maeckte, had goede myne, goede uytspraeck, deedt sijn harangue heel uytwendich, sonder te lesen. - Nae den eeten ginck H.H. wedrom, om de laeste te hooren, den professor historiarum, die het wel maeckte, [Johannes Philemon] genaemt. Den seuvenden professor [Henricus Bornius] deedt sijn exkuyse, niet gereedt te sijn, omdat het hem te laet wass aengedient en dat hij geen boecken hadde, daer H.H. en de damess wel mit tevreden waeren. Iss alsoo dat werck door H.H. begonnen, bij S.H. teweghe gebracht, door H.H. mit goede ordre en fatsoen ten einde gebracht tot groote eer van Haere Hoocheiden, waerdoor se een onsterfelijcke naem sullen verkriegen bij de nacomelingen. - H.H. tehuys komende, quaemen de professoren H.H. bedancken voor de sorg van de school en van de moite die H.H. tot den einde toe had genomen. - De magistraet quam H.H. oock bedancken voor de benefici van de stadt en badt H.H. ten eeten, doch H.H. excuseerde het, hebbende voorgenomen donderdaechs van Breda te gaen nae Bergen op Soom.

[160]

H.H. liet mij een brief sien van S.H., daer S.H. in verwondert wass, dat de Staeten soo stilsaten en lieten de Francen soo voor Duynkercken voortvaeren, sonder het te beletten onder de handt. - S.H. wass oock niet wel tevreden op de Staeten, klaechde oover veele, besonder oover Lintloo, daer ick hoope noch eens de occasie van te kriegen om mij tegens hem te revangeren; H.H. seide haer leven sulcke brieven of discoursen van S.H. niet gehoort te hebben ofte gesien, soodat S.H. heel gealtereert moet sijn geweest. - 'tWelck een groote eer voor mij wass, en toonde H.H. dat se sich op mij betraude; daerom sal ick oock haer diener wesen en blieven alletijt als sich de occasie presenteert. Doch weest secreet, segt het niemant en menageert u wel, siet dat

[p. 275]

ghij u modereert en niet teseer daeroover verheucht en verhooveerdicht; het iss periculeux, de heren sijn veranderlijck, daerom moet men sich te meer voorsien en het menageren. - Mit mamoisel dess avontz gegeten, wass vrolijck; nae den eeten bij H.H. geweest, die sich vroech retireerde, om 's anderen daechs te vertrecken; H.H. keef eerst seer op Heenvliet, doch daernae seide sie hem niet en maeckte hem noch goede myne. - Rivett gaet te Breda wonen.

10/20 september donderdach iss H.H. om acht uir op de koetz gaen sitten en quam om één uir te Rosendael, daer H.H. des middachs adt. Prins Wilhelm quam daer bij H.H., en quam H.H. om vijf uir te Bergen op Soom en vond S.H. in sijn kaemer, passelijck wel. - H.H. liet mij den brief lesen van Buseroy. Madamoisel adt op 't hoff alleen; ick adt in mijn huys en ginck vroech te bed.

11/21 vridach in de kerck geweest te Bergen. Daernae op het hoff gegaen, daer d'Estrade mij seide, datter 24 staetenschepen voor Duynkercken leggen en dat monsieur d'Anguyn sich vastmaeckt bij Duynkercken en wacht ordre uyt Vranckrijck, wat hij doen sal, of hij de stadt sal belegeren of niet. Is wel mit de Staeten tevreden. - De maréschal de Grammont adt bij S.H. en begeerde H.H. te salueren, die het hem refuseerde, waeroover hij heel qualijck tevreden iss en sprack spijtich, klaechde het aen prins Wilhelm, die strackx bij S.H. en H.H. quam. S.H. iss daer niet wel in tevreden. - Madamoisel sien eeten, gaf haer perseken, gisteren oock. - Mamoisel en freulen Mauritz hebben in één bedt geslapen een nacht. - Prins Wilhelm quam om vijf uir te Bergen en sprack S.H. en H.H. oover die saeck, en wass een ieder verwondert ende bedroeft daeroover.

[161]

12/22 saterdach ben ick bij den heer Boschuysen geweest, die meint dat S.H. niet sal aenvangen of uytrichten, want alles wat men hem voorslaet, daer vind hij swaricheit in en spreeckt het tegen; leggen de schult op H.H. - S.H. reedt uyt wandelen om de stadt Bergen; sprack lang mit hem; hij seid aen de heer van Brederod, dat Beck, Picolomini, Loraine oover waeren getrocken heel sterck en dat se achter de wateren lagen en dat de steden wel sterck versien sijn, 'twelck een voorboode iss, dat S.H. niet doen wil. - Broursma seid dat hij prins Wilhelm van S.H. wegen seide hij soude den maréschal 's middachs bij S.H. brengen ten eeten, die sich excuseerde op den vischdach dat het saterdach wass, en wold S.H. nae den eeten opwachten; hij quam nae den eeten, en scheideden niet heel wel, omdat S.H. morgen noch niet wil marcheren. Grammont wold H.H. oock niet sien, ginck wech mit quaet genoegen. - Ick ginck bij den graf van Waldeck, die oover prins Wilhelm claechde, dat hij geen amitié had en niemantz achtede. Seid oock, dat de grevin van Nassau geseit had H.H. was oorsaeck vanwegen haer quaet tractament, dat se soo kranck wass geworden ende leid en sterf, en hoe prins Wilhelm soo vloeckte en reynieerde, als hij bij den Francen waass. - Ick wass bij Rockelore; wederkomende, sach H.H., die wel wass en lustich. - Ick adt dess avontz mit mamoisel, die heel wel opgeschickt wass; de juffers waeren heel qualijck getracteert. - Ginck mit de juffers wandelen, die meinden dat Rinswaude door sijn schrieven oorsaeck iss, dat H.H. soo qualijck op de Francen tevreden iss, daer hij heel qualijck aen doet en H.H. en haer heel huys grooten ondienst mit doet. - Dess middachs

[p. 276]

bij Brederod gegeten, waren lustich. - De vrau van Brederod seid, dat haer suster de Riengrafin alletijt geseit had dat H.H. van jongs op hooveerdich, eigensinnich en trots wass geweest.

[162]

13/23 september sondach iss S.H. in de kerck geweest; H.H. liet in 't hoff prediken door Goedthals. - Rockelore iss bij H.H. gekomen en haer gesalueert. - Monsieur Milett quam van Duynkercken, seide dat duc d'Anguyn Duynkercken had beginnen te belegeren verleden dingsdach 8/18 en dat hij den maréschal de Grammont liet seggen, dat hij Duynkercken had aengetast; hij soud het kriegen off hij soud niet levendich vandaer worden gebracht. Men seit dat sijn leger 18.000 te voet iss, van alles oovervloet; laet kleine schepen langs de strand brengen, om het inkomen te beletten. - Marquys de Leude iss in de stadt mit 3000 man, heeft alless in oovervloet en de Spaenschen verseeckert die stadt wel te defenderen en te beletten, dat se de Francen niet souden inkrigen. - S.H., H.H. waeren uyt wandelen. S.H. mij niet recht verstaende, meinde dat ick seide, dat de Francen Oostenden souden inkriegen. S.H. wierd quaet en seide, de Francen Oostende, dat iss onmeugelijck. Sie mochten den duyvel doen of wel duyvels wesen. Sprack al van vreede. - Goring quam in de koetz, seide, soolang het hier in 't lant geen vreede iss, soo kan het in Engelant oock geen vreede worden. Off nu H.H. en S.H. daerom den vreede soo soucken, weet ick niet. - Hij seid oock, dat de Schotten mit de Engelsen voor 4 miljoen veraccordeert waeren en dat de officiren voor den koninck hielden altemael, behalven Lesle, dat niet geloofflijck iss. - Maréschal Grammont wass op 't hoff; watter gepasseert, weet ick niet. Mij iss geseit, dat hij heel wel van S.H. iss gescheiden. Hij ginck noch dess avonts bij de staeten en dede Haere Hoochmogende te weten de belegering van Duynkercken, wass heel wel tevreden en wass verwondert, dat S.H. niet uytrichtede, hebben soo schoone gelegenheit. - Prins Wilhelm op 't hoff. - Ick gaff freulen Mauritz eiyer, madamoisel melecotons¹¹⁰ en adt bij de vrau van Brederod; H.H. had veul officiren in haer camer dess avontz.

110 Melecotons: kweeperen.

[163]

14/24 september maendach ben ick bij Boschuysen geweest, die mij seide dat S.H. noch all uytvluchten socht om niet te doen, had noch een brief aen de Staeten geschreven, om te vragen wat hij doen soude, seggende dat Beck, Picolomini, Loraine achter de Neet leggen, Picolomini sijnde nae Duynkercken, als Goring seit. In summa, S.H. wil niet uytrichten dit jaer, hetwelck een groot ongeluck iss voor S.H. prins Wilhelm, want daerdoor sullen de Staeten al meerder authoriteit aen sich trecken en maecken het als in Venetiën, stellen provededores, die alle macht aen sich hebben. - De soldaten murmureren en seggen H.H. iss daer oorsaeck van, dat men se hier soo leggen laet. - Boschuysen seide, dat Knuyt geseit had van de wisseling van Duynkercken en Maestricht voor verseeckert, dat nievers anders uytkompt als uyt de discoursen die prins Wilhelm mit Knuyt geholden heeft, als prins Wilhelm mij selfs geseit heeft. - S.H. reedt wandelen, die all van de sterckte van de viant sprack en datter niet te doen wass en sprack heel soober van de belegering van Duynkercken. - Ick ginck mit Kuyn bij prins Wilhelm eeten, daer drie staeten aten; in 't wederomkomen seit hij mij oock,

[p. 277]

dat S.H. niet genegen was om yet te doen en wol van geen dingen hooren, en als men hem seit dat de viant vreese heeft off swack iss, seit hij, het iss niet waer. Prins Wilhelm presenteerde mit 3000 man te voet, de ruyteri tot voor Bruissel te gaen; doen wass hij quaet; H.H. kijft oock altijt als men van den oorloch spreeckt, en continueert tegens de Fransen te sijn. - Prins Wilhelm seide mij Willemine gesproocken te hebben en van het meisken in sijn huys te Sint-Gillis, dat dicwils sijnde [ziende]. - H.H. sach veul officiren, doch Grammont quam niet. Mamoisel ginck bij de vrau van Brederod eten. - Ick adt bij de juffers, en seide mij Grandperyn, dat freulen Mauritz soo pijckantich op mij wass en socht mij quaede diensten te doen bij H.H., haer seggende ick hooveerdich geworden zedert mijn reiss van Breda, achtede nu niemantz en quam heel weinich in H.H. caemer, [164] doch H.H. hielt mij partij, seggende, ick heb hem noch alle daghe in mijn caemer gesien; en neemt freulen Mauritz alle gelegentheit waer om mij quaede officiën te doen. Madamoisell had het aen juffer Grandperyn selfs geseit en toonde goede genegentheit, wass niet wel op freulen Mauritz tevreden. - Seid dat den churvorst van Brandenburch mit madamoisel Henriette soud trauwen, dat madamoisel soude weigeren den prins van Galess te nemen aen S.H., als men het haer voorsloech, 'twelck niet geloove. - Freulen Mauritz heeft haer gedachten noch op graf Fritz, doch H.H. wold geerne sien, dat de heer van Donau haer nam, en daerom sal gearbeit worden. - H.H. wel twee uir mit d'Estrade gesproocken des avontz.

15/25 september dingsdach ben ick in de kerck geweest, daernae mit S.H. uytgereden, bij de vrau van Manchau geweest. - Mit S.H. gegeten. S.H. en H.H. wesen wandelen mit de koetz. - S.H. prins Wilhelm seid, dat Beck gheen 6000 man wass, dat hij achter Mechelen lach en dorst niet oover de Nete komen; wass niet wel tevreden, dat men niet uytrichtede. - Ick gelooff S.H. iss quaet op de Francen, omdat se geseit hebben dat S.H. nu geen macht heeft en dat men alletijt sich aen de Staeten moet adresseren, en daerom gelooff ick dat S.H. niet wil aenvangen, om haer te toonen dat, als hij niet wil, datter dan niet geschiet, all willen het de Staeten hebben. - De heer van Brederod seide mij, dat S.H. soude gewesen hebben op Beverweert, seggende, siet dien ondanckbaeren requel rieden, hij soeckt mij te affronteren¹¹¹ en quade diensten te doen, mijn soon tegens mij op te rotten, doch ick sal mijn revange hebben en maecken hem soo klein, dat men seggen sal dat hij sich aen mij heeft willen vrieven. Beverweert heeft S.H. noch niet gesproocken, en iss heel qualijck op hem tevreeden, op Sulekum en Dechand. - De coningin van Engelant iss te deelen oorsaeck, dat men in Vranckrijck soo spreeck van H.H., want die hondert discoursen aen de coningin van Vranckrijck van H.H. heeft geholden, en als Grammont derbij kompt, sal het geweldich aengaen. - Prins Wilhelm wass gisteravont meer als een uir bij H.H. alleen. - S.H. adt mit mamoisel, en waeren lustich. Prins Talmont en Beverweert sijn nu veul tesaemen en troosten malkander. Beverweert iss heel ontset, heeft geen continantie, doet niet als fleuten.

111 Affronteren: tarten, trotseren.

[165]

16/26 september woensdach iss S.H. te peerdt uyt geweest om de wal van Bergen. Ick sprack lang mit hem, doch all van vredesaecken, en doe wass hij wel tevreden. S.H. had niet wel geslapen desen nach. - Op 't hoff gegeten. Monsieur Milet

[p. 278]

vertelde mij 'tgene hij in monsieur le duc d'Anguyn quartir had gesien bij Duynkercken. - Mit Douchand gespeult. - S.H. reedt mit de koetz uyt wandelen, sprack weinich, sliep veul in de koetz. - Ick seide prins Wilhelm, S.H. heeft de Staten en Grammont mit goede woorden uyt Vlaenderen gehaelt, en nu dat hij se hier heeft, doet hij doch niet en blieft still leggen. Prins Wilhelm seide, op die wiese kan men alle werelt attraperen. 't Is oock aen Vranckrijck en den hertoch van Anguyn oock geschreven, dat men yetwess doen soude, maer S.H. heeft om uyt Vlaenderen te komen gedaen. Grammont seide te Sint-Jyliss all hij sach wel dat S.H. niet doen wilde. - H.H. heeft men niet gesien, had pijn in 't hooft, madamoisel oock; ick adt op 't hoff en sach de juffers eeten. 17/27 september donderdach iss S.H. niet uyt geweest. Beringan en Dechand bij mij geweest, spraecken van de Franse saecken, hoe deselfde hier te hoove verandert waeren en hoe subyt H.H. verandert wass in drie maenden, in één maent en dat de fault uyt Vranckrijck quam, omdat men H.H. niet genoech gecaresseert, gedefereert en te kennen gegeven die obligatiën die Vranckrijck aen S.H. had, oock omdat men H.H. gechicaneert had mit haer pretensi en altemitz niet een hups present gedaen, 'twelck versuymt, en sal men tijt hebben 'tselfde wederom te herstellen en repareren als het geweest iss, want het iss een glorieuse vrau. - Bij de prins van Talmont gegeten, daer wij sterck droncken en waeren lustich; Somerdijck en anderen waeren der oock, die mij seide dat de prins van Talmont hem gesproocken had van Less, en woud het mij seggen, doch wij hadden geen gelegentheit alleen te sijn.

[166]

S.H. reedt mit de koetz uyt wandelen; den prins van Talmont en ick reeden mit S.H. - Dess avontz adt ick mit mamoisel, en wass heel vrolijck; H.H. sach men niet. 18/28 september vrijdach in de kerck geweest. Mit S.H. bij den maréschal geweest, daer Destrade quam, die mij seide dat hij van Brasset brieven had gekregen, dat de Staten-Generael persisteerden bij haere eerste resolutie van te veld te blieven en yetwess aen te vangen en dat se bliede waeren, dat de Francen Duynkercken belegert hadden. - Destrade seid mij oock, dat hij mit H.H. lang gesproocken had, en hadden van alle het gepasseerde gesproocken, en H.H. had te kennen gegeven, dat haer dat facheerde dat men sich aen de Staeten adresseerde ende niet aen S.H., gelijck men placht te doen. Destrade seide daerop, alwat wij gedaen hebben, iss door last van S.H., die ons aen de Staeten gewesen heeft, seggende, alwat mij die belasten, dat sal ick doen. Soo mosten de ministres van Vranckrijck sich ommers bij de Staeten vervoegen, om haeren koninck wel te dienen. - Daerop ginck S.H. wech en adt te Woude bij S.H. prins Wilhelm, wass lustich en adt passelijck. - S.H. quam om half vijff tehuys; ick ginck bij de vrau van Brederod, daernae op 't hoff, en sach men H.H., die sprack van de Franche regering, dat de Francen solden geseit hebben, krigen wij Duynckercken, soo sullen wij wel anders spreecken en quellen de Hollanders te zee en voeren den krijch mit Spagnien buyten haerluyden. - De Francen solden aen den paus¹¹² belooft hebben, alse de Spagniers wech hadden gejaecht, ons dan aen te tasten, om ons te ooverweldigen en te dwingen papist te worden. - Dat Vranckrijck mit Portugal, Sweden souden een compagni oprichten, om dit landt in Oost-Indiën indracht te doen in de negotie. - H.H.

112 Paus Innocentius X.

[p. 279]

sprack oock van de wisseling van Duynckercken tegens Maestricht; dat von se niet geraden. Ick seide dat ick gelooffde, [167] dat het Hollandt doen soude, estimeerende Duynckercken seer en houdende gantz niet van Maestricht. - Monsieur Saint-Ibar was daer oock en seide sijn gevoelen en maximess, die H.H. nu beter gevallen alse plachten. - Ick adt dess avons bij madamoisell, en waeren vrolijck.

19/29 saterdach iss S.H. niet uyt geweest. - Den maréschal de Grammont bij S.H. geweest, die men seid dat soud vertrecken, en vraechde S.H. twe-, driemahl, off de Francen niet haest wech solden gaen, doch niemant hadder van gehoort. - Ick adt op 't hoff, en quam der tijding door een soldaet, dat se het Roode Fort in hadden bij Duynckercken, daerdoor op de haven kosten sien, dat de Francen tzedert sondach op de stadt geapprocheert hadden; de stadt heeft een wal, muir en gracht, en behalven dat noch een groot quartir buyten om de stadt, geretrancheert mit bollewercken, dat van Winoxberch begint en gaet tot aen de Strang. Men weet niet eigentlijck de forces van de viant in de stadt. - H.H. liet mij strackx nae den eeten haelen in haer kaemer en sprack heel lang mit mij; kost noch all mercken dat se heel seer tegens de Francen wass ingenomen. Sie wolde haer ontschuldigen, dat se den maréschal niet gesien had, en leggen de schult op Desloge, daer se heel quaet op iss, en seide, als er een gouvernement vacant iss, moet men hem bij den maréschal schicken, dat hij hem avanceert, want hij haut de partij van de Francen, en die winnen hem 't gelt off. Daeraen siet men de veranderlijckheit van de menschen; voor desen estimeerde se hem en woud hem helpen voor Dona. - H.H. keef seer op den admirael [Maarten Harpertszoon Tromp], dat hij den hertoch van Anguyn soo helpt voor Duynckercken, seide, ick wold dat den duyvel dien reeckel haelde. Ick wed hij heeft gelt gekregen, gelijck oock veul van de regeringe der heeren staeten; en bleef den heelen naemiddach in de caemer, daer Sulekum quam mit het boeck van 't huys dess cardinaels Antonio. Buseroy quam oock. - Op 't lest quam S.H. prins Wilhelm, daernae veul officiren tot seuven uir.

[168]

Ick sach Less altemitz aen van tersieden, dat het H.H. niet merckte, en lachten mit malckander; Less wees mij op freulen Mauritz, die sie niet lieden mach, en nae den eeten vraechde se mij, wanneer ick haer soude seggen waerom freulen Mauritz gisteren geseit had, allwat ick voor desen van mij geseit heb, iss niet mijn meining geweest off iss niet soo; dat Less dat wil weeten en sal mij daeroover soecken te spreecken. - Ick ginck mit de juffers praeten op het groote sael. - Men moet sich wel voorsien in dese werelt, nemen sijn tijt waer alse sich presenteert, en mesnageren die wel, want de humeuren van de menschen veranderen, de tijden, die maximen en alwat daeraen dependeert, en wat men den eenen tijt verheven heeft, sal men een maent twe, drie daernae gantz niet achten, en dan iss het eerste vergeten en alle het werck verkerft, en heeft men sijn tijt, sijn moite, sorge vergeefs genomen. Daerom moet men sich van de occasie dienen alse sich presenteert; alse voorbij iss, kompt se noit weder. Exempelen van de veranderlijkheit, Talmont, Beverweert, Heenvliet, Desloge, Brederod, Haulterive, ick selfs; de eene tijt is 't wel, wort qualijck, de ander is 't qualijck, wort wedrom wel, en soo kan men gheen staet maecken op de saecken van de werelt, besonder aen het hoff, daer de verandering groote plaetz heeft, temeer als de vrauwen regeren, die quinteux sijn en bisard, colerisch.

[p. 280]

20/30 september sondach iss Kuyn bij S.H. geweest, en belastede hem alle het geschut te scheep te doen en maer ses groote en ses van 12 pont bij sich te holden. - S.H. ginck niet te kerck, liet op het hoff predycken door Goethals; H.H. seer verkolt, sprack daernae van Gramontz inciviliteyt tegens de damess. Ick seide ick had gehoort het soud hem in Vranckrijck niet wel worden afgenomen, dat hij H.H. niet gesien had, omdat sie sullen meenen, dat H.H. des te quaeder tevreden op Vranckrijck soude wesen; H.H. continueert quaet op Frans te blieven. - De heer van Brederod seid de Staeten hadden geschreven aen S.H. hij soude in het velt blieven en doen noch yetwess om de Francen diversie te maecken, en gaf S.H. ordre, dat het voetvolck voor acht daegen soude broot nemen, dingsdach beginnende. - Op het hoff gegeten, in de kerck geweest; nae de predicatie sprack ick Somersdijck, die mij seide dat de prins van Talmont hem geseit had, [181] dat hij verstaen had dat Somersdijck qualijck te hoove stonde en dat om S.H. prins Wilhelms wil, omdat H.H. de opinie heeft, dat Somersdijck prins Wilhelm tegens S.H. en H.H. oprockent en goet Frans holt, sijnde niet tot de vrede geneicht. Daernae deed hij sijn onschult aen Somersdijck, dat hij hem niet eer geseit had dat hij qualijck te hoove stonde, en woude hem de oorsaeck vertellen, die Somersdijck wel wiste, en seide, de caressen die ick ontfong van H.H., ende vrieheit die men mij gaf, sijn oorsaeck geweest dat ick mijn fortuyn pousseerde, 'twelck tot mijn leetwesen qualijck geluckt iss. Patiëntie. Somersdijck seide oock, dat de viconte hem geseit had dat hij H.H. had aengesproocken om één van de dochters, dat die soud geseit hebben, nu noch nimmermeer en sal hij een hebben van mijne dochters. - Somersdijck seide mij het miskontentement dat prins Wilhelm heeft, en dat hij geseit had, men tracteert mij soo qualijcken, ick sal het niet langer lieden; ick heb noch voor 4 mael hondertduysent gulden credijt, daer sal ick desen winter mit uyt het landt gaen en passeren mijn tijt; ick kan niet lijden, dat men mij soo qualijck tracteert, en sal het noch eens revangeren t'eniger tijt. Donau was der present, als hij dat seide; H.H. is de oorsaeck, omdat se S.H. tot de vrede persuadeert, daer sie Sevenbergen voor hebben sal, 'twelck Goring, Knuyt onder de handt tracteren en noch meer belooft hebben, 'twelck tot disreputatie van S.H. is, dat prins Wilhelm seer verdriet¹¹³, en als hij kan, sal het beletten, want het iss sijn interes en oock dat van het landt, want de Staeten sullen jalousie daerdoor krigen, meer macht en autoriteit nemen en dat tot naedeel van prins Wilhelm.

113 Zie hiervóór 1646, noot 102, pagina [141].

[169]

Prins Wilhelm seide, ick heb voor drie daeghen yet gehoort, dat sal ick beletten, het kost wat het kost. H.H. heeft haer douari verhoocht tot 100.000 gulden, en in het huys sijn meer als een miljoen rijxdaelers schult. - Het landt in Borgundiën iss sooveul belast mit schulden, dat S.H. het niet soude willen aennemen op die conditie, want hij solder veul moeten bijleggen alle jaer, en daerom meint Somersdijck, dat het geen wisseling iss, maer alleen dat het pro forma geseit wort. - H.H. soeckt S.H. te holden in die staet als hij nu iss, wandt dan kan sie mit hem doen wat se wil, want als prins Wilhelm in de regeringe quam, solde H.H. niet te seggen hebben en sie wil mit regeren, 't kost wat het kost. - Maréschal Grammont wass op 't hoff; men seide dat hij dingsdaechs vertreckt, en gaet graf Mauritz mit hem tot voorbij Maestricht. - De heeren

[p. 281]

staeten waeren bij S.H. en delibereerden van de marche. - Men sach H.H. desen avont, die heel vercout wass; Less weinich gesproocken. - Ick ginck mit de vrau van Brederode eeten dess avontz. - Somersdijck seide mij ick most mij wel voorsien, blieven in de respect bij H.H. en menageren het faveur dat se mij toonde, want sie iss hooch in haer waepen en lichtgeraeckt, meint strackx men mepriseert haer. - De heer van Brederod lachtede om prins Talmont, omdat hij sich soo geferiseert had, en seide, die geck viel mit de deur in huys, ghij gaet voorsichtiger en baut op een goet fondement, continueert soo, het sal u wel gelucken. Ick seid, ick ben een diener van het huys, sal alletijt doen wat men mij belast, en pretendeer anders niet.

21 september/1 october maendach iss Grison bij mij geweest, seide mij dat hij last van S.H. had om nae Maestricht te gaen en S.H. weder te komen vinden en doen hem rapport van de heele Maeskandt. - Hij seid mij van Doorluchticheit hertoch van Lunenburch, dat sijn volck seide sie wolden wel één van S.H. dochters hebben, doch hij was malcontent, dat men hem soo qualijck tracteerde en minder werck van hem maeckte als van den prins Radzeviel.

[170]

Om tien uir op 't hoff gegaen, daer men mij seide dat de Francen wechgingen en graef Mauritz mit 30 compagniën mit haer. - Ick adt op 't hoff; nae den eten quam de maréschal de Gramont bij H.H. en bleef een halfuir; op 't lest maeckte H.H. excuse, dat het haer schult niet wass geweest dat se hem niet eerder gesien had; hij seid het was hem leet H.H. soo importuyn wass mit sijn gesicht, en scheiden soo van malkander; hij salueerde madamoisell oock en niemantz meer. - S.H. voer mit de koetz uyt wandelen en sprack om de soldaten sonder waepen te laeten marcheren. - Ick ginck bij de vrau van Beverweert. - Men sach H.H. des avontz, die nu heel mit Saint-Ibar eens iss en iss heel verandert en gantz ingenomen tegen de Francen en spreeckt sooveul quaetz nu van de Franzen alse placht te doen van Saint-Ibar. - Ick adt mit mamoisel, ginck vroech te bed.

22 september/2 october dingsdach iss S.H. om vijf uir op de koetz gaen sitten, om den maréchal genacht te seggen, sach se marcheren, waeren noch passelijck, ongeveer 2000 peerden. Graf Mauritz ginck tot Maestricht mit 30 compagniën peerden, sijn regiment, graf Fritz, Haersolt, graf Herman. - S.H. quam om negen uir weder in de stadt en danckte Godt, dat hij de Francen quijt wass. - Mit S.H. gegeten, namiddach gespeult mit Alart; H.H. des avontz gesien, die al op één manir van de Francen sprack en sprack Saint-Ibar vruntlijck aen, dat se voorleden winder niet soud gedaen hebben sijnde qualijck op hem tevreden, als S.H. oock. - S.H. gaf de heer van Brederod last om Beverweert en de officiren te seggen, dat hij mit het leger morgen woude marcheren, dat noch noit is geschiet. - Om drie uir wiert er ordre gegeven om te vier uir in de waepen te sijn en te vijf uir te marcheren.

23 september/3 october woensdach iss S.H. en H.H. om half seuven op de koetz gaen sitten en reden door het leger, dat om half vijf had beginnen te marcheren¹¹⁴, geleit door

114 Begin oktober ‘nam sijn Hoocheyt voor om Venlo te belegeren: te minsten, de mine maeckende, om de Spaensche macht te separeren; ende aen de Fransche het innemen van Duynkercken te lichter te maecken... De tocht na Venloo begost den derden october des morgens te vier uyren’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 237-238.

[p. 282]

de heer van Brederod en daernae van prins Wilhelm, die te Spruntelen bij het leger logeerde; S.H. adt te Spruntelen en voer mit H.H. nae Breda, daer se te [171] vier uiren quaemen. S.H. voer noch nae het Speulhuysjen; in de koetz sat niemants meer bij H.H. als Haulterive en ick, en als men van de affairen woud spreecken, seid S.H., laet wij niet meer van den oorloch spreecken, laet wij van bauwen en planten spreecken; en wenschte heel seer nae den vrede. - S.H. iss sooseer tot den vrede geneicht, dat hij wunscht dat het leger heel te gronde ginck, om maer nae guarnisoen te gaen, wil van niet hooren en iss quaet als men hem spreeckt van het leger of nae eenighe ordre vraecht, iss anders passelijck, doch niet sterck genoech om fatigue uyt te staen en om veul mit het leger uyt te staen. - H.H. sprack mij in de koetz van Grammont en wass heel civiel tegen mij en heel vrie in 't spreecken. - In de stadt seid mevrau, S.H. heeft tot den vreede oock geconsenteert niet als stadtholder, maer als één van de nobelen van Hollandt en daerom als particulier, doch Gelderlant, Utrecht hebben daer niet op gelett en hebben tot den vreede oock geconsenteert, seggende, nu dat S.H. dertoe geneicht iss, soo willen wij S.H. meininge daerin volgen¹¹⁵. - Mit mamoisel gegeten, was vrolijck; des avontz mit de juffers gewandelt, bij Grooteperyn geweest, die mij seide dat de luyden qualijck van mij en haer spraken en daerom 3 nachten hadden gekreten. - Heenvliet heeft mij al wandelende geseit, dat S.H. soo een quaden brief had gekregen van de Staten-Generael en dat Musch¹¹⁶ dat expres gedaen had om de Staeten te doen failleren, willende tonen nu dat hij niet te seggen had, dat alles qualijck ginck. - S.H. heeft qualijck gedaen soo dicwils aen de Staeten geschreven, besonder aen die van Hollandt alleen, 'twelck hij noit gedaen heeft voor desen, die nu meer en meer macht sullen nemen, 'twelck prins Wilhelm eens qualijck sal komen, en S.H. iss bedrogen geweest, meinde andere resolutie te krigen.

24 september/4 october donderdach iss S.H. om de stadt gereden. Prins Wilhelm quam mit het ghehele leger door Breda, de ruyteri om ses uir, 't voetvolck om 9 uir, al goet volck; ick sach het voetvolck marcheren. - Op 't hoff gegeten; nae den eeten reedt S.H. wandelen. H.H. niet; der quamen veul officiren [van] H.H. afscheit nemen. - Ick adt avontz mit mamoisel en nae den eeten sprack ick lang [172] mit H.H. van de regering, van Beversweert, Somersdijck, van Brederod, en toonde mij groote genegentheit en affectie, betrauwende sich op mij, belaste mij haer te schrieven.

115 Op 18 september stelden de Staten van Holland voor in Munster niet langer te onderhandelen over een trèves, maar over vrede. Dit voorstel werd aan de provincies gezonden. De adviezen uit de provincies Overijssel, Utrecht en Gelderland kwamen begin oktober binnen. Zie hiervóór 1646, noot 103, pagina [142]. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 276-278.

116 Zie hiervóór 1646, noot 107, pagina [152].

[173]

25 september/5 october vriedach iss S.H. om vijf uir op geweest te Breda en ginck te half ses op de koetz sitten, om nae Teteren te vaeren, daer het leger lach, en marcheerde om half seuven nae Loon op Sant, daer S.H. bij de paep adt, die een histori van Severus en sijn soon Caracalla¹¹⁷ vertelde, 'twelck op prins Wilhelm sloech; een yeder wass beschaemt oover des paeps stauticheit. - Prins Wilhelm marcheerde tot

117 De Romeinse soldatenkeizers Lucius Septimius Severus en diens zoon Marcus Aurelius Severus Antonius, bijgenaamd Caracalla.

[p. 283]

daerentoe mit het leger en ginck doe weder bij de ruyteri, nemende ordre van S.H. die mit het leger marcheerde oover de hey en logeerde in kleine huyskes twe uiren van Den Bosch. - H.H. en mamoisel waeren des morgens op, doe S.H. vertrock, en kreeten, doch ick sach se niet. - In S.H. koetz sadt niemantz als Haulterive en ick, sliep veul, sprack van alderhande dingen, lachte seer, als hij Beverweert heurde singen, die de geheele wech oover niet deed als singen. 't Was heel goet weder. Ick sach het huys te Loon op Sant.

26 september/6 october saterdach was S.H. mit den dach op de koetz en marcheerde nae Den Bosch, daer S.H. adt, en marcheerde het leger deur. S.H. reedt om het casteel en om de stadt. Woud daer niet slaepen, voer om vijf uir uyt de stadt en ginck te Hintum bij het leger logeren. Ick ginck op 't clooster te Couwaeter onbekent, brocht S.H. druyven.

27 september/7 october sondach ginck S.H. mit den dach op de coetz sitten en marcheerde mit het leger tot één uir, sonder halte te doen, adt op de heyde niet wijt van de Reekse meulen; door dat lang marcheren sonder halte bleven veul soldaten achter. S.H. wasser heel quaet oover en bekeef de officiren, die het niet costen gebeteren, want het ommogelijck iss dat een leger wel marcheert, als men de soldaten geen tijt geeft te onbijten en te rusten.

[174]

Om drie uir begost S.H. weder te marcheren en quam om half vijf aen de Reekse meulen. S.H. ginck strackx in huys. - Ick reedt mit Broursma nae Ravestein en sach de vrau van Rummen mit haer susters; sie seid dat de cuhrvorst niet quam en soud mit madamoisel Henriette trauwen; sie seide mij oock ick most nu vrijen dat ick niet goetvond. - Ick quam te half seuven weder in 't quartir, adt bij den heer van Brederod. 28 september/8 october maendach iss S.H. voor den dach op de coetz geweest en marcheerde mit het leger, quam om seuven uir te Graef, adt bij de graf van Hoorn om negen uir, voer mit de coetz om half elf weder uyt de stadt, achterhaelde het leger, dat al een deel oover de brug wass gemarcheert sonder halte, waeroover veul soldaten achterbleven, en wass wel één uir eer se stil hielden, hebbende gemarcheert seuven uir gaens. Om drie uir marcheerde S.H. weder en quam mit den avondt in 't quartir, dat het heele leger qualijck comt, want niemant weet waer hij iss, en kunnen de soldaten geen stroy vinden om te slaepen, dat de soldaten heel degouteert, en klaegen seer daeroover, dat men se soo fatigeert, seggen, men wil ons tot schelmen maecken tegens onsen danck, want wij kunnen soo niet marcheren. - Prins Wilhelm bleef mit de ruyteri oover de Maes, logerde te Wansum.

29 september/9 october dingsdach iss S.H. om seuven uir eerst gemarcheert door de Roode Beeck, waerbij S.H. om 10 uir halte maeckte op de heyde, waer hij adt. - De heer van Brederod en ick spraecken mit malkander en lieten 300 musquetiers in de pas van Roode Beeck, om het bagagi te favoriseren, en sonder S.H. weten, 'twelck wel door quam. Om half vier begost S.H. weder te marcheren, meinde te Velden te comen, doch kost niet, omdat het te wijt wass en den dach te kort. Nam sijn quartir op [175] de heyde bij ettelijcke huyskess om half seuven dat het duyster wierde, weder tot groot ongemack van het leger, want alless eerst in de nacht aenquam, en kost geen soldaet

[p. 284]

stroo of vuir krigen. S.H. ginck strax te bed. - Op de coetz seid ick S.H., dat hij niet één schup of spay had noch geen kruyt of loot, daer hij seer oover verwondert wass, meinde hij had 6000 spaeden, kruyt en loot genoech, schreef nae Gennep, Nimmegen om kruyt en loot te schicken en gereet te hauden en aen Martini, die aen de Vooren lach, dat hij sich soud haesten te come. - S.H. wass desen dach heel haestich en keef seer, woud niet hebben dat men hem yetwess vraechde of seide.

30 september/10 october woensdach is S.H. om half acht gemarcheert door Velden en quam te negen uir mit het leger bij Venlo, daer het leger logeerde achter malckander in vier troupen. Ginck in sijn huys afsitten, ginck niet uyt, adt dess middachs in een ander huys en wass niet wel tevreden. - Prins Wilhelm schickte S.H. contschap mit Moire en Berleben van des viantz marche; daer keef hij tegen, liet prins Wilhelm seggen hij soud mit de heele ruyteri opsitten en comen oover de brug. - S.H. keef seer tegens de schippers, die van Venloo quaemen en seiden sie kosten geen brug maecken, omdat haer scepen te klein waeren en geen gereetschap hadden, doch woud S.H. een scheerbrug hebben, daermede kosten sie S.H. helpen; soo wiert er een scheerbrug gemaeckt, die te vier uir veerdich wass. Ondertuschen quam de groote brug, die liet S.H. strackx slaen en sach lang toe dat se gemaeckt wierd.

[176]

S.H. belaste Kuyn om een bateri op de stadt [Venlo] te maken en dat se als morgen vroech most speulen. - En keef S.H. seer, dat de schippers mit de amunitie en train niet waeren opgekomen, 'twelck S.H. eigen schult is, want hij niet woud hebben dat se peerden namen om de schepen op te trecken, oock dat se andere schepen naemen, omdat de haere te diep gaen, sijnde de Maes heel leech.

[183]

1/11 october. - 1/11 donderdach heeft onse bateri beginnen te schiten, ses halve cartauwen, doch deden weinich schade, omdat se te kort sijn. - De viant heeft gisteren en vandach heel veul mit canon geschoten van alle canten, doch doet geen schade. - De heer van Brederod is van desen morgen mit sijn brigade behalven Erentruyters regiment gemarcheert naer...¹¹⁸ om daer te logeren. - S.H. is te peert uyt geweest voor den eten oover de brug, en quam prins Wilhelm hem tegen. - Nae den eeten heel laet ginck S.H. de bateri besien en schickte Haulterive op de wacht, om de aproche te beginnen. - Ick adt thuys en ginck de bateri besien. - S.H. heeft belast 't canon in andre schepen te setten en hier te brengen. - Pompeo heeft de quartirmeester van Verneul dootgeschoten, fieltachtich en heel vilain. - Major Randewijck is desen avont van het fort oover Venlo mit een canon van 6 pont dootgeschoten.

2/12 october vridach heeft Haulterive een rechte linie gelopen, die tuschen de stadt en 't fort liep langs de Maes. - Ick reedt om het quartir en vond het heel seltsaem leggen, dat men het niet begripen cost, en lach het eene front vlack in de heyde, dat men der te peert inrijden kost, en soo periculeux als ick het oyt gesien heb. - Ick adt tehuys. - De gouverneur van Venlo [Portières] schickte sijn vrau en dochters uyt de stadt.

118 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[184]

S.H. reedt om het quartir, wass qualijck tevreden, dat het leger soo oopen ende

[p. 285]

bloot aen de heyde lach, ordonneerde wercken en wacht. - Prins Wilhelm quam aen het hoff, had van sijn contschappers vernomen dat Beck en Loraine quaemen langs Diest gemarcheert. - Aluva heeft Haulterive verlost en iss in de tranche op de wacht.

3/13 october saterdach heeft Aluva verleden nacht seer geavanceert nae de linckehandt nae het hoorwerck, hadden kleine alumnen gemaeckt, doch elcke reis wedrom ingelopen, doch nae den eeten om vier uir vielen se uyt mit 150 man, joughen de Engelsen wech, sloegen 20 doet, maer collonel Alua quam mit sijne vier compagniën uyt van achteren oover het velt en jouch de viant hals oover de cop wedrom in het hoorwerck, achterlaetende 3 dooden. - S.H. iss in de aproche geweest, reedt nae den eeten om het quartir, wass quaet dat het noch niet geretrancheert wass, 'twelck uyt manquement van schuppen niet kost geschieden. Daer iss oock gheen polver, cogel noch lonte. Ferens heeft Alua verlost desen avont. - Der quam tijding van de verovering van Duynkercken, verleden woensdach uytgetrocken 30 september/10 october. Uyt Duytslant, dat Aussburch aen de Sweden wass oovergegeven. - Collonel Wylich adt bij mij. Ick sach gisteravont gloyende coogels uyt stucken schieten, daerdoor de stadt heel [185] in brandt quam. - Een veendrick van mijn regiment wiert dootgeschooten.

4/14 october sondach seid mij Van der Meulen, dat het leger van Loraine quam gemarcheert, 10.000 man, en dat se noch 10 regimenten verwachten, dat S.H. aen prins Wilhelm belast had mit de ruyteri aen de brug te komen. - S.H. in de kerck geweest, prins Wilhelm oock, die mij seide dat S.H. wederom andere last gegeven had, dat de ruyteri in 't quartir soude blieven. - De heeren staeten waeren gister bij S.H. geweest, soo had hij haer gevraecht off sie niet goetvonden, dat S.H. de heer van Brederod liet weder in 't quartir komen, omdat hij van alle canten contschap kreech, dat den viant quam aenmarcheren; soo vraechden de staeten, of S.H. de stadt dan niet voor ontset hielt. S.H. antwoorde, jae; soo vraechden de staeten, hoe sterck de viant wass. S.H. seide hij wost het niet en wiert quaet daeroover. - Desen dach heeft de heer van Brederod laeten vraeghen, of hij oock soud aprocheren; soo heeft S.H. hem laeten antwoorden hij sal het hem wel seggen laeten, als het tijt iss, en geloove dat S.H. dat expres niet wil toelaeten, omdat hij vreest dat Brederod te ras soud voortgaen tegen de stadt, die S.H. niet in 't sinn heeft te gewinnen, want alles stelt hij soo dernae aen, want alles manqueert, der sijn geen schuppen, stucken, cruyt, loot, lonten, en den viant kan uyt en in de stadt gaen, soo hij wil.

[186]

Desen dach hebben de ruyter van de stadt buyten geweest en twintich Guylickse boeren mit karren in de stadt gebracht en het goedt prijs gemaeckt. - De soldaten, vrauwen en schippers die spreecken heel vilain van al desen handel, en sal S.H. een grote disreputatie causeren, 'twelck droevich iss dat hem in sijn auderdom ooverkompt, 'twelck hem in ons lant veul sal tekort doen en bij de regering sijn credijt doen verliesen. - Eerentruyter, Wijnbergen en ick prateden daeraff en beklaechden dat als sijnde getrauwe en oprechte dienaers van S.H. - Ferens heeft niet geavanceert uyt mangel van schuppen; Douchand heeft hem verlost desen avont.

5/15 maendach october is S.H. te peerdt om 't quartir geweest, dat hij laet retrancheren. - Prins Wilhelm quam bij S.H. Ick reedt nae den heer van Brederode, sach sijn quartir,

[p. 286]

dat van de hoochten gecomandeert iss, adt daer; hij kreech tijding, dat de Lorainsche oover de brug te Reurmund quaemen gemarcheert. - Steenhuysen heeft 150 ruyter geslagen, Lorainoisen. - Douchands heeft weinich geavantzeert, iss van collonel Eerentruyter verlost.

6/16 october dingsdach heeft de viant van Straelen 150 man in de stadt geschickt om 7 uiren. - S.H. had Eerentruyter belast het hoorwerck aen te tasten; 't volck stond gereet, doch om dat secours bleef dat ten achteren. - Eerentruyter had passelijck mit de sap geavanceert tot aen 't hoornwerck.

[187]

S.H. reedt om het quartir wandelen en besach 't retranchement. - Ondertuschen brocht den viant secours in de plaetz, 1000 man. De prins van Ligny quam mit 40 compagniën peerden tot bij Kakerck, schickte 15 troupen mit het voetvolck, die brochten het bij lichten daeghe in de stadt omtrent half tien. - Ick heb tehuys gegeten. - Nae den eeten reedt S.H. weder om het quartir wandelen. Tehuys comende, viel de viant uyt mit 600 of 700 man, jouch ons volck heel uyt de tranché wech en sollen tot voorbij de bateri geloopen hebben, had Wijnbergen niet gekomen en den viant weder teruggejaecht; der bleef ettelijcke 30 doodt en gequetst. Collonel Alua kreech een schoot mit canon in de rechterarm, Eerentruyter was kranck en swack, kost niet wel ageren, sadt bij de bateri; de oorsaeck dat ons volck soo loopt, is dat wij geen logementen hebben noch corteguarden, oock geen canon, dat de viant al in oovervloet heeft, en wijkunnen hem niet doen, noch mit musquetten noch nievers mede, en kompt ons volck op het velt, quelt hij se mit het canon, dat se niet duyren kunnen op 't velt en springen in de linie, dat alle disordre causeert.

[188]

Wijnbergen heeft Eerentruyter desen avont verlost. - S.H. heeft belast niet meer voor Venlo te schrieven, maer uyt het leger bij Venloo.

7/17 october woensdach, Castelrodrigo had geseit, horende dat S.H. doot wass, 't is mij leet, het was ons goede vrunt. Der sijn al veul die de opinie hebben, dat het S.H. meninge niet iss Venloo te gewinnen¹¹⁹, omdat hij het soo slecht aenstelt, want hij belett niet datter gheen volck inkompt. Der sijn geen stucken, geen schuppen, spayen, geen cruyt, loot, polver. Hij wil geen rijs laeten haelen of hauwen om banketten te maecken en brengt door dese reeden onse soldaten half op den fleisbanck, die daer seer oover doliëren ende klaeghen, tot schippers en vrauwen incluys. De reeden iss ons onbekent; men presumeert dat de viant S.H. Venlo en Roermond belooft heeft en dat hij daerom dese fainte maeckt. Andere meinen dat hij het doet om de Staeten spijt aen te doen en te trotseren en quellen, sijnde quaet dat se hem langer in het velt holden als hij begeert. Alletijt hoe het iss, het iss een groote eer voor den gouverneur Portières, die daerdoor in groot estime en credijt sal comen, want men sal niet weten dat S.H. de saecken soo slecht heeft aengevangen, en ter contrari sal het een groote schande voor S.H. sijn en voor dit landt en de gantsche militie, die 80 jaer den oorloch gevoert [189] hebben ende seer wel en doen nu op 't lest een sulcke groote cacade; 't wass beter noit hier gekomen te sijn als soo te ageren, of dat het alle de werelt wost, dat het S.H. intentie

119 Deze twijfel ook bij Aitzema. Zie hiervóór 1646, noot 114, pagina [170].

[p. 287]

noit geweest iss, 'twelck wij wel kunnen ordelen, die het gesien hebben, maer den viant en vreembde die sullen het niet willen gelooven en nemen het tot haer avantagie, en een yeder sal het gevoelen deraf hebben nae sijn sinne en goedtduncken en nae dat hij geaffectionneert is; den viant in 't lant, bij de geallieerde sal S.H. een groote clap en schandtvleck kriegen, die hij niet licht sal uytwischen, want hij de tijt niet heeft noch de sterckte niet ofte beleit, verstant, memori.

- Dechand quam mij seggen, dat S.H. den here prins Wilhelm mit alle de ruyteri ontboden heeft om oover de brug te marcheren, waeroover de stadt seeckerlijck ontset iss, en sullen in een dach of twe of drie marcheren, en hebben onse reputatie wel bekladt en gerouwineert, doch niemant heeft der part of deel aen; het iss S.H. dicwils gesecht en geremonstreert van sijne dienaers, doch hij deedt of hij het niet verstond, en woud niemant hooren, deedt niet als kijven en raesen en vloecken. - S.H. iss in de aproche geweest. Prins Wilhelm quam mit de ruyteri tot aen de brug. Ick adt tehuys mit monsieur Greving, Desloge en andere. - Nae den eten reedt S.H. om het quartir. Ick ginck in de aproche bij Wijnbergen, daer de wercken wel waeren en een cortguarde, en wiert er noch eene gemaeckt; den viant heeft niet op sijn wacht aengevangen, iss still geweest; de sap iss dicht tot aen de [190] gracht van 't hoornwerck. - Prins Wilhelm vraechde mij tweemael, wat mij van dit werck dochte, en wost noch niet, off S.H. de stadt woude winnen ofte niet. - De ruyteri marcheerde oover de brug en logeerde te Velden. - Desloge heeft Wijnbergen verlost.

8/18 october donderdach. S.H. iss niet uyt geweest desen morgen. Kuyn bij mij geweest, die mij seide hoe de soldaten, schippers en al het volck soo qualijck spraecken van S.H. oover dese belegering. - Ick adt op 't hoff. S.H. is passelijck; hij reedt wandelen, doch ick wass niet mit hem; ick speulde mit graef Hermen. - Den viant heeft op Desloges werck niet gedaen desen nacht, iss stil geweest. Desloge heeft niet geavantzeert, heeft een goede corteguarde gemaeckt, dat heel nodich iss en een goedt werck. Greving heeft Desloge verlost desen avont.

9/19 october vriedach. Der iss niet gepasseert op Greving sijn wacht; hij heeft een corteguarde verveerdicht. - S.H. iss in de aproche geweest, nae den eeten wesen wandelen; hij iss vanavont wederom qualijck geweest, kost niet wel spreecken, woud canon hebben en schicken de tochtpeerden daerom, doch sonder convoy. - De heer van Brederod leit noch in sijn quartir sonder stucken en weinich schuppen. - Ick heb den gehelen naemiddach gespeult en niet mit S.H. uyt geweest. - Askyn heeft Greving verlost.

10/20 october saterdach. Askyn heeft de wercken verbetert en niet veul geavanceert; de viant heeft oock geen uytval gedaen, maer vier canons gedemonteert; Meteren mit de guardes heeft Askyn verlost. - Bij prins Wilhelm geweest om half twaelf, die ick noch in het bedde vonde, en pratede mit hem tot oover eenen.

[191]

Hij beklaechde seer dat S.H. hier dede, en seide, hij doet sich schand aen, aen mijn, uluyden en het gantsche leger en hij sal gheen tijt hebben om het te verbeteren, want sijn daeghen sijn te kort. - Hij beklaechde dat S.H. meint de Staeten te quellen en te offanceren, die derom lachen, want sie kriegen meer stoff en materi om tegens hem

[p. 288]

aen te gaen, hem de regeringe te ontnemen, meer authoriteitz te nemen en S.H. in alles te krencken, 'twelck op lest op prins Wilhelm sal uytloopen. - Hij beklaechde seer hoe de Staeten, besonder de quaetwillige, de gemeinte, den viant, de geallieerde soude spreecken, besonder Vranckrijck. - S.H. had noit gewilt, dat hij yetwess doen soude; den aenslach op Lier en Herentaels had hij hem al geconsenteert, doch doe alles veerdich wass, woud hij niet hebben dat prins Wilhelm gaen soude. - S.H. heeft oock niet willen toelaeten, dat prins Wilhelm de prins van Ligny sloech, dat hij meint licht gedaen te hebben, tot tweemael toe, altoos eenmael gewis. - Prins Wilhelm meinde had men gewilt, men soude Venlo, Reurmond, Straelen al hebben en nu voor Stevensweert leggen; alletijt meint hij dat, als hij het te doen had gehadt, hij soude het soo geklaert hebben. Meint S.H. heeft niet gewilt.

- Prins Wilhelm wass bang, dat H.H. niet goetz in Den Haghe soud uytrichten, want H.H. soud sich niet kunnen onthauden van praeten, daer haer Musch en al die gemiscontenteert sijn, in sullen helpen en aenporren, 'twelck doch niet sal helpen, maer meer quaetz doen en de gemoederen ontvreemden. - H.H. had gevraecht aen prins Wilhelm te Bergen in haer caemer, wat bent ghij gesint, bendt ghij Spaens of Frans. Prins Wilhelm seide, gheen van beyde, maer als ick yetwess soude sijn, soo wass ick liever Frans, want die hebben mij geen grootvaeder en 4 oomen omgebracht. H.H. seide, de Fransen hebben het [192] oock gedaen. 't Is waer, seide prins Wilhelm, maer het was door de Spaensche factie en Guisiaenen¹²⁰. - H.H. seide, dat maecken u een deel jonge gecken wijs. Prins Wilhelm seide, U.H. gelooft al te veul een deel olde gecken; doe wass H.H. quaet. - Buyseroy had aen prins Wilhelm verhaelt 'tgene bij het tractaet voor S.H. soude wesen. Prins Wilhelm seide dat het S.H. dieners niet waeren die hem dat raeden, doch hij kost niet beletten, dat het S.H. deed, maer als hij eens aen de regering quam, solde hij het strackx wedergeven ende wil het niet hauden. Wil van sijne grootste vianden, van sijn huys en het landt niet hebben ofte besitten. All wil S.H. hebben, dat hij het accordt teyckent, sal prins Wilhelm het niet doen. - Ick seide, mijnheer, U.H. kan niet beters doen, want daermede toont ghij altijt, dat ghij gheen part of deel daeraen hebt, en U.H. moet altijt die maxime hauden van een viant te blieven van de Spaenjaertz, want sij sijn de uwe en wat sij doen, dat iss maer uyt noot, om S.H. te bedrigen en om hem daernae uyt te lachen en het aen alle de werelt bekendt te maecken. Prins Wilhelm seide, daer sal ick noit afwijcken. - Voor mijn part ben ick soo viant van de Spangiaertz, dat kost ick sie mit een lepel waeters verdrincken, ick soude het doen. - Ick speulde mit prins Wilhelm nae den eeten en won hem 7000 gulden af, doch hij won se weder, quijt. - De heer van Brederod aen het hoff geweest. - Kuyn seide mij, dat Musch soo qualijck stond en dat se hem wel aen den hals mochten komen. - Beklaechde oock S.H. handel, kost er niet uyt maecken of begripen, seide, dat sal ons arm prins Wilhelm quaet doen, en S.H. had ongelijck sijn eenichsten soon soo qualijck te tracteren, die hem soo gehoorsaem iss altijt geweest, maer de jalousie doet de olde luyden de jonge apprehenderen en vresen, want S.H. veult wel, dat hij niet meer ageren kan, en dat wil hij voor ons verbergen, doch wij sijn [zien] het wel, en was 't beter voor S.H. en H.H., voor prins Wilhelm, het landt en ons alle, dat hij in Den Haghe bleef [193]

120 Prins Willem verwijst naar de Bartholomeusnacht in 1572.

[p. 289]

en liet prins Wilhelm door sijn ordre ageren, 'twelck hem een groote eer soude sijn soo een capabelen soon te hebben. S.H. swackheit soud bedect sijn, en alles soud wel gaen, maer het sijn straffen Godts, die men niet ontgaen kan. Onse Heere Godt wil het landt en S.H. straffen en 't lant door S.H.¹²¹.

11/21 october sondach om half negen des morgens quam de prins van Ligny mit alle sijn ruyteri, 3000 peerden, en convoyeerde 900 man te voet, andere seggen 1600 man, tot aen de schans oover Venloo, waer se ooverscheepten en marcheerden doe mit vliegende veendels in twe batallons in de stadt, en de ruyteri ginck strackx wederom wech. - S.H. wass in de kerck. - Graef Fritz quam weder en marcheerde dicht langs de viandt, niet wetende dat hij op den wech wass. - Ick adt thuys; nae den eeten reedt S.H. uyt. Ick sprack lang mit den heer van Rintzwoud, die heel van mijn opinie wass, soo aengaende S.H. in 't schrieven van dien brieff aen de Staeten alsoock aengaende hetgene S.H. hier doet, en vreest datter veul speels uyt sal ontstaen; als S.H. in Den Haech komt, want veul luyden maer occasi soucken en maer blijde sijn alse yetwess kunnen vinden om S.H. te quellen en tegen te gaen, daer se nu stoff genouch toe vinden, 'twelck haer van onss eigen officiers en staeten die hier sijn, genouch sal geseit worden. - Rintzwoud was oock in eene opinie mit mij, hoe S.H. en H.H. alsoock prins Wilhelm mit de Staeten en de regeringe van de steden van Hollandt moste leven, civijl, affabel, beleeft, aentreckent, waerdoor se souden gelieft worden, geërt, gerespecteert, en souden haer die burgemesters op de handen draghen uyt inclinatie en affectie, en soo moet ons volck geregeert worden; sie willen gekent sijn, [194] en als men dat doet, kan men met die luyden doen wat men wil.

Soo heeft prins Wilhelm saligher gedaen; daerdoor heeft hij die humeuren soo kunnen leiden en regeren; prins Mauritz heeft het oock alsoo gedaen. Ick hoop prins Wilhelm sal het oock soo doen; doet hij anders, sal het hem slim daerom gaen en slimmer als S.H., want hij heeft geen kredijt noch respect. - Rinswoud seide mij, dat hij gehoort had dat de Staeten gehoopt hadden, dat S.H. soude sterven desen soomer, en dan souden sie prins Wilhelm een nieuwe instructie maecken en stellen hem eenighe heeren staeten bij, sonder dewelcke hij niet doen soude, alsoock een krijschraet van de voornaemste en oldste officiren, 'twelck ick vrese van prins Wilhelm wegen. - Der iss in de aproche niet gepasseert; de graf van Hoorn heeft lieutenant-collonel Meteren verlost. - Der waeren ooversten verwondert dat S.H. de heer van Brederode liet leggen in sijn quartier, want hij deedt gheen dienst, en S.H. die stelde die troupes in dangeer om geslagen te worden, als de viant woude, wandt den heer van Brederod hadt gheen canon, en den viant kan op hoochten bij sijn quartir stucken planten, vallen hem van achteren en van vooren aen en amporteren hem mitdertijt soo. Hij kan oock beletten dat hij geen vivres krijcht. - Desen avondt niet gegeten. Ben Godtloff heel wel, daer ick Goode voor dancke van herten, sal Hem daervoor looven, dienen danckbaerlijck mit gedachten, woorden en wercken, hoope het sal lang continueren, doch verwecken mijn vlees daerdoor niet tot wulpsheit, maer hauden het in den toom, gelijck godtsaligen doen moeten, strijden mit den geest tegen het vleesch.

121 Zie hiervóór 1646, noot 102, pagina [141] en noot 113, pagina [168].

[p. 290]

12/22 october maendach ben ick in de aproche geweest bij den graf van Hoorn, die niet geavantzeert heeft, maer heeft een corteguarde begost omtrent de punte nae de Maes toe; Kyrpatrickx heeft de graf van Hoorn verlost.

[195]

S.H. iss desen dach niet uyt geweest. - Thuys gegeten en gespeult. - S.H. heeft graf Fritz bekeven.

13/23 october dingsdach heb ick op 't hoff gegeten, de heer van Brederod oock, die van S.H. last kreech om mit sijne troupen morgen in S.H. quartir te komen. - Prins Wilhelm gaet de heer van Brederod mit de ruyteri tegen. - De viant iss still geweest, heeft op Kyrpatricx wacht niet gedaen en iss oock niet geavanceert. Haulterive heeft Kyrpatrix verlost.

14/24 october woensdach. De heer van Brederod iss dissen morgen mit den dach bij S.H. gekomen, logeert oover de Maes in 't cronenwerck. - Haulterive heeft op sijn wacht de punt van de sap verlaeten, waer den viant nu in logeert, een werck tegens ons aen; sommige seggen dat hij het sonder last heeft gedaen van S.H. - S.H. iss voorbij de troupen van den heer van Brederod gereden, heeft bateriën geordonneert. - Tehuys gegeten, nae den eeten gespeult. S.H. is niet uyt geweest om de grooten regen. - Als de viant woude, kost hij ons heele aproche opslaen, schickende bij nacht 10 off 12 compagniën te peert in de stadt, en vallen mit alle macht uyt; sie sloegen niet alleen de aproche heel op, maer souden de stucken mit kunnen insleepen. - S.H. heeft gisteravont 500 werckers laeten comanderen voor de aproche. Picheler heeft Haulterive verlost in d'aproche; der gaen altijt 21 compagniën, 12 mit een cornel, 9 mit een lieutenant-cornel.

15/25 october donderdach ben ick in de kerck geweest, daernae in de aproche, daer niet gepasseert was, en hadde Picheler de drie corteguarden besett. - Tehuys gegeten mit Zulestein, daer se vertelden hoe de heer van Brederod Popma en Beens gequelt hadde; ick speulde en wonn 200 gulden. - S.H. reedt uyt wandelen, sprack mij van het Sweetsche leger en toonde, dat hij blijde wass dat se Ausburch hadden verlaten.

[196]

Ick gelooff dat Goring daer oorsaeck van iss en dat die vanwegen Castelrodrigo belooft heeft dat, als het vrede iss, dat de Spagniaertz alsdan den coninck van Engelant sullen helpen tegens het Parlement, 'twelck een brug iss om Engelant aen den derden man te brengen, want alsdan sullen de Francen het Parlement te hulp comen, en soo sal het Vranckrijck off Spagniën kriegen, een groot ongeluck voor S.H., die alliantie, 'twelck hem eerst soo qualijck hier in 't landt gestelt heeft door de jalousie. Ten anderen doet het hem nu andere maximes nemen als hij tot noch toe gedaen heeft, daerdoor hij sich in kleinachtinge brengt en haet en rouineert daerdoor sijn arme soon prins Wilhelm, die het niet gebeteren kan en sach het geerne anders. Ick hoope sijn ontschult sal noch eens aen den dach komen, en het sal hem des te beter gaen. - Der comen drie staeten uyt Den Haghe, Bicker, Vermeer, Vett, om S.H. weder in het guarnisoen te haelen¹²², 'twelck een aenvanck iss, als den oorloch continueert, om alletijt soo te

122 Aitzema is veel vriendelijker over Frederik Hendrik. Op 25 oktober 1646 noteert hij: ‘De opgemelde gedeputeerde in 't leger komende, vraechden wat apparentie daer was om de stadt te winnen; haer wiert geantwoort, weynich, ten waer men de stadt circumvalleerde: gevraecht hoe langh tijdt sulcks vereyschte, wierdt gheantwoort drie weecken. Andere oock toonden haer t'onvreden, dat men des princen ghesontheyt niet spaerde; dat sijn Hoocheyt onfatsoenlijck was versocht tot desen tocht: derhalven hebben haer Ho. Mog. sijn Hoocheyt gebeden door de voorsz. gedeputeerde om 't leger op te breecken’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 242.

[p. 291]

ageren, waerdoor S.H. een deel van sijn autoriteit quijt iss, 'twelck qualijck comt voor prins Wilhelm, daer dit werck al op uytslaet. - Wijnbergen seide dat hij een brief van sijn neef had ontfangen, die seide dat se te Aernem soo vilain en soo opentlijck spraecken, dat men all hoorende most doof sijn, al siende blint, al spreeckende stom, want men wost niet wat men seggen soude. - Enno Ferens heeft Picheler verlost; het heeft sterck gevroren.

16/26 october vridach. S.H. laet een hoornwerck aen de brug maecken, om de retraicte te maecken, als hij aen de ooversijde van de Maes sal marcheren. - De heer van Heumen seide lestent, al winnen wij Venlo niet, soo sal den coninck van Spagniën Venlo doch quijt worden dit jaer, [197] seggende dat op S.H. - De Staeten seggen sie hebben S.H. niet belast voor Venloo te komen, om het te belegeren, maer alleen in het velt te blieven en te doen dat tot dienst van het landt, wat S.H. sal dienstich vinden. - Op 't hoff gegeten. Nae den eten mit Dubret gespeult. S.H. iss wesen wandelen. - Prins Wilhelm seide, had S.H. gewilt, men sold den prins van Ligny in sijn quartir geslagen hebben. Hij keef noch oover de twe majors die S.H. gemaeckt heeft, Broeckhuysen en Slavata. - Dechands heeft Enno Ferens verlost; der iss niet gepasseert.

17/27 saterdach sijn de staten mit convoy van Nimmegen gekomen, Ruys, Meerman,...¹²³, en hebben last S.H. te versoucken in Den Haghe te comen, 't leger noch drie weecken in 't velt te laeten, totdat se nae Vranckrijck kunnen schicken, om haer te laeten weten dat se, alse nu goede conditiën wilden hebben, dat Vranckrijck die kriegen kost en desen staet mede, dat als Vranckrijck niet wille peys of trèves maecken, dat het de Staeten doen willen, sonder langer te wachten, en willen soolange haer leger te velde hauden totdat den vrede getroffen is, en laeten het aen S.H. goedtvinden wy S.H. het leger soolang wil laeten commanderen. - Tehuys gegeten mit de heer van Brederod en andere officiers. S.H. reedt uyt en ordonneerde waer de ruyteri soud staen ende het voetvolck in 't ofmarcheren, en liet tot verseeckering van de brug en retraicte noch een hoorwerck maecken ende retranchement. - Des avonts gespeult mit Dechants en Ziel en daernae gecollationneert¹²⁴. Des avonts om half twaelf mit Ziel ticktack gespeult voor een grauwe ruyn, die ick heb; hij sette 100 Franse kroonen daertegen, en won Ziel het eerste spul af en daernae de revange oock, en iss mij Ziel tweehondert Fransche kroonen schuldich.

123 Niet ingevuld door Willem Frederik.

124 Gecollationeerd: een lichte, koude maaltijd genuttigd.

[198]

18/28 october sondach iss S.H. in de kerck geweest. Gaf ordre dat de bagagi van de ruyteri most te elf uir oover de brug marcheren en de bagagie van het voetvolck des naemiddachs om drie uiren. - S.H. reedt wandelen, om de posten te besien waer de troupes souden staen, alsoock de nieuwe wercken te besichtigen. - De ruyteri ordonneerde S.H. nae de stadt, de Fransche aen 't retranchement, de guardes aen de sortie, de sess Neerlantsche en Duytsche regimenten aen het nieuwe retranchement, de

[p. 292]

drie Schotten in het nieuwe hoorwerck, die daernae mit de ponten afvoeren. - S.H. gaf ordre om te drie uiren te marcheren.

19/29 october maendach stond S.H. om 12 uir op en marcheerde om twee oover de brug, en liep tot 7 uir aen eer alles oover wass; doen begost S.H. te marcheren en quam sonder halte te houden tot Wanckum om half twee eerst, 'twelck de soldaten heel matteerde en afmatterde. - S.H. wiert aen taefel heel qualijck en kost niet spreecken, had teveul frontynniack¹²⁵ gedroncken. - S.H. gaf last om mit den dach te marcheren. - S.H. woud niet veranderen om de naeste wech te gaen aen de sijde van Kleef en niet op de sijde van Brabandt, maer hij woud sijn resolutie niet veranderen; oock, soo seide hij, 't iss u maer te doen om de heer van Heumen sijn will, dat men sijn landt niet soud verderven. - Spijck klaechde mij oover prins Wilhelm, en schient hij staet niet meer daer soo wel bij; hij wil Somerdijck niet genoech gehoor geven, volcht sijn eigen kop en den raedt van de Franschen. - Fontaine had in dat dorp gelegen dat ick mit Wijnbergen omreede.

20/30 dingsdach begost S.H. om ses uir te marcheren en tot voorbij Boxmeer; daer maeckte S.H. een wiele tijt halte mit sijn koetz en liet de heer van Brederod van sich gaen mit 120 compagniën te voet en 37 te peerde, om nae alle die Brabantse guarnisoenen te gaen. Beverweert, Haulterive gingen mit hem, Talmont oock. De rest van de troupes quaemen al gemarcheert nae Gennep. S.H. prins Wilhelm quam oock in de koetz en quiteerde de ruyteri.

125 Frontynniack: bepaalde soort wijn.

[199]

S.H. voer aen het casteel te Gennep en adt bij den heer van Leewen en om half vier voer S.H. weder vandaer en quam te half seuven te Nimegen. - De heer van Lewen seide hoe den cuhrvorst van Brandenburch soo grof en vet was en heel sijckelijck. - Het volck dat oover de brug quam, most tot Nimmegen marcheren, doch de helfte quam niet binnen, en hebben de troupen haer leven soo niet gemarcheert; de troupen te peert bleven te Midlaer en Moock, 'twelck groot goet dede, want anders sollen die van Gelder veul gevangens gekregen hebben ende bagagie, want de ruyter sloegen een parthie van 150 man. - S.H. ginck om elf uir des avontz noch te scheep, om naer Tijl [Tiel] te gaen.

21/31 woensdach voer des morgens aff mit den dach, quam om 9 uir te Tiel en om twaelf uir te Buiren. Prins Wilhelm volchde te lande en quam een wenich nae S.H. - Nae den eeten ginck S.H. om vier uir te bed, prins Wilhelm oock, en adt ick bij Steelant. 22 october/1 november donderdach stond S.H. vroech op, doch ginck niet uyt, adt wel, reedt dess naemiddachs wandelen. Prins Wilhelm reedt op de jacht. - S.H. liet de koetz van Culemburch haelen en gaf ordre om des anderen daechs mit den dach te vertrecken.

23 october/2 november vriedach is S.H. voor ses op de koetz gaen sitten, quam te negen uir te Tiel, ginck scheep en maeckte strackx seil; ick verloor veul gelt, dat ick leende, oock tegens prins Wilhelm mijn Engelsen diamantrinck. S.H. quam te acht uir voorbij Rotterdam, te half twe tot in Den Haghe. S.H. was passelijck wel; hij ginck desen avont noch booven bij H.H.

[p. 293]

24 october/3 november saterdach. S.H. ontfinck alle visiten van de hooghe colleges, prins Wilhelm oock. Ick adt op het hoff. Ginck bij de gravin van Hanau. Daernae voer ick mit S.H. uyt nae het Noorteinde; H.H. en mamoisel gingen allene mede; ick sprack altemitz mit mamoisel en sij mij oock, doch weinich; H.H. lettede seer daerop.

[200]

25 october/4 november sondach S.H., H.H. in de kerck geweest, dess naemiddachs mede. - Ick wass tweemahl in de kerck. - S.H. ginck bij Gleser. - Ick woud de ambassadrise van Dennemarck [Leonora Christina van Oldenburg] sien, doch excuseerde sich. - Ick had de eer H.H. te sien in haer cabinet, die mij van alless heel vrie sprack; H.H. wass soo heel wel niet. Ick adt mit de juffers en bleef tot 11 uir des avontz praeten.

26 october/5 november maendach iss de heer André bij mij geweest, seide mij dat alles in Vrieslandt wel stonde en in rust wass, doch dat se yetwess practiseerden, want Abraham Roorda geerne weder een langen landtsdach hadde, gelijck sijn oldt gebruyck iss. - Ick adt tehuys mit de Rijngraf en andere officiers; ick woud de princess van Portugal sijn [zien], doch sie excuseerde sich, sijnde kranck. - Ick wass lang bij de vrau van Somersdijck, die mij veul vertelde. - Men sach H.H. niet, die niet wel was. Mamoisel had medecijn genomen voor haer quaet been. Mamoisel eedt nu niet meer in het sael, maer beneden bij de kleine mamoiselless. - Ick ginck dess avontz praeten bij Grandperyn, die mij seide dat Less nu twe meiden had en heel kort geholden wierdt, want sie wass noit alleen of een meit of een juffer of vrau Varyck waeren bij haer, en kost Grandperyn haer niet eensjes komen t'spreecken. - S.H. had aen Less geschreven, dat den churvorst van Brandenburch nu quam; hij meinde om haer te trauwen; soo wolde S.H. Less haer meyning geerne weten, of se daertoe soude kunnen verstaen; Less antwoorde, dat se S.H. in alless soude gehoorsaemen, doch dat soud se niet geerne doen. S.H. antwoorde Less, doch H.H. heeft den brief geholden. - S.H. heeft Less noch eens gesproocken oover die materi; doe begost Less te krieten dat beweechde S.H. oock tot traenen. - H.H. sprack mit freulen Mauritz van den cuhrvorst, dat hij soo lelijck wass, soo plomp, soo kranckelijck dat hij niet lang kost leeven, en Less hoorde het alless aen, daer H.H. heel oover verschrickt wass, Less noch meerder, die seide, wat sal ick mit den krancken man doen, die doch niet lang kan leeven. 't Is te beklaegen, dat ick om sijn geltz wil en een weinich landt soo ongeluckich moet sijn en verkoft worden. Och, wass ick doch doot of wass ick een bourin, soo mocht ick doch iemantz nemen die ick kende, nae mijn sinn en die ick liefhad.

[201]

Prins Wilhelm iss tot dit hauwelijck oock seer geneicht en wunscht het seer. - Goring en een ander milord spreecken om madamoisel Albertine te geven aen den prins de Galiss, en iss de coningin seer daertoe geneicht, die het seer drieft, seit die soud hem beter passen als den auste mamoisel, schelende teveul van jaeren. S.H. heeft madamoisel Albertine daervan gesproocken, die der niet op antwoorde. - H.H. seide lestemael, der sijn veul staeten en andere die wunschen en raeden dat S.H. soude Louise aen graef Willem geven, en sagen het liever als aen den curvorst, omdat men niet weet of de princes-[royal] kinder krijcht ofte niet. Ick woude dat het H.H. gelooven

[p. 294]

woude en doen woude. Ick vreese neen, niet alleen van Less, maer oock van Albertine¹²⁶. - H.H. tracteert Less noch heel qualijck, bekief se dickwils, en dat arme schaepjen doet niet als krieten, verderft haer oogen en haer vel en wil den curvorst niet geerne hebben, vreest daervoor, als hij kompt in Den Haghe. - Less heeft twee brieven gekregen en eenen wedrom geschreven. Prins Wilhelm bekeef haer heel seer, H.H. oock, die daer seer oover kreet in het begin; H.H. kan het noch niet vergeten, verwijt het haer noch altemitz eens alledaech. - Borckstorf iss onbekent in Den Haghe.

27 october/6 november dingsdach Vosbergen, Casembroot, Oosterse, Rosema sijn bij mij geweest, de secretaris van de Raet van Staet, prins Wilhelm. - Op 't hoff gegeten; wass mit den Raet van Staet mit de petitiën van het jaer '47 in de vergadering van Haer Hoochmogende. - Armaveille seide mij, dat Burckstorf gisteren ahn S.H. had gesproocken, oock dat de jaegermeesters vrau van 't lant van Kleef te Nimmegen geseit had, dat de cuhrvorst quam om madamoisel te eischen ten hauwelijck, dat sie het verseekert wiste, en heeft daerop gewet mit drie, vier personen, Vlijm onder anderen. - Ick gelooff dat de Staeten de petitiën begeren, om aen te wijsen, dat de lasten te groot vallen en die niet langer kunnen dragen, oock om te seggen dat ons leger lang soo sterck niet iss geweest van volck en dan noch 6000 Francen, en dewiel dat S.H. daermede niet heeft kunnen uytrichten, watt isser hier naemahls te verwachten, en daerom moet men nootsaeckelijck den vreden maecken, behalve de groote diversie die Vranckrijck mit sijn machtich leger heeft gegeven.

126 Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26], noot 59, pagina [98]; 1645, noot 72, pagina [85] en 1646, noot 92, pagina [118].

[202]

Te hoove gegeten. Nae den middach den geheelen dach tehuys gebleven. Des avonts ginck ick te hoove. - H.H. quam in de caemer, doch ginck strackx wedrom binnen en quam niet weder. Mamoisel quam niet in S.H. caemer. S.H. adt heel laet, soodat ick niet kan weten wat dat beduyt, of Burckstorf daer geweest iss. Ick sal het vernemen. - Mit prins Wilhelm dess avontz gegeten, die mij weder veul van de vrau van Borneval sprack. - Ick ginck bij de princess-royal.

28 october/7 november woensdach ben ick bij prins Mauritz geweest, bij Gleser. Ick heb tehuys gegeten. - Des naemiddachs buyten geweest in 't Bosch, om H.H. huys te sien, alwaer den ambassadeur van Dennemarcken [Corfitz Ulfeldt] wass. - Op 't hoff geweest, maer men sach H.H. niet noch mamoisel; men seide dat se schreef. Ick geloove dat het iss om dat Brandenburchsche hauwelijck; het iss heel verandert aen het hoff; men siet niemantz niet, sint dat de roep hier iss van Burcksdorf kompst in Den Haghe.

29 october/8 november donderdach ben ick te Honselerdijck geweest en gesien wat S.H. daer heeft laeten maecken en wat hij noch wil bauwen. - Kuyn seide mij, dat Burxdorf vanwegen den cuhrvorst van Brandenburch iss bij S.H. en H.H. geweest onbekent en dat hij mamoisel oock heeft gesproocken, en meinde hij dat alles gedaen iss en dat den cuhrvorst hier sal komen, en dan sullen se trauwen¹²⁷. - Den ghehelen

127 Volgens Aitzema heeft Frederik Hendrik de Staten-Generaal in november op de hoogte gebracht van het aanstaande huwelijk tussen de keurvorst van Brandenburg en zijn dochter Louise Henriette. De keurvorst verzocht op 23 november om audiëntie bij de Staten-Generaal. Zie ook hieronder 1646, pagina [215]. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 316-318.

[p. 295]

naemiddach mit Desloge gespeult en verloren; des avontz niet gegeten.

30 october/9 november vridach meende ick in de kerck te gaen, doch S.H. nam mij mit nae Honselerdijck, daer hij mij een hert liet schieten; quam te 6 uiren weder thuys. - Groteperyn seide mij, dat het mit mamoisel en den curvorst al gedaen was en dat sie geconsenteert had, doch sij kost mij niet meer seggen, omdatter volck bij quam en vrau Varijck, die soo op mamoisel past, dat se haer noit alleen laet. - Juffer Merode heeft mij veul vertelt van H.H. veranderlijckheit, dat se nu den eenen aenhaelt en den anderen, die se heeft geëstimeert, dat se die wedrom haet en hoe dat se op de regeringe heeft gekeven en veul andere dinghen.

[203]

31 october/10 november saterdach mit Casembroot mijne saecken ooverleit en vastgestelt het huys te vercopen¹²⁸. - Bij de vrau van Vieleers geweest, die mij twe spiegels uyt Italiën komende oovergaf. - Men heeft S.H. niet gesien; op 't hoff was niemant; prins Wilhelm op de jacht. - Ick ginck tehuys eeten. - Kuyn quam nae den eeten bij mij, seide mij hoe dat Burxdorf alle avont bij H.H. quam en hoe vrie hij mit haer sprack en leefde, oock hoe dat mamoisel sich soo wel comporteerde, die drie jouwelen had ontfangen van Borxdorf in den naem van den courvorst, die heel schoon waeren en kostelijck, en dat mamoisel had aen Borxdorf een ring weder gegeven, die heel fray wass, een diamant, dat daermede het hauwelijck gesloten wass en dat in drie weecken solden gesanters komen om mamoisel opentlijck te eischen, en in ses weecken soud den cuhrvorst komen¹²⁹, dan solde de hoochtijt geschieden. - H.H. had geseit, kompt den cuhrvorst niet haest, soo sal ick mijn dochter geven aen één van Nassau; en dat soud ick sijn geweest, soodat het een groot ongeluck voor mij iss, dit hauwelijck, en gaet mij alleen af; nu resteert madamoisel Albertine noch; wat daeraf worden sal, sal den tijt leeren. Ick geloove, krijcht se den prins de Galiss niet, soo mocht ick se wel krieghen, doch soo ick die niet krieghe, soo geloove ick niet dat ick trauwe¹³⁰. - Grooteperyn seide mij, het iss gedaen, maer ick kan u nu alless niet seggen; morgen sal ick het u seggen. Mamoisel krijt veul; dat sach ick desen avont oock in H.H. kaemer, dat haer oochjes gekreten hadden. - Tehuys gegeten des avontz alleen.

128 Zie hiervóór 1646, noot 1, pagina [0]; noot 51, pagina [70]; noot 60, pagina [84] en noot 82, pagina [107].

129 Deze mededeling klopt niet. Zie hiervóór 1646, noot 127, pagina [202] en hieronder noot 138, pagina [215].

130 Zie hiervóór 1646, noot 126, pagina [201].

[204]

1/11 november¹³¹ sondach is S.H. noch H.H. niet in de kerck geweest, doch prins Wilhelm en mamoisel, ick oock. - Op 't hoff gegeten; nae den eeten wedrom mit prins Wilhelm in de kerck geweest. - Vandermeulen seide mij, dat de heer Raetsfelt aen mijn huys wass geweest om mij yetz te seggen, maer dewiele hij mij niet vond, liet hij mij weten dat mamoisel soude trauwen in ses weecken mit de cuhrvorst van Brandenburch en dat het voor drie daeghen wass vastgeset. - De heer Knuyt seide mij eens, dat de Hollanders den vrede willen maecken, sonder de unie, religie of militie vast te setten, en dat als het soo geschiet, sal het een groot ongeluck en krenckinghe geven in desen

131 Foutieve datering gecorrigeerd. Zie pagina [209].

[p. 296]

staet, want als die seuven pijlen niet vast sijn geset en bij malckander, soo sal ons heele werck niet deughen en sal den coninck van Spagniën meer gewonnen hebben door soo een vreede als in mennighe jaer mit den oorloch. - Daertegen de Seeuwen willen eerst vastsetten de unie, religie en militie en daernae willen se vreede ofte trevess maecken, hoe de provintiën willen¹³². - Knuyt en Sulekum meinen, dat Hollant daer yetwes anders in soeckt, meenen alle militie af te dancken, want sie niet veul frontiren hebben, en laeten de andere provintiën haere frontiren versorgen, en al deede den viant die van Gelderlant, Overijssel oft Uytrecht eenighe schaede, daer solden se weinich nae vraghen en solden eer blijde sijn als bedroeft, omdat die provintiën nu al te staut sijn, en sie meinen, dat sie het verloorene wel weder sullen inkrighen. - De steden in Hollandt sijn oock seer gelours van malkander, en iss te bevresen, dat den eenen tegen den anderen sich sal opsetten en dat Amsterdam het gheheele gesach sall willen hebben.

132 Zeeland wenste als enige provincie de trèves niet in vrede om te zetten Op 20 oktober 1646 werd het Zeeuwse advies bij de Staten-Generaal ingediend. Zie hiervóór 1643, noot 49, pagina [93]. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 278-283 en Poelhekke, Vrede van Munster, 314-320.

[205]

De vrau Varyck seide mij, dat ick doch eens bij haer soude praeten komen om tien uir.

[209]

1/11 november sondach is hetjenighe dat op dit blat hier tevoren staet; ick heb mij geabuseert in 't schrieven.

2/12 november maendach ben ick mit S.H. prins Wilhelm op de jacht geweest. Mithem gegeten, in de caetzbaen gespeult. - Des avontz op 't hoff geweest, doch H.H. niet gesien, mit de juffrauwen gegeten, gepraet. - Om elf uir brocht ick mevrau Varyck thuys, die mij oock seide dat het hauwelijck gedaen wass tuschen mamoisel en den cuhrvorst van Brandenburch, dat het in 6 of 7 weecken soude geschieden; Haere Hoocheiden wosten noch niet, of het hier soude geschieden ofte te Breda. - S.H. heeft mamoisel alleen gesproocken oover het hauwelijck, die noch altemitz daerom krijt. - De vrau Varyck seide mij oock sie hoopte, dat ick Albertine wel soude krieghen, maer wost niet seeckers, seid dat ick wel bij H.H. stonde, en bleef ick bij mevrau Varyck tot oover eenen.

3/13 dingsdach ben ick bij de heer Roorda geweest, en spraecken lang van de vrede, van de unie, religie, militie en de questie en verschil die der iss tuschen Hollandt en Zeelant¹³³. - Ick ginck oock bij André, die mij seide dat Roorda nauwe correspondentie hielt mit Van der Meer, Vet, Van der Holeck, alletijt malckanderen yet toeluysterden. - Boschuysen sach ick oock. - Alle die heeren uyt Vrieslandt hier in comissie die aeten des middachs bij mij, waeren vrolijck, doch mit maeten. - Nae den eeten ginck ick bij de ambassadrisse van Dennemarcken, daer ick tot elf uir bleef speulen; den heer Ulefelt, ambassadeur, iss een wacker en beleeft man, van goet verstant, doch heel gespagnoliseert.

4/14 woensdach iss prins Wilhelm op de jacht geweest; ick wass mede; hadden goet

133 Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 278-283 en Poelhekke, Vrede van Munster, 314-320.

[p. 297]

plesir, aten mit hem op 't hoff; nae den eeten speulden wij in de caetzbaen. - Dess avontz wiert er op 't hoff gedanst, omdat het de geboorte wass van de princess-royal; H.H. noch S.H. waeren der niet, en mamoisel danste niet om haer quaet beens will.

[210]

5/15 november donderdach ben ick in den Raedt van Staet geweest. - Noortwijck seide mij, dat die van Zeelant sich mit Hollandt geconformeert hebben tot den vreede, en meinde hij dat alles noch wel soude afloopen, want Hollandt wil de unie holden; aen de militie iss haer veul gelegen, seggen se en willen S.H. en den Raedt daermede laeten alle jaer ordre opsetten, om de frontiren wel te bewaeren; de religie, seggen se, sal geen swaricheit geven, doch sie holden sich aen hetjenige voor desen gemaeckt aengaende de religie te Uytrecht, elck provintie sulcke ordre in de religie als men wil¹³⁴. - Noortwijck seide oock, dat die van Hollant nu veulden, dat se een misslach gedaen hadden, laetende de Françoisen Duynkercken winnen, die haer de neringe sal afhandich maecken, oock dat se quaelijck tevreeden waeren dat mit hulp van haere scheepen sie die van de religie te Duynckercken geen exercitie wolden vergunnen. - Op 't hof gegeten, de Engelsen gequelt, dat de Francen beter solden vechten als sielieden en mit 6000 Francen 120.000 Engelsen te slaen. - Nae den eeten ben ick tehuys gegaen en heb mijne affairen gedaen. - Veugling seide mij van het hauwelijck van den cuhrvorst van Brandemburch en mamoisel, dat het gesloten wass en dat H.H. het mit veul beloften en geschencken van den cuhrvorsten luyden geopteneert had en getracteert. - Dess avons op 't hoff geweest, daer madamoisel Leonore oock wass, en wass H.H. heel vrientlijck tegens mij. - Ick wunste madamoisel en passant veul geluck, die mij seide, ick lach wel, doch het iss niet van harten, en ben niet soo lustich als ick schiene. - Grooteperyn seide mij, dat de prins van Talmont bij H.H. wass geweest, had haer heel vrie en hart aengesproocken en gevraecht off mamoisel soude trauwen; H.H. seide, daer en iss u niet aen gelegen; ghij behoeft dat niet te weten; sij sal mij de rest op een ander tijt seggen.

134 Poelhekke meldt dat Holland en Zeeland op 16 november 1646 overeenstemming bereikten en dat Matenesse en De Knuyt op 27 november weer naar Munster vertrokken. Poelhekke, Vrede van Munster, 318.

[211]

Ick ginck dess avontz tehuys eeten.

6/16 november vriedach mit prins Wilhelm op de jacht geweest; Kuyn seide mij, dat hij zedert niet gehoort had. - De heer Verbolt seide mij, dat de cuhrvorst van Brandenburch saken soo qualijck stonden en aen dit lant 16 tonnen gautz schuldich wass en dat alle sijne domainnen belast waeren, dat sijne stenden sich gheheel tegens hem opstelden, haer toevlucht hier aen den staet sochten, die al te faveur vonden. Aitsma doet der steden saecken. - Ick heb gespeult en verloren 100 Fransche croonen tegen prins Wilhelm. - Groteperyn seide mij, ick durf niet meer mit u te spreecken, want alle werelt heeft het ooghe op u en mij, daerom gaet van mij. - Ick ginck tehuys eeten. 7/17 november saterdach is de heer André bij mij geweest, die mij seide 'tgene gepasseert wass tuschen Hollandt en Zeelant, en gaf mij veul brieven en consideratiën vanwegen Hollandt en Zelant voor en tegens den vreden¹³⁵. - Seide mij oock men had

135 Zie hiervóór 1646 de pagina's [204], [209], [210] en de noten 132 t/m 134.

[p. 298]

gesproocken in 't formeren van de militie, hoe men sich daerin soude draghen; sommige seiden men soll setten, S.H., S.E. en de stadtholders; andere seiden men solde setten, captein-generael van Vrieslant; doch ick heb liever dat captein-generael deruyt en alleen van de stadtholders. - Ick ginck op 't hoff, daer de heer Vosbergen wedrom bij prins Wilhelm wass, om voor sijn soon de compagni te eischen van Lindenaer, die alledach daerom loopt bij S.H., prins Wilhelm en H.H. - Ick ginck tehuys, daer de heeren raeden van staeten bij mij quaemen eeten en bleeven tot ses uir, waeren heel vrolijck; ick wass wat beschoncken, ginck op 't hoff bij prins Wilhelm, die ick sach eeten; H.H. sach men niet, en ginck mit prins Wilhelm bij de coningin, daer wij lustich prateden.

[212]

De heer André schickte mij de resolutie die genomen was bij Haer Hoochmogende aengaende de religie, militie, unie, die se vaststelden.

8/18 november sondach ben ick mit prins Wilhelm in de kerck geweest, des naemiddachs oock, S.H., H.H. niet. - Ick ben bij Haucourt geweest en Knichtelay, die allebeyde kranck sijn. - Ick ginck op het hoff, doch men sach H.H. niet; Brasset wass bij H.H., en hadden passelijcke harde woorden tsaemen oover de Fransche saecken en oover een brief die Latullerie aen H.H. had geschreven, dat H.H. niet meer goet Frans was. - Ick sprack lang mit Knuyt oover de Munsterse saecken, en hij reeckomendeerde mij de saecken van Pomeren in faveur van Brandemburch, die hij seide mit desen staet in aliantie wil treeden. - Hij seide mij oock, dat hij wel mit Staveness stond en Tibault en dat hij Vet wel soude neerstellen en onderkrijgen mitdertijt. - Juffer Sevenar seide mij, dat Kleist maerschalck wass van den cuhrvorst, dat Borckxdorf solde hier komen mit een fraye suyte, om mamoisel te eischen, dat den cuhrvorst drie brieven had geschreven, één aen S.H., H.H. en mamoisel, dat se geantwoort hadden en mamoisel oock, dat het fraye juwelen waeren die den cuhrvorst aen mamoisel had gegeven, een boîte, pandentz d'oreille en een ring. - Des avontz bij de coningin geweest, prins Wilhelm ginck speulen bij de Rijngraef. - Ick seide Knuyt oock, S.H. laet de Staeten-Generael al teveul authoriteit; hij most het selve doen en toesien of laeten het prins Wilhelm doen, want comen se eens in die gewoonte, die sullen se hauden, en dan sal prins Wilhelm niet licht daer weder in comen, want sie sijn het heele huys van Nassau moede.

9/19 november manedach is monsieur Milet bij mij geweest, en spraecken wij lang van de Fransche saecken, van de prins van Condé, den hertoch van Anguyn, van den vrede en trèvess.

[213]

Op 't hoff geweest, daer gegeten; nae den eeten mit prins Wilhelm in de caetzbaen gespeult, die niet wel op mij tevreden wass, omdat ick soo niet wilde speulen als hij woude, doch op het lest wierden wij goede vrunden. - Op 't hoff geweest, H.H. gesien, die mij twe brieven liet lesen, één van Tuilleri en H.H. antwoort. - Mit mamoisel een weinich gepraet in H.H. caemer. - Thuys gegeten.

10/20 november dingsdach is prins Wilhelm op de jacht geweest, doch ick wass niet mede en sach hem niet. - Bij de heer van Somerdijck geweest. - Tehuys alleen gegeten.

[p. 299]

De vrau van Asperen gesocht, de vrau van Risoir gesien, die seer kreet om Haucourt en omdat ick haer quelde. - D'ambassadeur van Portugal wass bij mij. - Groteperyn seide mij sie had madamoisel niet kunnen spreecken om freulen Mauritz en vrau Varyck. - Enno Ferentz seide mij Brasset had last om te sien of bij Haer Hoochmogende kost tewege brengen, dat se den vrede hier noch wat souden opholden; Vranckrijck wass noch niet gereet. - Seide oock dat Vranckrijck geweldich mit gelt hier in 't landt speulde en wel 15 à 16 duysent gulden voor een resolutie gaf, dat hij niet koste weten wat se aen Amsterdam gaven, omdat die niet corruptibel waeren, dat Brasset noch 80 duysent gulden uyt Vranckrijck verwachtede, om hier te distribueren, soodat se nu al haer credijt sullen aenwenden om Hollandt op haer sijde te kriegen, dewiele S.H. en H.H. soo tegens Vranckrijck iss ingenomen. - Nae mijn opinie iss het alleffenwel goet, dat Vranckrijck ons niet naeder kompt, want compt sie ons naeder en dat Spagniën heel wech iss, kosten sie ons mit alle macht oock inslucken, want sie kunnen uyt Vranckrijck gemarcheert komen en tasten ons soo aen.

11/21¹³⁶ november woensdach is de heer van Somerdijck bij mij geweest, en seid hem van het hauwelijck van mamoisel mit den cuhrvorst van Brandenburch, dat hem niet aenstond; had het liever mit onss gesien, maer dewijl het soo voorsien wass, most men goede myne maecken en toonen sich eeven lustich. - Hij vreesde oock, dat S.H. swackheit aen prins Wilhelm [214] groot naedeel soude doen, want de Staeten doen haest alless buyten S.H. en komen se eens in 't gebruyck, sal men se niet licht daeruyt krieghen, besonder prins Wilhelm soo jonck sijnde; oock soo iss sijn genegentheit noch niet om yetz te doen; denck maer op sijn plesir, jaegen, speulen en amours, 'twelck hem eens qualijck sal opbreecken. Oock, seide hij, sal hij in 't huys genoech te doen vinden, want S.H. hem een quaeden staet sal naelaeten. - Ick ginck op het hoff, en seide mij Kuyn, dat S.H. in de Staeten-Generael soude laeten voorstellen het haulijck van den cuhrvorst en mamoisel¹³⁷. Ick adt op 't hoff, daer prins Wilhelm drollige discoursen hielt van het leesen de histori, van de geleertheit, daer hij gantz niet of holt. - Ick ginck bij de Rijngrafin, daernae tehuys mit Desloge, verspeulde 5 partiën. 12/22 november donderdach is de heer Roorda bij mij geweest, sprack mij van 'tgene in Haer Hoochmogende vergadering wass voorgeloopen, alsoock aengaende de vredenssaecken. - Seid mij dat den cuhrvorst van Brandenburchs hauwelijck mit mamoisel aen de Staeten wass geopenbaert. - Ick ginck bij de heer André, die mij datselfde oock seide, alsoock van de besoignes mit Ulefelt, ambassadeur van Denemarck. - Daernae ginck ick mit prins Wilhelm op de jacht; vongen twe haesen, liepen geweldich. - Ick ginck bij de heer Schaep van Amsterdam, die mij cievylijck bejegende. Recomandeerde mij haer secretaris De Vries tot agent te Coppenhagen. - Ick ginck bij vrau Eleonora, speulde mit haer. - Op 't hoff, daer den cuhrvorst van Brandenburch quam onbekent. - Ick speulde weer mit Desloge, verloor 4 partiën.

136 Foutieve datering gecorrigeerd.

137 Zie hiervóór 1646, noot 127, pagina [202].

[215]

13/23 november vridach ben ick bij S.H. geweest, die mij seide dat de cuhrvorst wass gekomen. - Ick sprack hem van Eissinga tot ritmeester. - Ick ginck bij den

[p. 300]

cuhrvorst, bij Gleser, Haucourt. - De cuhrvorst had audiëntie bij de Staeten-Generael, sprack heel wel en altijt selfs; hij adt mit de gecommiteerde staeten, mit S.H.¹³⁸ - Nae den eeten heeft mamoisel sich mit den cuhrvorst belooft en seide Selletjen 't jaewoort, draecht een boîte van den cuhrvorst en sijn schilderi. Sell is niet lustich en bedroeft. - Mit prins Wilhelm te Scheveling geweest. - Op 't hoff bij H.H., daer de cuhrvorst oock quam, en lang mit mamoisel gesproocken, die mij beloofde, als ick eens wech wiert gejaecht uyt dit landt, dat sij sich mijner woud aennemen. - Groteperyn seide mij den prins van Talmont had driemael op de knie gevallen voor H.H. en badt om vergiffeniss van 'tgenige dat hij gedaen had, doch sie wolde het hem niet vergeven, seide, de tijt moet het doen. De prins van Talmont had heel anders aen Haucourt geseit, dat hij wel mit mevrau stondt, heel gereckommodeert en dat se hem gekust had tot een teycken van affectie.

14/24 november saterdach is prins Wilhelm op de jacht geweest; ick wass niet mit. Ick kreech mijn spiegels van de vrau van Vilers tuys, sach se insetten. - Ick wass op 't hoff, sach niemant; den curvorst adt alleen. - Ick adt thuys mit de heer van Asperen, Feren, Wyckfort en andere vrunden. - Mit prins Wilhelm in de caetzbaen gespeult. - Op 't hoff geweest, mit de cuhrvorst gesproocken, die het vuirwerck wel verstaet, seid dat hij in Pruysen oover de 30 ampten had, der waeren der van 100.000 rixdaelers inkomen; hij most veul presenten geven aen den coninck van Polen en aen de Poolsche heren. - Mit H.H. gesproocken, haer geluckgewenst. Mamoisel laet sich voor den cuhrvorst schilderen.

138 Ibidem.

[216]

15/25 sondach iss de cuhrvorst, prins Wilhelm, H.H., mamoisel in de kerck geweest. De cuhrvorst adt mit prins Wilhelm; ick wass der oock. - Nae den eeten iss prins Wilhelm in de kerck geweest; H.H. ginck bij de conningin van Beemen, daer de cuhrvorst oock quam, doch mamoisel niet. - Juffer Merode seide, dat Burxdorf dit werck gedreven had van mamoisel, die der eerst seer tegen wass geweest en had seer tot Sweden geïnclineert, daernae tot die van Hessen. Eindtlijck wass hij hier gekomen. Borxdorf regeert den cohrvorst heelendal. De Sweden wouden onlijdelijcke conditiën hebben, dat hij haer al sijn landt en luyden soud oovergeven en sijn maer man van de coningin [Christina Augusta]. - Mit freulen Mauritz lang gesproocken, die mij alless vertelde watter gepasseert was. - Men meint dat mamoisel mit den cuhrvorst sal trauwen eer dat hij vertreckt, omdat S.H. soo swack iss. - S.H. gesien om den middach, die passelijck wass. - Mit de Rijngravin gegeten.

16/26 november maendach heb ick den heelen morgen mit prins Wilhelm gecaetz, daernae bij vrau Leonora geweest ende gespeult. - Op 't hoff geweest, H.H. gesien, lang mit de cuhrvorst gepraet. - Groteperyn had voorleden nacht bij mamoisel geweest en tot seuven uir gepraet; wass noch al bedroeft en kreet. - Zevenar seide dat toekomende maendach ofte dingsdach solden trauwen sonder grote ceremonie, omdat S.H. al daech soo swack wort.

17/27 dingsdach ben ick mit prins Wilhelm, de cuhrvorst nae Honselerdijck geweest, daer gegeten, sterck gedroncken, en waeren passelijck beschoncken. Ick had een

[p. 301]

ongeluck neffens de cuhrvorst, doch het wass strackx gedaen. - Ick wass so droncken als oyt geweest van mijn leven, most in de calesche weder terug. - Prins Wilhelm, de cuhrvorst gingen noch bij H.H. en waeren heel droncken; de cuhrvorst kreech mamoisel bij 't hooft en kusten se tweemael. - Mamoisel is vandaech 19 jaer geweest, gaet in haer 20.

[217]

18/28 woensdach ginck ick vroech bij de cuhrvorst, om hem mijn dienst te presentiren en onschuldinge te doen van 't gepasseerde van gisteren, en wass de cuhrvorst heel vrolijck en wel tevreeden, seide dat het niet te beduyden had; bleef den gheheelen voormiddach bij hem, adt mit hem onbijten. - Daernae quam de heer van Brederod, Brassett, de gecommiteerde raeden van Hollandt, de Reeckencaemer, den Hogen Raedt, den Raedt van Brabandt en wunsten den cuhrvorst geluck mit sijn hauwelijck mit mamoisel en gingen dieselfde collegiën oock mamoisel. - De cuhrvorst adt bij de coningin; ick adt bij prins Wilhelm op 't hoff. - S.H. gesproocken mit de heer van Brederod des voormiddachs. - Nae den eeten bij de heer van Brederod geweest, die mij seide gehoort te hebben, dat S.H. mamoisel veul sal medegeven ten hauwelijck en dat, als prins Wilhelm comt te sterven sonder erven, dat mamoisel universele erfgenaem sal wesen van S.H. goederen, behalven wat die andere dochters noch moeten hebben ten hauwelijck. De heer van Brederod wass heel verwondert daeroover, seide, daermede wort het huys geruyneert en sal in 't Brandenburchse huis gaen, daer het niet sal geacht worden. Oock iss het tegen prins Mauritz testament, die graef Eernst [Casimir] en sijn erven in sulcken val heeft erfgenaem gemaeck. Seide, S.H. en kan het niet doen. Prins Wilhelm most het doen nae de rechten van dit landt ende costuyme en dat nae S.H. ooverlijden. Het iss wonder, hoe S.H. niet meer op sijn eigen huys lett en dat hij de goederen mit een dochter wil wech laeten gaen, daermede de naem, faem en eer van 't huys wechgaet; het moet noch uyt haet van mijn sijn, die hij tegen mij continueert¹³⁹. - Bij mijnheer Roorda geweest, die mij beloofde voor De Fries te wesen tot agent te Elseneur in de plaetz van...¹⁴⁰; hij iss nu secreteriss van Amsterdam.

139 Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26] en noot 10, pagina [27].

140 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[218]

Op 't hoff gegaen tegen den avont; H.H. gesien, mit mamoisel gesproocken; H.H. liet mij haelen, om mit haer te eeten en mit S.H.; waeren vrolijck, ick quelde mamoisel en bleef tot half elf bij Haere Hoocheiden; de cuhrvorst woude mamoisel cussen, doch sie wolde het niet lijden.

19/29 november donderdach mit prins Wilhelm gejaecht; quam om twaelf wedrom thuys, adt mit de cuhrvorst. Ick ginck tehuys. - Ick liet de gecommiteerde raeden ten eeten bidden. - Ick ginck bij de ambassadeur van Dennemarcken speulen. - Daernae op 't hoff, en sach men H.H. - Juffer Groteperyn seide mij, dat mamoisel toekomende sondach sal trauwen. - Jelis Maré seide mij, dat ick in Vrieslandt noch wel gelief wass en daer wel stonde. - Dat de soldaten soo qualijck van S.H. gesproocken hadden, alsoock het gemaine volck. - Dat Roorda hat geseit, hoe maeckt het de heer André, kan

[p. 302]

hij wel presteren dat hij belooft heeft; hadt oock seer nae mijn gevraecht, wat ick al seide.

20/30 vriedach is de cuhrvorst mit prins Wilhelm op de jacht geweest, doch niet gevangen. - Ick had de gecomiteerde raeden te gast; waeren vrolijck, besonder burgemeester De Graef, die heel soet en kluchtich wass. - D'ambassadeur van Moscoviën [Matwej Nikiforovitsj Spiritonov] had audiëntie bij Haere Hoochmogenden, deed een slechte harangue en presenten. S.H. wasser present. - Kuyn vertelde mij des avontz nae den eeten, hoe dat hij verstaen had hoe dat H.H. mit traenenden ooghen aen Borxdorf geseit had, dat sie haer huys ongelijck dede, gevende all het goet van S.H. bij afsterven van prins Wilhelm sonder kinderen aen mamoisel, want daermede rouineerde se haer huys. Borxdorf lachtede daeroover en seide, was seindt Euer Gnaden bekommert; dass wirdt doch nie gescheen. Kuyn beklaechde het seer en seid, men doet u huys het grootste [219] ongelijck van de werelt. Nu siet ghij wat u civiliteit opereert; hadt ghij u intijts daertegen geset, soo wass het wel, maer nu hebt ghij gheen danck daeraf, en het iss te laet; ghij wort van alle werelt en eerlijcke luyden beklaecht. - Hij sprack oock van graef Mauritz sijn achterheit en hoe dat hij hem in Indiën altemitz had geattrappeert mit trecken¹⁴¹ te doen; hij had hem oock sesduysent gulden geleent. 21 november/1 december saterdach heb ick mit prins Wilhelm in de caetzbaen gespeelt. - Tehuys gegeten; de heer André bij mij geweest, die mij eenighe pampiren brochte van Munster en andere saecken. Hij seide hoe datter sulcke scheuring in de regering wass en dat se correspondentiën onder een seecker getal van de heeren staeten-generael hielden en alles afdeden nae haer eigen welgevallen. - Bij de grevin van Hanau, vrau van Somerdijck geweest. - Op 't hoff geweest, mit de cuhrvorst gepraet. - Freulen Mauritz seide mij, dat S.H. haest in 't Noordende sal logeren en dat dan in een dach oft twee, drie 't hauwelijck sal gehauden worden. - Mit de vrau Varyck gepraet, die mij seide hoe qualijck mevrau bij de regeerders stond, oock dat se mamoisel noch om een rock had bekeven en liet se haer weder uyttrecken, dat mamoisel quaet daeroover wass en seide, ick sal het desenmael doen, maer daernae niet meer; mama quelt mij soo, ick ben bliede, dat ick uyt het huys kome en uyt haer bedwang, want sie quelt mij teveul. - Sie seide oock van Limburch voor prins Wilhelm en het Ooverquartir en dat Saint-Ebar dat soude uytwercken.

141 Trecken: streken, listen.

[220]

22 november/2 december sondach iss S.H. niet in de kerck geweest, maer H.H., den cuhrvorst, prins Wilhelm, mamoisel. - Kuyn seide mij nochmahl, dat het verseecker wass dat S.H. mit mamoisel alle sijn goederen gaf, in val dat prins Wilhelm compt te sterven sonder mannelijcke erven, en dat het all geteyckent wass, doch hij wost niet of het prins Wilhelm oock geteeckent had. - Ick seide het aen den heer van Somersdijck, die het niet geloven kost en meende niet dat S.H. die swackheit soude gedaen hebben en dat ongelijck aen sijn huys. Doch, seide hij, heeft hij het gedaen, soo is 't een teyckent dat sijn verstant heel wech iss en dat hij sich heel laet regeren van H.H., die alleen op haer eer let ende hoocheit en denckt niet op 't huys Nassau en wat eer dat sie door dat huys heeft genooten en tot wat staet sie daerdoor iss gekomen. - Hij meinde

[p. 303]

all had het S.H. geteyckent, dat het maer pro forma iss en of het prins Wilhelm oock geteyckent hadde door begeren van S.H. en H.H., dat prins Wilhelm het weder soude veranderen, omdat hij alletijt seer geneicht wass tot het huys en mentien van het huys Nassau. - En of S.H. en prins Wilhelm het allebeyde geteeckent hadden, soo meinde hij dat Haere Hoochmogende, erkennende de diensten van ons huys gedaen, ick hier in dienst sijnde en in goet aensien ende credijt, mij alletijt souden prefereren voor den cuhrvorst volgens het testament van prins Mauritz saliger, die mijn heer vaeder en sijne erven had tot erfgenamen gemaeckt in kass dat S.H. of sijn soon geen manserven naeliet. Men moet stil sijn, laeten sich niet mercken, leeven wel mit alle werelt en verwachten de uytkompst. Ick hoope niet, dat S.H. mij en ons huys dat ongelijck sal willen doen, daerdoor het gerouineert wort ten eenenmael, ende soll mitdertijt verduistert worden alle de eer van 't huys [221] ende fraye actiën die se gedaen hebben¹⁴². - De heer van Asperen seide mij oock, dat S.H. niet meer wel wass en dat sijn verstant heel wech wass. - Dat S.H. gantz geen credijt meer had en geen gelt kost krigen op interest, niemant willende mit S.H. te doen hebben. - Dat hij alle weecke 4000 most hebben in de keucken, behalven de botteleri, stal, tractamenten, levray en andere onkosten en gebau, dat hij heel ten achteren quam. - Ick adt op 't hoff mit de cuhrvorst, ginck in de kerck. - Om ses uir quam ick op 't hoff van mijn huys, had veul gelesen van de vrede. - H.H. begeerde ick soude op 't hoff eeten dess avontz, en sprack veul mit mamoisel en den cuhrvorst. - Juffer Merode seide mij, dat H.H. noch hoop hadde op prins de Gales mit madamoisel Albertine of mit den hertoch van Brunswijck. - Dat de heer van Gent nu wel stonde bij H.H., die voor twe daghen heel qualijck had gestaen, en wass heel veranderlijck mit boutaden. - Had mamoisel noch voor twe daghen bekeven en haer rock doen uytrecken en veranderen.

23 november/3 december maendach ben ick om elf uir op 't hoff gegaen bij prins Wilhelm, die mij seide dat hij des naemiddachs bij S.H. most gaen, daer eenige van de heeren staeten souden komen; ick meine dat het iss om de hauwelijckxvoorwaerden te teyckenen van den cuhrvorst en mamoisel, om des te vaster en seeckerder haer het goedt van 't huys bij versterven van prins Wilhelm sonder kinderen te maecken. - De cuhrvorst adt bij mij en wass lustich. Burxdorf wass heel vol en droncken. - Prins Wilhelm stond van taefel op en quam niet weder. Ick wass niet lustich, dat Kleiss merckte en Kuyn, die ick die reden van het hauwelijck toeschreef; Kuyn seide, dat iss gedaen, daer iss nu geen remedie toe, dat moet soo gaen, [222] het kan voor ditmael niet anders wesen. N.B. Doch ick moet daerop letten, off S.H. het in de Staeten van Hollandt brengt en daerin laet interneren en vaststellen; soo dat niet geschiet en alleen bij de gecommiteerden van de Staeten-Generael sonder last van haere principaelen, die het tegen haer instructie iss, soo hoop ick, als het sich presenteerde de occasie, 'tselfde bij de Staeten van de provinciën te ontleggen en te veranderen volgens het testament van prins Mauritz hoochlofflicker gedachteniss, die op des huys eer en digniteit heeft gesien en gelett¹⁴³. - De cuhrvorst ging te hoof bij H.H., die heel quaet wass op Burxdorf, omdat hij soo stout wass, en omdat de ambassadeur van Denemarcken haer

142 Zie hiervóór 1646, noot 139, pagina [217].

143 De huwelijksvoorwaarden zijn op 7 december 1646 opgesteld. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 319-327.

[p. 304]

soo lang liet staen. - Ick adt dess avontz daer, speulde mit mamoisel en wass vrolijck. 24 november/4 december dingsdach ben ick mit prins Wilhelm op de jacht geweest, heb tuys gegeten mit Till, die mij vertelde hoe men in Spagniën en Portegael soo slecht huys hielt en soo menageerlijck; een heer van qualiteit adt maer uyt vier schotels, sijn volck had kostgelt, en employeerde sijn gelt aen de cortisaenen en hoeren. - Die natie iss heel jalours, en alse yet mercken van haere vrauwen, poinjaerderen se strackx. Het moorden iss in dat landt toegelaten, maer het duelvechten niet, en die hebben geen verseeckerheit in de cloosters, maer de assasins wel.

[223]

Ick sliep desen naemiddach, dat ick noit gedaen heb. - Boschuysen seide mij, dat men de 7000 gulden mij in de Staeten-Generael had geconsenteert. - Ick ginck op 't hoff, daer veul geselschap wass. Daernae ginck ick bij juffer Berchum en bleef daer tot 10 uir; H.H. liet mij driemael soucken om te speulen, doch ick wass niet te vinden. - Hoenstein seide mij, datter gantz gheen gelt bij S.H. wass, dat niemant wolde de assignatiën van de dieners aennemen, want wij kunnen in tien jaer gheen krieghen van den tresorier. - S.H. soud gheen duysent gulden kunnen krieghen noch prins Wilhelm oock. - Al het gelt gaet aen bauwen, schilderiën, presenten, en de dieners die krighen niet een deut van haer tractament. - Als prins Wilhelm om de tresorier schickt om hem te spreecken, laet hij hem seggen dat hij niet tehuys iss, en als men den tresorir seit, hoe durft ghij prins Wilhelm weigeren te spreecken, soo seit hij, ick weet wel wat hij mij seggen wil, hij wil gelt hebben, en dat heb ick niet en kan voor may niet krieghen. - H.H. heeft oock verbooden prins Wilhelm gelt te geven.

25 november/5 december woensdach is André te acht uir hier geweest, die mij seide dat Burxdorf neffens drie andre raeden mit de gecommiteerde van Haer Hoochmogende hadden gesproocken en dat Borxdorf mit weinich woorden en slechte termines had gesproocken, dat Haere Hoochmogende geliefden een aliantie te maecken mit den courvorst tegens alle die jenighen die hem sijn landt onthielden, in wat quartiren dat het wass, en Sijn Cuhrvorstelijcke Durchlaucht bij te staen mit raedt en daet¹⁴⁴. - Bicker en Vet stondt het niet aen om de aliantie van Sweden alsoock om de onkosten die daeraen dependeren, ende [224] vonden niet goet dat men het aen Haer Hoochmogende soude rapporteren, doch door André en andre wiert goetgevonden hetselve te rapporteren. - André meint, dat het hauwelijck geen goeden uytganck sal hebben om die appendentiën van Pommeren, de saecken van Nieuburch en die schult die hier noch uytstaet van de 16 tonne gautz en dat het mitdertijt sal jalousiën causeren en S.H. groot ongelijck doen in sijne conseils, menées en credijt hier in 't landt en dat die generale applaudisement sal veranderen gelijck dat van 't hauwelijck van Engelant. André remarqueerde oock, dat alle die hauwelijcken qualijck waeren uytgeloopen ende anders als men sich geïmagineert had, mit Engelant, Embden en nu Brandenburch. -

144 ‘Aengaende de alliancie met desen staet heeft de heer chur-vorst een van sijne raden Van der Burgh, gesonden na Vrieslant, Over-Yssel, ende Stadt ende Landen, om de selve aldaer smaeckelijck te maecken. Zijn hoop ende inbeeldinge was, dat om dit sijn houwelijck dese staet soude embrasseeren alle sijne interesten, ende bysonderlijck hem helpen aen Pomeren. Eenige sloegen voor, men soude een ambassade aen Sweeden senden. Maer Hollandt wilde niet vorder gaen als by wegen van schryvens ende intercessionaliter’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 327-330.

[p. 305]

Hij sprack oock van de hauwelijckse voorwaeren en wass verwondert, dat S.H. dat soude gedaen hebben, wost niet of hij het doen mochte, woud prins Mauritz testament en de rechtsgeleerden daerop naesien, meinde niet dat sie het doen konden in prejuditie van prins Mauritz testament, en al deden het de gecommiteerden van Haer Hoochmogende, soo hadden sie doch geen last daeraf van haere principaelen, en soo wass all haer doen nul en van geender weerden. - Ick ginck bij Vosbergen, Rintzwoud en spraecken in 't generael van 't hauwelijck, doch raeckten geen materie in 't particulir. - Ick wass oock bij Brasset, die mij van de vreden en de ligue guarantie sprack.

[225]

Ick ginck op 't hoff, adt bij de heer van Brederode; nae den eeten seide hij mij, dat de hauwelijckxvoorwaeren noch niet geteyckent waeren, dat de cuhrvorst mamoisel geern nae Cleef soude willen nemen. - Dat het seeker wass, dat S.H. mamoisel all sijn goet had gemaeckt in cass dat prins Wilhelm storf sonder kinderen, en dat hij voor drie jaer had gemaeckt, dat het van de eene dochter soude komen op de ander, ende alsoo komt sijn goedt nootsaeckelijck uyt het huys van Nassau, dat tot noch toe soo rijck iss geweest en sooveul eer en reputatie gehadt heeft¹⁴⁵. - André seide mij, dat de meeste van de regeringe mamoisel mij toewunscheten ende hij dat van Bicker en andere had ghehoort. Eyben seide het mij selfs ende noch meer heren. - Ick ginck bij vrau Korck. - Daernae op het hoff, daer H.H., S.H., den cuhrvorst, mamoisel wech waeren nae het Noordende, om daer te logeren. Ick quam daer oock, daer H.H. heel in haer schick wass; ick adt daer en speulde dess avontz. - Freulen Mauritz seide mij, dat de cuhrvorst geseit had dat die van Dona al te gering waeren om hem te drincken te geven. S.H. en prins Wilhelm sullen courvorst leiden, prins Mauritz en de prins van Portugal mamoisel. Ick sal oock een bedininge krighen als mit van 't huys sijnde.

26 november/6 december donderdach ben ick mit prins Wilhelm op de jacht geweest, ginck niet op 't hoff, adt tehuys. - Ick ginck bij de Rijngravin, daer sie en ick op de bruyloff wierden gebeden. - Daernae ginck ick op 't hoff, daer de cuhrvorst en mamoisel bijeen waeren te praeten; ick bleef de gheheelen avont daer en ginck op des coningins hoff. - S.H. iss bij de coningin geweest en heeft Haer Majesteit op de bruloft gebeden.

145 Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26].

[226]

Ick adt dess avontz op het hoff, en wass H.H. in gheen goedt humeur, wass qualijck gesint op de cuhrvorst en alle werelt; der wiert geblasen en musijck gespeult, en ick sprack alletijt mit mamoisel.

27 november/7 december vriedach ben ick bij de heer André geweest ende gepraet, die mij seide dat de raeden beklaechden, dat Burxdorf sooveul gesproocken had, en begeerden nu geen hulp, maer alleen raedt van dit landt, want hij sach dat mit dat harde en brede voorstel de heeren staeten een afschrick van des cuhrvorsten saecken kregen¹⁴⁶; hij seide oock hij meinde, dat het einde soo goet niet sal wesen als het beginsel, dat als de cuhrvorst sal sien, dat hij datselfde daermede niet wint, dat hij sich geïmagineert heeft, soo sal het hem leet sijn, temeer als hij sal bevinden wat dat hij

146 De voorgestelde alliantie met Brandenburg. Zie hiervóór 1646, noot 144, pagina [223].

[p. 306]

gekregen heeft, adem. - Bij mijnheer Gleser geweest, die mij seide dat de princen ongeluckich waeren die sich niet wolden laeten raeden en dat die alleen aengenaem waeren die haer nae haer mont spraecken. - Bij freulen Francisca geweest, die mij seide dat mamoisel bliede wass, dat de prins van Talmont kranck wass, want sie vreesde sie soude haer continentie verliesen alse hem sach, omdat se hem lieff had gehadt. - Sie seide oock, dat het te beklaeghen wass dat mamoisel sooveul imperfectiën had, d'adem, een quaet been, de heup, de rug; op 't lest seide se, ghij bendt soo heel ongeluckich niet, dat ghij se niet hebt; den cuhrvorst die sal het noch vinden wat hij gekregen heeft. - Ick ginck op 't hoff, sach S.H., die heel in slechten staet iss en heel swack. Ick adt bij de cuhrvorst, die mij veul eer dede; ick had de hoet op, Dona niet; hij nam mij alletijt in sijn cabinet, Dona niet en sach se weinich aen. - Ick ginck mij verkleden en quam om vier uir op het hoff, daer sich alless vergaderde, en liep tot 7 uir aen, en om 7 uir gingen de cuhrvorst, mamoisel in 't sael en wierden getraut. Mamoisel had een lange sleep en wiert van 6 freulens [227] gedraghen, door S.H. en prins Wilhelm geleit, de cuhrvorst door prins Mauritz, den prins van Portugal; de predicant vergat dess cuhrvorsten titels en liet de getraude de handt niet geven. - De Staeten-Generael en die gecommiteerde van Hollandt quaeme S.H., H.H., mamoisel, den curhvorst gelukwunschen. - Om half tien ginck men aen taefel, en wasser slecht aengericht; om twaelf uir begost men te dansen, en duirde tot half twe, doe ginck een yeder wech; bruyt en bruygum ginck te bed. - Den cuhrvorst danste niet.

28 november/8 december saterdach ben ick bij de heer Roorda geweest en spraecken van de vrede en van de ligue guarantie¹⁴⁷; meinde niet dat Hollandt daertoe verstaen soude. Oock dat Hollandt soude vrede maecken, al wolde Vranckrijck niet. Hij seide oock, dat Vranckrijck ons te nae quam en te machtich wierdt. - Kuyn seide mij, dat tuschen S.H. en de cuhrvorst eenich verschil wass geweest oover het teyckenen, dat de cuhrvorst woud hebben dat mamoisel hem al haer goedt soude kunnen maecken, alse quam te sterven sonder kinderen, dat woud S.H. niet doen en woude alleen hebben, dat in cass van sonder kinderen te sterven mamoisel macht soude hebben oover haer huywelijckxgoet en niet oover de leengoederen, die wolde S.H. in het huys holden; hij seide oock dat H.H. dat had gedreven, en prins Wilhelm wasser tegen geweest, en dat H.H. nu wonderlijcker wass als tevooren. - Vrau Varyck seide mij hetselfde oock en seide, dat juffer Sevenaer had geseit dat prins Wilhelm der hart tegen wass geweest en dat ick daer oorsaeck van wass, dat ick hem daeraf had gesproken ende gebeden het huys geen ongelijck te doen, omdat daerdoor alle eer, lustre, naem en faem mede wechginck, oock dat H.H. tot douarie had 100 duysent gulden. - Vrau Varyck riedt mij S.H. en H.H. te vermaenen van madamoisel Albertine, [228] omdat hij mij altijt gewesen had nae het hauwelijck van mamoisel, en meinde sie dat het wel mocht geschieden, omdat se meinde dat de prins van Galis niet komen soude voor de twede dochter. - Ick ginck bij prins Wilhelm op het hoff, die noch in sijn bedt lach en sprack

147 Het doel van de Fransen was een vrede tussen de Republiek en Spanje te voorkomen en om dat te bewerkstelligen stuurden ze Servien uit Munster (27 december 1646) naar Den Haag met als officieel motief een nieuw tractaat met de Republiek te sluiten ter garantie van de vrede, een zogenaamde liguegarantie, terwijl dus het uiteindelijke doel was deze vrede te voorkomen. Poelhekke, Vrede van Munster, 363-365.

[p. 307]

mij heel vrie en vrientlijck. Ginck mit hem bij de cuhrvorst, daer ick adt, die sijn nieuwe vrau een groote boîte van roubinen gaf. - Ginck bij de ambassadeur van Denemarck, die mij mijn gelt afwon, daernaer op 't hoff, sprack mit H.H., adt bij de heer van Brederode. - Ick ginck bij het freulen van Hanau freulen Anna t'haelen en nae het hoff te brengen; freulen van Hanau seide, dat de jonge landtgraef [Wilhelm VI van Hessen-Kassel] door Delft wass gepasseert, om nae Vranckrijck te gaen, en had hier niet een mensch aengesproocken, daer se heel qualijck om tevreden wass; sie sprack oock van den cuhrvorst en van de rang die de cuhrvorstin behoorde te holden.

29 november/9 december sondach. Ick ben mit de cuhrvorst in de kerck geweest, H.H. oock, S.H., prins Wilhelm, de cuhrvorstin niet. - De heer Musch quam bij mij, sprack mij van sijn saeck en instructie, daernae van het werck van Vranckrijck en van de guarantie, wass van de meinnung, dat dit landt soude vrede maecken, al woude Vranckrijck niet. Vranckrijck soch gheen vreede uyt vreese van inwendighe oorloch, die hem door Spagniën moch gepractiseert worden¹⁴⁸. - Hij seide de scharsheit van Vranckrijckx penningen en dat se 30 ten hondert presenteerden aen diejenighe die aen dit landt wouden betaelen het subsidie dat se noch schuldich sijn. - Hij sprack oock van S.H. sijn swackheit en het ongelijck dat hij prins Wilhelm doet, dat hij hem niet meer in de regeringe in de affaires indringt, en seide, S.H., H.H. die sullen het haer eens beklagen, en dat kompt al door reflectie op u en op u heel huys, want als de son niet wel schient, soo heeft de maen en de sterne geen kracht. - De heer Beveren quam bij mij en maeckte mij een compliment. - Ick adt alleen tehuys mit Widefelt.

148 Ibidem en zie hiervóór 1646, noot 107, pagina [152] en noot 115, pagina [171].

[229]

Des naemiddachs ginck ick weder in de kerck. - De heer Eyben van Gronningen quam bij mij, presenteerde mij sijn dienst. - De heer van Brederode seid mij genacht en ginck nae Viaenen. - D'ambassadeur van Dennemarcken wass wel twe uir bij mij, sprack mij van sijn fortuyn, van de regering, dat de rijckxraden alles deden mit de coninck, dat de coninck de rijckxraeden koos uyt ses die elckeen van de rijckxraeden hem op een bylljetten settede. Dat als er contributien worden gëist, dan quaemen de stenden bijeen, dat waeren 4 edelluyden uyt elcke provintie; hij seide mij oock van Tiche Bray. - En van den admirael, die onthooft wiert, wat die wass voorseit, en meer Deensche saecken. - Ick ginck op het hoff, pratede mit H.H. en bleef daer eeten, pratede mit de cuhrvorst en courvorstin.

30 november/10 december maendach heb ick geweest in mijn huys tot half elf en mit Vianen, Casembroot en andere advocaten te doen gehadt. Daernae ginck ick in den Raet en nam afgescheit van Haer Edelmogende. - Ick ginck op 't hoff en ginck mit den Rijngraf eeten, nam afscheit van de grevin van Hanau, van vrau van Donau, vrau Somersdijck; freulen van Hanau seide mij, dat de cuhrvorst Pals [Karl I Ludwig van Wittelsbach] madamoisel Albertine soude hebben. - Ick ginck op 't hoff, sprack mit vrau Varyck, die mij seide dat ick wel bij de cuhrvorst stondt, alsoock bij H.H. Groteperyn seide mij, dat de cuhrvorstin den cuhrvorst niet lieden kost en niet liefhad, kost mij niet meer seggen. - Ick adt op 't hoff, speulde mit den cuhrvorst, ginck bij de coningin. - Freulen van Hanau seide mij, dat de coninck van Sweden dicwils te Hanau

[p. 308]

wass geweest en dat se dan 500 taefelen mosten spiesigen, waeronder twaelf waeren daer de vursten, graven, heren officiren aensaeten en heel wel toegericht waeren geweest.

[233]

1/11 december dingsdach ben ick bij de heer André geweest, die mij seide wat Verbolt hem geseit had, dat het vaderlijck goedt most aen het huys blieven. - Ick ben bij graf Mauritz en Hendrik geweest, die mij seiden dat se om kosten te schouwen, niet langer wouden hier blieven en gaen elck nae haer gouvernement. - Ick ginck bij mijnheer Beveren, die mij sijn dienst presenteerde en veul complimenten maeckte. Ick ginck bij prins Mauritz, die ick genacht seid, bij prins Wilhelm, die noch sliep. Ick ginck op het hoff, daer ick mit den cuhrvorst adt, vandaer bij de prins van Talmont, die heel swack iss, leit plat te bed, deed mij veul eer en seide mij veul complimenten. - Ick ginck bij juffer Grotperyn, die mij oock seide dat men meinde ick had prins Wilhelm opgerockent, dat hij tegen de huywelijckxvoorwaerden was geweest en dat hij swaericheit had gemaeckt om te teeckenen, daer doch niet aen iss, want ick prins Wilhelm in generley wijse daeraf heb gesproocken, noch in 't eene noch in 't ander. - Sie meinde mamoisel kreech tweemaehl hondertduysent gulden mede ten hauwelijcke van S.H. (en eenmahl hondertduysent gulden van Haer Hoochmogende). André die seit, dat de Staeten gheen hondertduysent gulden geven aen S.H. dochters¹⁴⁹. - Dat de cuhrvorstin noch seer bedroeft wass, cost den cuhrvorst niet liefhebben, kreet noch dicwils en wenste sich doot te wesen als soo lang te leeven, wat helpt mij die eer, als ick al mijn leven sal ongeluckich wesen. Had ick geweeten wat ick nu weet, ick soud om S.H. en H.H. wil het hauwelijck niet gedaen hebben, sie hadden mogen doen wat se gewilt hadden, al hadden se mij tuschen vier muyren geset, ick hadder niet nae gevraecht. - Sie seid mij nochmahls, dat de prins van Talmont twe voetvallen had gedaen, doch H.H. woude het hem niet vergeven. - Sie beloofde des cuhrvorsten schilderi te laeten copiëren en mij te geven.

149 Volgens het huwelijkscontract kreeg Louise Henriette 120.000 rijksdaalders als bruidsschat. De Staten schonken niets. ‘Maer wat nu aenginck het voorstel van altans oock yet te vereeren aen desen heer chur-vorst ende chur-vorstin, daer op is niet geresolveert, als dat de provintien van 't selve hebben versocht copye sonder eenich gevolgh. Men considereerde dat een kleyntjen niet soude worden geacht; ende om veel te geven aen een groot prins die alrede aen desen staet (soo men pretendeerde) een a twee millioenen schuldich was; daer toe vontmen weynich last [lust] noch inclinatie’. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, VI, 320, 332 (citaat).

[234]

Ick ginck bij madamoiselle Albertine en Henriette, seide se genacht. Bij de princess-royael oock. - Ick ginck op 't hoff; H.H. wass niet wel, leide te bedde; ick nam afscheit van haer, recomandeerde H.H. en vernieude haer de gedachten van madamoisel Albertine en mij aengaende een aliantie, daer se heel civielijck op antwoorde, doch dubieux en doncker. - Den cuhrvorst seide mij, dat hij sooveul hoy hadde datter alle jaer 5, 6 hondert voeren verdorven op het velt, die men niet kost gebruycken, oock wechvoeren. - Ick adt daer en verspeulde op la beste¹⁵⁰ 300 France kroonen, die de cuhrvorst gewon. - Vrau Varyck seide mij H.H. had dicwils gevraecht, wat ick seide

150 La beste: kaartspel.

[p. 309]

van dit hauwelijck; sie vond mij melancolisch en mager geworden. - Had haer geseit, hoe content dat se nu wass, nu dat mamoisel getraut wass; soo seid vrau Varyck, U.H. moet madamoisel Albertine nu oock trauwen. Jae, aen wy, seid H.H. Men seit all van drie die in consideratie komen, seid vrau Varyck, prins de Galiss, den hertoch van Lunenburch. Den derden, seid H.H., die weet ick wel, en meinde mijn persoon. Vrau Varyck riet mij H.H. te spreecken, vraechde mij H.H. antwoort, beloofde mij te adverteren wat se van die saeck hoorde, seide, ghij moet nu deraf spreecken en als ghij wederkomt, dan moet ghij vollenkomen antwoort hebben, of aff ofte aen. - Ick nam afscheit van de cuhrvorstin, doch heel slecht.

2/12 december woensdach wass het bededach¹⁵¹, en ginck tweemael in de kerck, H.H. en S.H. niet, den cuhrvorst en sijn gemael, prins Wilhelm oock tweemaehl. - De heer van Vileers leende mij 270 France cronen, om den courvorst te betaelen. - Ick seid S.H. genacht, sprack hem oock van mamoisel Albertine, die mij deselfde antwoort gaf als H.H. - Ick ginck bij den heer van Somersdijck, die mij seide dat hij gehoort had, datter niet stond van mamoisels erfeniss van S.H. goedt bij aflievicheit van prins Wilhelm sonder kinderen in haer hauwelijckvoorwaeren mit de cuhrvorst, maer dat het in S.H. testament stont, dat mamoisel bij aflivicheit van prins Wilhelm sonder kinder soud universelen erfgenaem wesen¹⁵².

151 Deze bededag was direct na 16 november uitgeschreven toen de Zeeuwen en de Hollanders overeenstemming hadden bereikt over de onderhandelingen in Munster. Men zou voortaan met Spanje over vrede onderhandelen. Poelhekke, Vrede van Munster, 318-320.

152 Hier wordt verwezen naar het testament van Frederik Hendrik. Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26].

[235]

Hij seit het wass goet, dat het niet in de hauwelijckxvoorwaeren iss, want had prins Wilhelm die geteyckent, soo had hij moeten die heilichlijck opserveren en kost het niet veranderen bij sijn testament, gelijck hij nu doen kan, want S.H. heeft geen macht om dispositie te maecken van testament, om prins Mauritz testament wil, maer S.H. prins Wilhelm die heeft het in sijn macht ende dispositie, dewiele dat niemant verbonden iss als S.H. - Hij seide oock, het iss u all eens, of ghij mamoisel hebt oft mamoisel Albertine; als dat quam dat prins Wilhelm sonder kinderen quam te sterven, de Staeten-Generael souden meer op u siede sijn als op des cuhrvorsten, want ghij bendt gelieft en hebt de affectie van de heeren soowel om u naems wil als om u eigen persoon, die heel lieftallich bij de regenten en ingesetenen. - Somerdijck seide mij oock, dat S.H. aen twe van de heeren staeten had geseit dat hij wel merckte, dat hij afginck en geen meer kracht en vigeur had om dit landt te dienen soo het behoorde, omdat de saecken nu soo stonden dat se een dubbelt mensche van doen hadden, en dat hij maer een half mensche was en dat uyt die oorsaeck hij sich dicwils bekommerde, maer omdat hij een dinaer van het landt was en daerin soude alletijt continueren, soo had hij bij sichselfs bedocht en soude de heeren Staeten-Generael raeden dat, omdat hij soo bequaem niet meer wass als het wel vereischde, soo sol hij haer raeden dat se sich solden adresseren aen sijn huysvrau H.H., want hij wost wat voor een genegentheit sie voor deser landen dienst had; oock door lange experiëntie ende ervaerentheit had hij bevonden haere bequaemicheit ende goet verstant, waerdoor sie dese landen alsoo goede dienst solde kunnen doen als dese landen oyt van hem hadden gehadt, maer de

[p. 310]

heer van Somerdijck seide het stond die heeren, die doch vrunden van S.H. en H.H. waeren, gantz niet aen. Hij seid oock, dat sal Hollandt noch andere provintiën noit lijden; oock sal prins Wilhelm, die ambitieux, eergirich iss, niet lieden, en oock haestich iss, maer sal oorsaeck sijn dat hij sich tegens haer sal opmaecken; sie caresseert hem nu om die oorsaeck, maer [236] dat sal alles niet helpen, als dat eens lossbreeckt; H.H. iss oock soo gehaet, dat alle werelt sal het tegenspreecken, als het eens op de baen kompt.

- De heer van Somersdijck seide mij oock, dat H.H. had in sijn en des heeren van Brederodes presentie geseit dat S.H. geresolveert wass geweest om graef Hendrick [Casimir] aen mamoisel te geven, dat sie der alletijt wass tegen geweest en mit hulp van den heer van Somersdijck had sie het belett en had alletijt in sin gehadt die hauwelijcken die se mit haere kinderen had gedaen, om hulp en appuy van buyten te hebben, alse hier niet wel getracteert worden, en diejenigen mit force tegemoet gaen die haer sochten te affronteren¹⁵³. - Doch de heer van Somersdijck seide, dat aengaende sijn vaeder iss het soo wijt vandaer, dat hij het afgeraeden had, als de nacht van het licht, want hij alletijt een groote sucht ende genegentheit heeft gehadt voor graef Hendrick [Casimir] en voor dat huys van Nassauw. - Wat die hauwelijcken aengaet, laet hij op sijn beloop; het geef haer meer jalousiën en affairen en bekommernissen als gerustheit, affectie en seeckerheit, want al wat S.H. voor Engelandt, Oost-Vrieslandt voorslaet, dat contrariëren die van Hollant en de meeste heeren staeten, en soo sal het oock gaen mit den cuhrvorst van Brandenburch. - Ick ginck daernae bij den Rhiengraf eeten; nae de tweede predicatie ginck ick prins Wilhelm genacht seggen, sprack hem oock van mamoisel Albertine; ick seide hem mijn wedervaeren mit S.H. en H.H. en had hem oock daeraf willen spreecken, om hem de memorie daervan te ververschen; hij seide, sie iss noch jonck; mittertijt sal men daerop dencken. - Ick ginck bij de coningin en nam mijn afscheit en sach den graef van Solms noch, die ick mijn huys leende in Den Haghe. - Ick seide aen Casembroot hij soude mijne huysen niet vercoopen, maer weder op het niew verhuyren aen de Riengrafin¹⁵⁴. - Ick ginck bij Desloge, gaf hem een brief en ginck op ses uir op de calesche sitten en voer nae Liss, daer ick des avontz of nachts adt om twaelf uir, en quaemen [237] 3/13 december donderdachs om seuven uir te Haerlem en te half negen te Amsterdam; ginck strackx in de jacht en maeckte te tien uir seil; kregen goede wint om elf uir, speulden den heelen dach, quaemen tegen den avont bij Enckhuysen, daer wij ancker wierpen; het stormde den nacht geweldich.

4/14 december vridach maeckten wij mit die morgenstond om vier uir seil en quaemen te half elf te Harlingen, ten één uir te Franicker, te half vijf te Lewarden langs het treckpadt; de heeren Sackama en Haeringsma die quaemen mede te Lewarden in mijn schip. De burgeri waeren in alle drie steeden in de waepen. De heeren Staeten van Vrieslant schickten de heeren van het Mindergetal bij mij en lieten mij begroeten en wellekum heeten. - De heeren Saeckema, Haringsma aten mit mij, alsoock somige officieren; ick sach mijne peerden.

153 Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26], noot 59, pagina [98]; 1645, noot 72, pagina [85] en 1646, noot 92, pagina [118] en noot 126, pagina [201].

154 Zie hiervóór 1646, noot 128, pagina [203].

[p. 311]

5/15 december saterdach sijn al de collegiën bij mij, de heeren gedeputeerden, de heeren van de Hoove, de heeren van de stadt, burgemeester en scheepen, de heeren reeckenmeesters. - Eringa, volmacht van Haersma, sprack mij aen en klaechde oover de heeren gedeputeerden, dat sie hem ongelijck deden in het vergeven van een schrieversampt, dat hem toequam volgens resolutie van de Edelmogende Heeren Staeten van het landt, en sie heeren gedeputeerden hadden het gegeven aen de gedeputeerde Grettinga¹⁵⁵. - Ick adt tehuys alleen. Inthema bij mij geweest. - De gedeputeerde Oenema bij mij geweest, recomendeerde mij sijn swager [Jacob van Runia] tot grietman en beloofde mij sijn dienst en vrientschap in alle manieren tot allen tijden. - Ick lass in een boeck, adt alleen, ginck vroech te bedde.

6/16 december sondach tweemael in de kerck geweest; de kerckenraedt iss bij mij geweest. - D'ontfanger Grovestein seide mij, dat Ipe Dauma en de secretaris [Focke van Aysma] eens waeren en dat Ipe Dauma soud volmacht worden, oock dat in Saeckema gritenie Aluva soud volmacht worden.

155 Resolutie van 11 september 1646, RAF, arch. 5, S2d, 1646, 71.

[238]

Dat de gedeputeerden weinich of niet hadden bijeen geweest en niet gedaen hadden als offitiën vergeven. - Haersma iss bij mij geweest, seide mij hoe het soo moeylijck wass tuschen de Eissinga en Aluva te sitten; hij woude niet geerne so meer sitten, want men kost niemant te danck maecken; hij woud liever parthi kiesen en gaen mit de een onder of boven. - Hij meinde sie souden haer contract aen beyde sieden noch continueren voor dit jaer; dan wass het uyt, dan soud een yeder sijn best doen. - De heer Jongstal bij mij geweest, seide mij dat de saecken van Bourum perijckel liepen, omdat hij sulcke vianden in het Hoff hadde, en vreesde, alse yetwess kosten vinden tegens hem, dat se dat doen solden. Walteri wass een van de slimste, Saeckema, Scheltinga, Haeringsma, Glinstra, Jepema. - Kamstra wass heel quaet geweest, als André wass toegelaten geworden oover haer process te sitten, en hadden seer gescholden ende gevloeckt. - Haeren wolde geern volmacht op Het Bilt wesen. - Frans Eissinga bij mij geweest, claechde oover het Hoff.

7/17 maendach iss Osinga bij mij geweest, seide mij hoe de heer Hottinga soo een goet bauman wass, hoe hij sijn landt soo wel kost toerusten en sijn koorn suyveren. - Douwe Simons seide mij, dat de schepen Texel mochten invaeren en het Vlie weder uyt, sonder toll te betaelen, maer losten se, soo mosten se tol betaelen of mosten een briefjen haelen en laeten opteyckenen, hoeveul dat se lichteden, en daervoor mosten se toll betalen. - Oosterse wass bij mij. Jan Alua wold monsteren, Juckema. - Bruinsma seide mij het wedervaeren van Velsen te Bolswert en hoe dat se hem bedroogen hadden, oock de onwettelijck heit die hij gedaen had neffens een vroetzman. - Paffenroodt iss bij mij geweest mit sijn neef [Schelte van Aebinga]. - Runia iss bij mij geweest, recomandeerde mij sijn saecken aengaende de griteni [Ooststellingwerf]. - Eenen Herema van graf Hans Ludtwichs [van Nassau-Hadamar] edelluyden. - Bij Aluva geweest, Jaeckemijn Loo. - Des avontz niet gegeten, water van seneblaeder ingenomen.

8/18 dingsdach niet wel geslaepen door de onrusticheit, 6 stoelgangen gehadt. - Bellanus gesproocken, die geen sinn had in Bourums saeck, vreesde oock [239] voor

[p. 312]

een quaet uytkomen. - Men heeft gemonstert. Collonel Drommont iss hier. - Boschuysen bij mij geweest, sprack mij van de stemmen van 't Bildt. - Crack sprack mij voor de secretaris [Augustinus Lijcklama à Nijeholt] van de griteni [Ooststellingwerf] en begeerde ick soud Runia niet nemen. Ick sprack voor Runia, soo wierdt hij quaet, bang en gealtereert en begeerde ick soud om sijnentwil en noch seuven grietsluyden wil niet op Runia gaen, en seide, ick wil liever tienduysent gulden geven als dat Runia die griteni soude krigen; het staet aen u alleen, want Ulb Aluva sal alleen op u sien. - Potter bij mij geweest, sprack van Embden en Delfziel. - Alleen gegeten. - Iss Imminga bij mij geweest, wass droncken. De gerichtschultes hier geweest. - Major Grovestein meinde sijn broeder soude staen nae het raedtsheerampt. - De heeren Fockens en Baerde recomandeerden mij, dat ick Runia geen grietman soude maecken, en dronghen heel instantelijck daerop, doch ick declareerde mij niet en hielt de parthie van Runia, daer se niet wel mit tevreeden sijn. Ick meine alleffenwel ick sal haer gelieven, want sie hebben de macht aen de handt, en mit haer kan ick veul goetz uytrichten en mijn tegens Oostrego en Westrego beschermen, alse qualijck wilden. - Velsen hier geweest, gaf mij eenige stucken oover aengaende een vroetsman, gheeft nu heel goede woorden, is nu heel anders gesint ende beleeft als nu een jaer¹⁵⁶; soo doen se alle, alse mij van doen hebben, dan geven se mij goede woorden; anders achten se mij niet met allen. - Ick heb wel en licht gepurgeert, ben Godtloff heel wel.

9/19 woensdach iss Velsen weder bij mij geweest. In de kerck geweest. Lijckelma de secretariss bij mij geweest, wolde geerne grietman wesen. Den docter Baerler, die de stemmen pretendeert, heeft mij oock aengesproocken om grietman te worden. - De heer Scheltinga bij mij geweest, brocht mij eenighe brieven van Munster en begeerde aen mij van de Edelmogende Heren van het Mindergetal, of ick niet begeerde in 't Mindergetal te komen omme de besoignes bij te woonen. - Nae den eeten quam de heer Sjouck Burmania bij mij, presenteerde mij sijn dienst mit veul woorden ende complimenten ende verseeckerde mij daer dicwils van. Daernae beklaechde hij sich oover de heer Nijs, hoe hij hem in sijn gritenie wass gevallen ende hem gesurpreneert hadde, [240] hebbende alle de stemmen schriftelijck van veule edelluyden en die process hebben, soodat hij hem alarm maeckte. Recomendeerde mij sijn middelste soon, om die grietman in sijn plaetz te maecken, beloofde mij sijn vrientschap en correspondentie nu ende tot allen tijden. Ick sal hem helpen, maer of hij woort haut, dat sal men sien. - Bruinsma wass bij mij, seide dat de heer Tjerd Aluva dootsieck wass, 'twelck qualijck voor de heer Ulb Aluva komt, want hij die griteni van Wonseradeel alsoock sijn eigen niet allebeyde sal kunnen. - Ick ginck in 't Mindergetal, daer mij Hessel Roorda seer civilijck rancontreerde, alsoock de andere heren, en hadden de saecken van Munster voor. - Ick ginck dess avontz om seuven uir bij Jongstal, pratede tot acht, seiden hoe Camstra sijn hoedt had geworpen op de eerde. - Alleen thuys gegeten, gelesen dess avontz.

10/20 december donderdach heb ick mijn peerden sijn [zien] rieden. - De heer Hottinga quam bij mij, doch ick wass al in de stal. - De heeren Dauma en Schuirmans quamen in de stall bij mij mit eenighe poincten. Camstra, Unia waeren in de stal. - Ick ginck

156 Als nu een jaer: als een jaar geleden.

[p. 313]

in 't Mindergetal, daer de heeren seer becommert waeren oover Vranckrijck versouck aengaende de ligue guarantie; sie waeren der wel toe geneicht, maer uyt vreese dat Hollandt en andere provintiën het oock niet doen solden, hielen sie het voor dese reis noch op en bleven bij haer voorighe resolutie¹⁵⁷. De heeren van het Mindergetal quaemen bij mij ten eeten, waeren vrolijck en beleeft. - Baerdt sprack mij weder om Runia geen grietman te maken. - Une Grovestein wass bij mij, Tromont, Schotz colonel, nam afscheit. - Tjalling Eissinga de gedeputeerde wass heel beleeft, cieviel, vol submissie, sprack veul van Maestricht, begeerde een voorschrivent aen den hertoch van Bullion voor Julius Eissinga.

157 Zie hiervóór 1646, noot 147, pagina [227].

[241]

Ick ginck weder in 't Mindergetal, daer de heeren rapport deden, en wass alless heel eens. - Adt alleen, sach mijn peerden, lass noch.

11/21 vridach de kortzsten dach; de daeghen sullen nu weder lengen. - Is de heer Krack bij mij geweest, sprack mij weder om Runia gheen grietman te maecken, seide dat het uyt de naem wass van alle de 7 grietsluyden en presenteerde mij haer dienst, correspondentie en vruntschap. - Seide oock dat de heer Baerdt het eerste raetsheerampt solde hebben in de Wolden. - Ick ginck in de kerck. - Ipe Dauma seide mij, dat hij mit Focke Aisma eens wass en soud volmacht worden, en presenteerde mij sijn dienst en vruntschap. - Krack seide mij oock, hoe seer Sjouck Burmania op mij gekeven had verleden jaer, had soo qualijck van mij gesproocken en hoe sie mij tracteren wolden, en nu wass hij soo beleeft, cievijl, wold mij sijn jongste soon tot pagie geven. - Ick adt thuys mit Loo en eenighe officiren. Loo seide te Amsterdam waeren 13 à 14 coopluyden die dess jaers 13 à 14 tonnen gautz vertrafiqueerden, 30 à 40 die acht off negen tonnen gautz verhandelden, 200 coopluyden van 4 of 5 tonnen gautz en wel drie-, vierduysent die der maer één tonne gautz verhandelden. - Douwe Aluva wass bij mij, seide mij hoe datter jalousie wass tuschen Tjalling Eissinga en hem, dat die Eissinga haer best deden om tegens haer te cuypen, doch sie solden niet opdoen; dit jaer soude se noch eens blieven, maer daernae soud een yeder sijn best doen, en meende hij selfs gedeputeerde te worden of Frans Eissinga; hij wass heel beleeft en civiel tegens mij, presenteerde mij sijn dienst en vruntschap; Douwe Aluva vreesde de raetzheren, dorst tegen Saeckema niet cuypen. - Docter Jacobi wass bij mij, Vringer, Oosterse. Vringer seide hij woud tegen de heer Hottinga cuypen. - Ick wass bij juffer Burmania.

11/22 saterdach Baerde en Fockens bij mij geweest om half elf en mij nochmahls gebeden Runia geen grietman te maecken, verseeckerden mij van haer vrientschap, baden mij dat vastelijck te gelooven, oock Ulb Aluva te seggen ende te verseeckeren, dat als hij nu wolde mit haer gaen tegens Runia, dat se hem wilden verseeckeren alle de grieteniën in Oostrego ende Westrego en dat ick hem dat vanwegen Baerde, Fockens en Hans Lijckelma mochte verseeckeren, die toekomende jaer solden gedeputeerden worden.

[242]

Die grietsluyden die hebben bij mij geschickt de raetsheren Glinstra ende

[p. 314]

Jepema en hebben mij nochmahls laeten bidden Runia geen grietman te maecken, verseeckerden mij van de vruntschap van de heeren van de Wolden in alle manieren, waer se mij dienen kosten, oock dat Fockens en Lijckelma, toukomende jaer gedeputeerden, de griteniën van Westrego ende Oostrego solden stellen tot dispositie van mij ende Ulb Aluva; sij stonden daer oock voor in vanwegen die heeren van de Wolden. - De heeren Bruinsma, Grettinga bij mij geweest, claechden oover de uytschriving van de heeren van het Mindergetal tegens de gewoonte en tegens der heeren gedeputeerde caemer. Ick sprack haer van het schriversampt van Grettinga, begeerde si solden doch daer ordre in stellen, dat Eringa tevreden wass en buyten clachte wiert gestelt. - De heer Hottinga bie mij geweest, presenteerde mij sijn dienst ende goede vruntschap, wass heel beleeft. - Intema bij mij geweest, Eringa. - Burgemeester Bourum, die meint sijn saecken te kunnen justificeren, wil Bellanus pensionnaris maecken. - De bischop van IJrlandt [James Ussher] bij mij geweest. - Bij Mortagne.

13/23 sondach december is Haubois bij mij geweest, seid mij hoe Eissinga nu soo leech en soo humbel iss, dat hij geerne mijn vrienschap wolde hebben, en iss hem leet hetgene dat geschiet iss. Ick sprack hem van Walteri en recommendeerde hem de saeck van Lewarden¹⁵⁸. - Hij seide oock, dat Eissinga en Sjouck Burmania soo quade vrunden waeren en dat Eissinga wel wolde dat de jongste soon geen grietman wierde, en hebben seer gekeven en hadden heel harde woorden gehadt tot slaens toe. - Ick ben tweemael in de kerck geweest, om de stadt gegaen, bij juffrauwen geweest, bij cornel Aluva. Vrau Aluva seide mij, hoe de grietman soo op mijn siede wass, dat hij noit van mij soude wijcken in alle gelegentheit, dat Hottinga en den grietman oock wel waeren en mijn vrundt wass. Sie woste noch niet, oft se in Oostrego souden breecken ofte niet; het stond veul aen mij.

158 Zie hiervóór 1646, pagina's [37] en [52].

[243]

Ick sal mij daer wel uythauden en laeten haer begaen en doen nae haer welgefallen, want daernae soude ick alle de schult hebben, en souden wel seggen dat ick het gedaen had ofte begeert, want dese luyden sijn licht¹⁵⁹, valsch en kunnen niet swigen. Een klein interest doet haer veranderen van opinie. - Hemmema seide hoe de oude graef Enno van Oost-Vrieslandt eens, quaet sijnde op de stadt Embden, om revange te hebben, gaf dubbelde paspoorten en schreef in Spagniën, als ghij soo een teycken aen dat segel siet, soo deucht het paspoort niet, die kundt ghij pries maecken; en wierden wel twehondert huysgesinnen op die manier geruineert, een groote valscheit en lichtveerdicheit van een graef, en daerom trauwen hem die van Embden oock niet meer en houden gantz niet van de graef. - Maré seide mij, hoe Jacob Stevens en alle die luyden soo quaet op hem waren en wolden niet mit hem drincken, omdat hij nu een jaer geleden de wacht hadde gehadt. Seide ick wass noch wel bij de ingesetenen ende gemeinte. - Eissinga, Haersma, Oenema, Velsen waeren het eens en hadden, alse gekundt hadden, verleden jaer de hele regering van de stadt verandert, mij geaffronteert ende een bloedtbadt aengestelt. - Ulb Aluva, Bruinsma, Krack, Grettinga, Gemmenich die wolden niet, soodat sie niet uyt kosten richten; sie hebben haer

159 Licht: onbetrouwbaar.

[p. 315]

goede meinung getoont en wat se mit mij in sin hadden te doen, alse gekost hadden. N.B. Trout sulcke lyden niet, wat se nu seggen en goede woorden geven.

14/24 december maendach is de heer Viersen bij mij geweest, sprack mij van generale dingen. - Is Yetsma bij mij geweest, die mij seide hoe Eissinga soo hooffdich wass, dat hij recht tegens de Aluva aenginck, hoe dat hij noch een resolutie in der gedeputeerden boeck hadde uytgestreecken mit sijn eigen handt. - Sprack mij oock uyt de naem van Krack om de griteni [Ooststellingwerf], meinde dat die raetsheren van de Wolden wel souden sijn voor Bourum en Lewarden.

[244]

De major Hans Botterwech meint, dat Sibe Sibe, Claes Cant en Pier Oepkes dit jaer sullen gepromoveert worden. Jacob Steven en dat volck loopt seer, doch kunnen niet uytrichten, hebben geen aenhanck van de burgeri, want alle de officiren die sijn goedt voor de magistraet. - Ick adt alleen. - De heer Roorda bij mij geweest, bedanckte mij voor de rock van China; sprack hem aengaende de ligue guarantie, om sijn menung te hooren, daer hij mij niet claer noch duydelijck op antwoorde, en sprack dubieux en twiefelachtich van die saeck, pro et contra, en woste den besten raedt niet te vinden. - De heer Nijs en sijn soon bij mij geweest, recomandeerde mij de persoon van sijn soon tot grietman, seide hij had 16 dorpen.

15/25 december dingsdach de heer Bruinsma bij mij geweest en seide mij, dat Ulb Aluva in de stadt wass geweest en dat hij in consideratie nam, dat de heeren van de Wolden toeckomende jaer twee heeren gedeputeerden uyt haer quartier kregen die eens waeren en daermede men de grieteniën in Oostrego en Westrego kost vaststellen, soodat ick mein Crack sal contentement krighen en daerdoor de geheele Wolden. - Seide oock van de jalousiën van Eissinga ende Aluva en hoe Eissinga en Sjouck Burmania soo onneens en quaet vrundt waeren, presenteerde mij den dienst van Ulb Aluva wegen en de sijne. - Grettinga bij mij geweest, die mij seide hoe het Eissinga soo leet wass van dat hij gedaen hadde verleden een jaer, gaf nu goede woorden en wolde nu geern weder in correspondentie komen en hoe hij mit niemantz wel stonde, selfs mit Sjouck Burmania [niet]. - De predicant...¹⁶⁰ bij mij geweest. - De heeren Oenema, Jytsma lieten mij een brief sijn [zien] van Haer Hoochmogende, die begeerden dat de Staeten van het landt sullen bijeenkomen, om op de saeck van Munster te kunnen prompte resolutie nemen. - Briven uyt Duytzlandt en Den Haghe gekregen.

160 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[245]

Alleen gegeten. - De heeren Andringa en Roorda grietmannen quaemen mij spreecken oover de griteni [Ooststellingwerf], begeerden uyt de naem van de seuven griteniën ick soude Runia geen grietman maecken, verseeckerden mij van haere dienst en vruntschap, correspondentie, oock dat in toekomende ende ten allen tijden de grieteniën in Oostrego en Westrego weder tot mijn dienst en dispositie solden staen, sooveul aen de heeren van de Wolden stonde ofte daerin te seggen hadden. - Dat hebben nu gesecht Crack, Baerdt, Fockens, raetsheeren Glinstra en Jepema, Andringa, Roorda; Hans Lijckelma en de jonge Baerdt sullen het oock seggen; dat iss wel nu

[p. 316]

present en bij dese gelegentheit, gelijck de saeck nu staet, doch het kost komen in toekomende tijden, dat de heeren van de Wolden door aliantiën in Oostrego ofte Westrego van andere humeuren waeren als ick; hoe sal het dan gaen, gelijck wij gesien hebben dat de heer Baerdt Ockinga tot raetsheer heeft gherecommandeert in Westrego en dat heevich, oock de jonge Viersen tot secretaris van de Reeckenkaemer alsoock Mellinga tot gerichtschultus, en als wij dan niet eens waeren, dan solden de heeren van de Wolden sich strackx geoffenceert vinden, canten sich tegens mij en gedencken niet eens hetgene ick voor desen voor haer heb gedaen. - Het kost oock comen, dat effen een compagni ofte andere charge vacant wass, daermede kosten sich de heeren van de Wolden verleiden laeten, ende alsdan solde ick daer bloot staen en kunnen niet uytrichten, en men solde dan excuse nemen, dat die occasie sich alle daghe niet presenteerde, men kost het niet voorbij om sijn naeste bloetvrunden te helpen avantzeren, en alsdan solde ick de heer Ulb Aluva bedrogen hebben; daerom moet ick op een expedient dencken om daer yet seeckers van te hebben en schriftelijcks.

[246]

16/26 woensdach december in de kerck geweest; Grovestein bij mij geweest, recomandeerde mij sijn saeck van de griteni. - Mit Potter en eenige officiren gegeten. - Jacob Stevens iss bij mij geweest, doch sprack mij van geen dingen van des stadts regering, seide alleen, sie sijn achtersumme¹⁶¹ sterck die nu booven sijn, die kunnen alles doen wat se willen. - Ick heb weder geweest bij de jufferen. Andla quam bij mij, wass droncken.

17/27 donderdach mijn peerden gereeden, die heel goet sijn, doch jonck; mit Unia alleen gegeten. Niemantz gesien desen dach; dess avontz bij ooverste-lieutenant Potter gegeten en lustich geweest. Damus Loo vrau vertelde mij haere questie mit Heeske Aluva.

18/28 vridach in de kerck geweest. Reinert Oetsess bij mij geweest, sprack mij hoe Tjalling Eissinga soo goede woorden gaf en beklaechde hetgene dat hij voorleden jaer gedaen hadde. - Docter Baerler bij mij geweest, recomandeerde mij sijn saecken van de griteni [Ooststellingwerf]. - De heer van Amelandt bij mij geweest te middach en eenighe officiren. - Oenema en Runia bij mij geweest, recomendeerde mij de saecken van de griteni mit presentatie van haer onderdanighen dienst. - Sjouck Burmania en sijn soon oock bij mij geweest om de gritenie [Wymbritseradeel] mitz presentatie van dienst en continuele vrientschap en correspondentie, scholt seer op Nijs, heeft mijn gesontheit op de knie gedroncken. - De heer Krack bij mij geweest, sprack mij van de griteni, recommandeerde mij die saeck uyt de naem van de 7 griteniën en de dispositie van de griteniën in Ostrego en Westrego. - Sicke Grovestein bij mij geweest, recomandeerde mij de saeck van sijn broeder.

19/29 saterdach heb ick mijn peerden gereden om de wal. - Gemmenich bij mij geweest, sprack mij van de studenten en de professoren te Franicker, over haer foelen en hoe sie sich ten onrechten beklaechden dat se mosten de flooreen betaelen. - Tjalling Eissinga gedeputeerde bij mij geweest, begost te verhaelen wat voorleden jaer gepasseert wass, begeerde ick solde dat niet meer gedencken, hoopte niet dat ick dat

161 Achtersumme (Fries): met zijn achten.

[p. 317]

solde gedencken en vergeten de gepasseerde goede diensten die mij en onss huys geschiet waeren van die van Eissinga; ick seide ick wass haer vrundt en kost ick se dienst doen, ick solde het alletijt doen.

[247]

Doen begost hij van de aliantie en correspondentie te spreecken, dat hij nu niet te seggen had en dat dat niet te lieden wass voor hem; ick seide, ick weet van die aliantie niet; ick heb mij daer niet mede gemoit, dat gaet mijnheer Crack aen, het iss buyten mij, U.E. die moet den heer Crack daeroover spreecken. Maer, seit hij, Crack gaet aff; Fockens en Hans Lijckelma komen in de plaetz, hoe sal het dan wesen. Ick heb haer niet gesproocken, seid ick, spreeckt eerst den heer Krack. Ick seid hem oock, dat men mij wolde affronteren en op de huyt vallen; ick most het lieden, doch solde het sooveul voorkomen als het meugelijck wass en dat mit de heeren van de Wolden. Eysinga wass heel gealtereert, de traenen quaemen hem in de ooghen van boosheit, dorst doch niet seggen, toonde goede en beleefde myne, en soo scheiden wij mit goedt fatsoen; hij iss nu soo beleeft, dat hij alless soude belooven te doen wat ick wilde, nu dat hij in 't leech iss en dat om de griteniën, daer hij nu niet in te seggen heeft off kan nae sijn sinn krigen als door mij. - Viersen bij mij geweest, om burgemeester te Sneeck te worden, geeft heel goede woorden, Assuerus van Viersen oock om die reden. - Potter voor Sloten. - Raetsheer André bij mij geweest, brocht mij een brief uyt Den Haghe, daer men schrieft dat de koninghin van Engelandt madamoisel d'Orange begeert ten hauwelijck voor de prince de Gallis. - Mit eenighe edeluyden gegeten. In 't gebett geweest. Alleen des avonz gegeten.

20/30 december sondach tweemael in de kerck geweest. Mit officiren gegeten; Haubois bij mij geweest, recomandeerde mij die van Sneeck, Viersen, Plecker. - Jungstal die van Staeveren, seide mij hoe Sjouck Burmania nu soo wel mit mij tevreden was, dat hij nu alletijt mijn vrient wil wesen. Hij seid oock hij had gehoort ick soude dijckgraef van Vrieslandt¹⁶² worden, daer noit op gedocht heb.

162 Dit ambt heeft tijdens Willem Frederiks leven nooit bestaan. Men had waterschappen per go.

[248]

Walteri bij mij geweest, die mij veul van die van Lewarden sprack en van haer disputen, beloofde de saeck te helpen te besten helpen, sprack oock van Bourum sijn saeck, en vond hem passelijck; of het nu soo wesen sal en of hij de waerheit spreeckt, sal de tijt leeren. Hij recomandeerde mij de persoon van Hansma van Boolswert.

21/31 december maendach Jytsma bij mij geweest en mij gesproocken van het Collegie, van de winckeliers. - De heer André bij mij geweest, die mij sprack van den ambassadeur van Dennemaercken en hoe hij hem gesproocken had van mijn saeck aengaende het werck van Brunswijck, van mijn vorderung ende schult. - Hij seid dat de cuhrvorst niet wel op de Staeten tevreeden wass, omdat hij geen antwoordt kreech nae sijn goedtduncken, en hoe dat Kleist daeroover had uytgevallen, geklaecht en gefulmineert en dat Burxdorf noch discreter wass als Kleist in die materie. Sweryn had gewunst, dat de cuhrvorst uyt die doling en opinie wass van hier in 't landt hulp te krighen, maer hij wass daervan soo ingenomen, dat men hem daer niet aff koste brengen. - André seide oock, dat Bicker wel op mij tevreden wass en wel tot mij

[p. 318]

geneicht oover dat werck van haer secretarius De Vrys, die agent te Coppenhagen iss geworden. - Sprack oock van Roorda broeder tot lyscentmeester-generael te maecken. - Sprack oock van prins Mauritz testament. - Alleen gegeten. - De heer Roorda bij mij geweest, van de vreede gepraet en de ligue guarantie, daer hij mij sijn reeden oover sal seggen en opinie; spraecken van allerhande dingen, van mijn oom, onss huys; reekomandeerde mij Viersen te Sneeck, oock de secretaris Lijckelma tot grietman. - Nijs bij mij geweest om sijn saeck. - De predicant Wiglius om Pleckers wil. - Graef Mauritz schrieft mij en geeft mij een deur in sijn hoff in Den Haghe, om daerin te gaen uyt mijn huys.

[249]

22 december/1 januarius dingsdach is de heer Bourum bij mij geweest, alsoock Moll, Ropertus, Gemmenich, docter Immega, Obbe [Jans Baerdt] de menist recomandeerde mij de saecken van de tsaementlijcke winkeliers. - De heer André bij mij geweest, seide mij het testament van prins Mauritz saeliger gelesen te hebben tot viermael toe en bevonde, dat het heel bundich gemaeckt wass, heel voorsichtich ende heel vast en volgens de rechten en wetten; soo kost S.H. noch prins Wilhelm daer niet van aliëneren nochte van de leengoederen vermaecken nochte wechgeven, omdat prins Mauritz altijt gesien heeft op het huys en de stamme Nassau en die tot verscheiden maelen genoemt, dat hij haer eer en digniteit wil gemeinteneert en geconserveert houden in dat huys en verbint S.H. en prins Wilhelm daer heel genau aen, dat se gheen macht hebben om yetz wech te geven tot genen tijden. Maer, seide André, die copie die daer iss, die iss niet weert, ghij kundt daer niet mede uytrichten, omdat het een copie iss van een copie en het iss niet geverificeert door notarius en getuygen. Oock isser prins Mauritz handt, segel noch getuygen niet ondergeteykent, soodat ick moet sien dat ick een originaele copie kriech, op wat manier het sie. André wil mij de vruntschap doen en soecken nae in de besoignes van de heeren Staeten-Generael, of hij daer wat vinden kan van het jaer anno '21, dat het testaement gemaeckt iss, off van het jaer '25, dat prins Mauritz iss ooverleden, in aller stillichheit ende getrauwicheit¹⁶³. Ick vinde hem heel geneicht tot mijn en geloove hij iss nu sooveul mijn vrundt als hij oit [250] mijn heer vaders en broeders geweest iss, want ick heb hem meer dienst gedaen als heer vaeder en mijn heer broeder. - Hij seide mij oock men most sich voor Roorda wachten, dan sie waeren heel tegens ons ingenomen, sie dissimuleerden nu, om dat se geen macht hadden, maer alse haer slach saghen om te kunnen bijten, dan solden se niet naelaeten om te steecken. - Krack iss oock bij mij geweest, seide mij dat Tjalling Eissinga bij hem had geweest, had hem heel goede woorden gegeven en versocht weder in correspondentie te komen, bekende dat hij qualijck gedaen had; hij wass misleit geweest, het wass hem leet, hij wolde nu in heel goede correspondentie leeven, doch Krack nam het niet aen, seide hij kost daer soo niet resolveren; hij most mit sijn vrunden daeroover spreecken.

23 december/2 jannuari woensdach ben ick in de kerck geweest. - Iss collonel Swartzemburch bij mij geweest; de heer Bruinsma quam bij mij, verseeckerde mij nochmahls van Ulb Aluva, dat hij niet buyten mij soude gaen neffens de griteni van

163 Zie hiervóór 1644, noot 7, pagina [26].

[p. 319]

de heer Oenema saliger. Ick sprack hem van de winckeliers, daer hem nu wel in vond. - Dauwe Simes en Jongstal bij mij geweest, recomendeerde die van Staeveren. - Haubois bij mij geweest, sprack mij van Sneeck, seide dat de Staeten wolden scheiden. - Raetsheer Ockinga bij mij geweest, secretarius Scheltinga. - Ick ben bij collonel Aluva geweest. Ginck avontz bij Jongstal eeten, waeren vrolijck. Raetsheer Haeringsma heel droncken, en bleven tot twe uiren daer in huys.

[251]

Den 24/3 donderdach iss Ulb Aluva bij mij geweest. Vond hem wel neffens de griteni in de Wolden [Ooststellingwerf], en woude die vergeven nae mijn goedtvinden. Ick seide hem soude Krack accomoderen, dat hem wel geviel. - Sprack mij aen om het transport van de grieteni van Wonseradeel, die Tjerd Aluva besit, op sijn persoon. - Hij klaechde oover Eissinga sijn lichtveerdicheit en sijn hoofdicheit en dat hij niemantz goetz gundt, meint dat hij de griteni van Wijnbritseradeel selfs soud begeren, als Sjouck Burmania seit; hij iss oock oorsaeck dat Nijs gekuypt heeft. - Hij soud geerne acte van de heeren van de Wolden sijn [zien] tot sijn verseeckering, altijt van Hans Lijckelma en Fockens. - Wij kosten niet wel vinden het transport om Haersma wil; sloech voor om Boulens transport oock vast te setten en Haersma daerdoor te gewinnen; soude het noch eens ooverleggen en ooverdencken. - Te begraffeniss geweest. Mit officiren gegeten; des naemiddachs heb ick Krack gesien en hem geseit mijn wedervaeren mit Ulb Aluva, daer hij heel blijde oover wass; seide hem hij solde contentement hebben, dat hem wel aenstonde. - Maer hij most een acte geven van Fockens en Hans Lijckelma, daer se in beloofden dat se mij de griteniën in Oostrego en Westrego te gevalle souden vergeven, opdat ick die Ulb Aluva kost toonen, 'twelck hij aennam te bestellen, dat ick die kreech. - Ulb Aluva die seide, als yemant in noot iss ofte yetwess begeert, dan iss hij heel haest gereet om yetwess te belooven ende te ontheeten, soolange se in die benautheit ende angst sijn om dat te verkrighen, maer alse het ontfangen hebben nae haer sinn, dan vergeet men het haest en denckt niet om de beloften, die voor desen soo ernstelijck ende instantelijck geschiet sijn. - Fockens seide mij eens, dat Oenema quelde de olde Fockens soo op het Collegie, dat hij het niet langer lieden kost en quiteerde het gedeputeerdeschap.

[252]

25 december/[4] jannuarius¹⁶⁴ vrijdach is het Kersdach geweest; tweemael in de kerck. Om de stadt gewandelt en niemantz gesproocken. - Mit officiren gegeten, dess avontz alleen.

26 december/[5] jannuarii¹⁶⁵ saterdach oock tweemael in de kerck geweest; gedeputeerde Yeetsma bij mij geweest, seide mij hoe dat Eissinga soo quaelijck had gesproocken van Hottinga, dat Hottinga dat alles wedrom wost en had weder heel seer op Eissinga gescholden, dat tuschen Burmania en Eissinga oock groote haet en viantschap nu iss. - Yijtsma seide mij, dat Jacob Stevens 6000 gulden ahn Zijr Claesen had gepresenteert voor sijn stem en omdat hij mit hem in correspondentie soude gaen. - Vier luyden van Dockum bij mij geweest, om te solliciteren. - Viersen en Wiglius mede. - Bij Hemmema geweest.

164 Foute datering gecorrigeerd.

165 Foute datering gecorrigeerd.

[p. 320]

27 december/[6]¹⁶⁶ jannuarii sondach tweemael in de kerck geweest; de heer Haringsma bij mij geweest, recomandeerde mij Vringer en één van Staveren tot magistraetzpersoonen. Hij sprack oock van sijn wedevaeren te Amsterdam en hoe dat die stadt soo machtich en redoutabel iss aen alle de provintiën. Cartau bij mij geweest om Himstra saeck. - Bij juffers geweest, alleen gegeten.

28 december/ [7]¹⁶⁷ jannuarii maendach mijn peerden gereden. Secretaris Scheltinga bij mij geweest; Vringer bij mij geweest om de saeck van Himstra convoymeester-generael. Vringer sprack mij van d'uytrusting der schepen en van de parten die men in de schepen heeft. - Secretaris Scheltinga quam bij mij om de Munstersche brieven, daer de vreede tenaestenbij gesloten iss, behalven het point van de Meyerij van den Bosch, alsoock dat de Francen noch niet gereet sijn, en compt den ambassadeur Servient in Den Haghe. - Gabbema recomandeerde Jan Hendrickx van Dockum. - Hilarius recommandeerde mij sijn persoon om hier magistraetpersoon te worden. Ick heb die brieven geteyckent om de burgemeesters te kiesen uyt een dubbeltgetal, om die morgen wech te schicken.

166 Foute datering gecorrigeerd.

167 Foute datering gecorrigeerd.

[253]

29 december/9 [8]¹⁶⁸ jannuarii dingsdach iss de heer Aisma, Boschuysen, Zier Claesen, Scheltinga bij mij geweest vanweghen de Staeten, om mij te vraeghen off ick goedt vond, dat op die brieven die van Munster sijn gekomen, men de Staeten soude beschrieven, en iss goedtgevonden tegens toekoemende maendach Haer Edelmogende te beschrieven hier te compareren. - Alleen gegeten; Keth iss bij mij geweest, anders niemant; ick heb gelesen.

30 december/10 [9]¹⁶⁹ jannuarii woensdach in de kerck geweest. - De heer Bruynsma bij mij geweest, wass van mijn gevoelen de griteniën te vergeven en daernae Haersma te gewinnen door Boulens. - Aluva en hij willen de gritenie van de Wolden [Ooststellingwerf] nae mijn sinne vergeven. - Jytsma bij mij geweest, seide mij dat Sibbe Sibes soude burgemeester worden, de schriever scheepen, de derde wost hie niet; hij badt mij noch om assistentie; sie vreesden noch, dat de doleanciers yetwess mochten uytrichten, soodat sie noch all bang sijn en kunnen het sonder mij niet stuyren, dat ick moet menageren en houden se ahn de handt; soo kan ick mij alletijt van haer verseeckeren; hij verseeckerde mij van Bellanus tot pensionnarius.

31 december/10 jannuarii donderdach heb ick mijn peerden gereden, mit Uma, Andla, Hemmema gegeten en des naemiddachs nae Jelsen gewandelt; het iss den lesten dach in 't jaer, in 't welcke Godtloff niet sieck ben geweest, heb mij alletijt wel bevonden behalven te Loockeren vijff off ses daeghen en noch een ander sieckte, die ick rechtveerdelijck tot een straff kreech. Ick danck Godt voor sijn groote genaede en barmherticheit. Ick hoop hij sal mij de genaede doen van sijn heilighen gheest te schicken en te stuiren, opdat hem het toekomende jaer mach danckbaerlijck dynen als een oprecht christen [254] in wahre gelooff ende oprechtigher herte, in alle goede

168 Foute datering gecorrigeerd.

169 Foute datering gecorrigeerd.

[p. 321]

wercken mit ghedachten, woorden en wercken alle de daghen mijnes levens, opdat ick mij niet tegen den almachtighen en goedertierenen Godt mach versondighen, maer hem alletijt voor ooghen hebben en danckbahrlijck dancken alle de tijt mijn levenss voor sijn onuytspreeckende genaede, dat hij mij een christenmensch geschaepen en in sijn verbondt, dat hij mij de oprechte en suyvere leere der wahrheit heeft laeten aennemen en onderwisen, wahrdoor ick verseeckerlijck kan saelich worden, als hem in wahre geloove, gebett en goede wercken diene. - Dat hij mij gesontheit geeft. - Dat hij mij eere geeft, rijckdom en welvaert. - Wilt mij oock bijstaen en geven mij wijsheit en verstand, opdat ick dat ampt dat ick bediene, weerdichlijck mach bedienen tot dienst van de provintie, 't gemeine vaederlandt en Godt duirgekofte kerck. - Doet mij die genaede, Heere Godt, dat ick het nimmermeer en vergeete, maer dat ick U en U woordt alletijt in mijn gedachten en woorden mach hebben en dat ick mijn leeven daernae mach aenstellen en betoonen mit mijne wercken, dat ick een oprecht christen ben, die u danckbahrlijck wil dienen in den geeste, wandt geestelijck gesinnet te sijn iss het leeven, vleeselijck gesinnet te sijn iss de doot; laet ick dan de wercken des vleesen dooden en nemen die van het geeste aen; amen, amen.

[263]

Jannuarius. - 1/11 vridach Nieuwejaerdach heb ick tweemaehl in de kerck geweest. - Tehuys mit officiren gegeten. Het is still mit de raetsbestelling afgeloopen sonder eenighe ontstelteniss off contradictie; der is oock gheen meerder wacht geweest¹⁷⁰; niemantz gesproocken, alleen gegeten.

2/12 saterdach mijn peerden gereden, Haeren gesproocken. - Mit de catholijcke edelluyden gegeten. - Dess naemiddachs gelesen, bij ritmeester Haeren geweest, bij juffer Jolcke van Aisma dess avontz.

3/13 sondach tweemahl in de kerk geweest. - De majoor [Hans Botterwech] seide mij, dat Jacob Steven al ses op sijn sijde had gekregen; had hij Zir Klaesen kunnen krighen, dan solde hij het heel omgeset hebben ghehadt¹⁷¹. De ses die sijn Jacob Stevens, Jan Ravens, Manninga, Gabbama, Beima, Swaelwe; Gabbama soude Yetsma sijn swagher te licht hebben gevallen, had Zir Klaessen 't gelt willen aenemen dat hem van Jacob Stevens worden aengeboden, en dat omdat hij de lombert meinde sijn octroy te verlengen, opdat sijn vrau 6000 gulden weerder soude krighen, die sij aen de lombert geleent heeft. - Maer nu sijn se acht of neghen sterck in de magistraet; de heele vroetschap iss wel, al de bevelhebbers en de kerckenraet, doch sie moeten eens blieven en haer niet te licht vallen. - De jonghe Nijs bij mij geweest, wolde heel qualijck van Sjouck Burmania spreecken, doch ick gaf hem geen andtwoort en liet hem alleen 't woordt holden.

170 Dit in tegenstelling tot het vorige jaar toen de wacht verdubbeld moest worden. Zie hiervóór 1646, pagina [12].

171 De magistraat van Leeuwarden bestond uit 12 personen.

[264]

Bij jufferauwen geweest, tot juffer Burmania. Bij de heer Andla dess avontz gegeten mit juffer Aisma en den gheheelen nach vrolijck geweest tot de morgens om seuven uiren.

[p. 322]

4/14 jannuarii maendach om 7 uir eerst te bed gegaen, den heelen dach geschlapen; Kuyn schreef mij, hoe dat de cuhrvorst van Brandemburch soo slechte presenten had gegeven en S.H. soo magnifijcke.

5/15 dingsdach heb ick Vringer gesproocken, die mij seide hoe het te Harlingen soo wel stonde en de burgeri soo wel tevreeden wass, dat Himstra gheen burgemeester wass geworden. - Andla wass oock bij mij, seide mij van diergelijcke. - Alleen gegeten. - Albertus Hermani, die ick burgemeester heb gemaeckt te Harlingen, wass bij mij, het schient een heel eerlijck man te sijn, van verstant en heel goet fatzoen, seide mij dat oock van Himstra. - Predicant Hagius bij mij geweest; vond hem heel wel en lustich, bleef noch all voor IJtsma. - Mevrau Liauckema bij mij geweest, reeckommendeerde mij de saeck van de afdoening van het process van Camstra en haer, seide dat Tjalling Camstra had geseit, soolang de olde vrau leeft, sal ick se niet meer aenspreecken, maer laeten se mit gerustheit de plaetz besitten, doch als sie doot iss, dan sullen wij het weder opsoecken. Maer vrau Lyauckema iss daer niet mit tevreeden, had geerne uytspraeck bij haer leeven. - Ick heb veul in de hoff gewandelt en gelesen.

6/16 jannuarii woensdach doctor Jacobi bij mij geweest, seide mij dat se in de stadt Harlingen wel tevreeden waeren mit die burgemeesters die ick gemaeckt heb, besonder dat Glinstra¹⁷² niet heeft gekregen.

172 Glinstra: lees Heemstra.

[265]

In de kerck geweest, om de stadt gewandelt. - Mit eenighe officiren gegeten. - Eeringa bij mij geweest. - De heer Hottinga, die mij bedanckte, dat ick hem geadverteert had, dat de heer Haringsma cuypen wolde in sijn griteni, was heel beleeft en presenteerde mij sijn dienst. Darnae spraecken van de Fransche saecken, van de Munstersche handeling en van Duytzlandt.

[270]

Il ne fault pas estre exampt de crime, mais aussy pas donner ombrage de blasme. - La raison et le temps amportent tout douleur. - Cléon disait que celuy despouille le personnage d'amy qui soubstient celuy de juge. - Celuy qui achepte en gros, ravand en destaill. - Touts ceulx qui sont tes ennemis, vouldroyent bien qu'il leur fust permis d'estre criminels de ceste sorte. - Dat de deucht in de daet gelegen is en die als begraven blieft, soolang sie sonder oeffening is. - Le craindre de peur de le mespriser. - L'aimer de peur de le fuir. - Cum tibi displiciat rerum fortuna tuarum. - Alterius specta, que sis discrimine pejus. - Elvidius Priscus est celuy qu'encore que Antigonus luy défandoit de venir au conseil et d'y dire son avys librement, it respondoit, je suys conseiller, je y viendray et y venant je diray aussy librement mon avis; que peult-on faire à celuy qui ne craingt point la mort. - L'aimant disire d'estre aimé. Pour estre aimé il se fault randre aimable; pour se randre aimable il fault estre honnest homme. - Intérest, gloire, affection. - Flatteri, complésance, galanteri.