Gloria Parendi. Dagboeken van Willem Frederik, stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, 1643-1649, 1651-1654

[p. 40]

[Dagboek 1644]

[1]

Allemenach van anno 1644 den 1 januarii. - Gloria parendi. - Wilhelm Fridrich Graf zu Nassau.

[3]

De instructie van den gouverneur ende stadtholder der provincie van Vrieslant. - 1. Dat de stadtholder de heeren volmachten sal behoorlijcke respect ende ghehoorsaemheit lesen¹ ende sich wel waeren om yetwes aen te vangen striedende tegens de vrieheit ende souvereineteit van dien lande. - 2. Dat hij de reformeerde religie sall mainteneren, die op de sinode van Dordrech iss gearresteert. - 3. Dat hij met de heeren gedeputeerden sall mainteneren ende onderhauden, defenderen des lants privilegiën, wetten ende ordonnantiën. - 4. Dat hij mit die heeren gedeputeerden goede acht sall hebben op de schansen, forten buyten ende binnen de provincie. - 5. Dat hij mit de heeren gedeputeerden tsaemen sal vergeven alle chargen die vacant sijn, uytgenomen die sich de heeren volmachten hebben gereserveert. - 6. In 't leger sal de stadtholder de vacante plaetsen vergeven, ingeboorne den uytheemsche voortreckende. - 7. Sal sich reguleren nae de instructie van de gedeputeerden, sooveul derselver persoon aengaet, ende onderholden voorall het 33ste point, dat luyt, dat de stadtholder gheen compagniën mach verleggen sonder weten van de gedeputeerden. - 8. Sal sich te reguleren hebben nae de instructie van de raetsheren, sooveele sijn persoon betreft. - 9. Sal gheen gouvernementen ofte comendamenten vergeven sonder weten van de gedeputeerden. [4] - 10. Sal gheen landt mogen coopen in de provincie. - 11. Sal gheen survivantie noch transport mooghen versoecken, op wie dat het sie. - 12. Sall gheen nieuwe versoeck mooghen doen als hetgene hij hier geswooren heeft.

1 Lesen: betonen.

[9]

Aen de weduwe van captein Treveri een pension belooft van seuventich gulden, soolang sie leeft. - De eedelen van Hollandt sijn mit haere stemmen gegaen tegens S.H. aengaende de person van d'ontfanger-general, S.H. stemmende Berckel, de nobelen de commis Ketting.

[13]

12/22 [februarii] ben ick neffens de heeren gedeputeerden in Oostrego kamer geweest, alwaer alle volmachten vergadert, ende naedat de heer Osinga de propositie heeft gedaen, heeft de predikant Feicke [Oedsonius] een fray gebett gedaen; dat geindicht, hebben de heeren daer present haere procuratien oovergelevert ende sijn wij weder nae het Collegie gegaen.

[19]

8/18 jannuarii anno 1645².

2 Pagina [19] bevat alleen een datering, geen tekst.

[22]

21/31 maij³ ginck ick mit H.H. lang wandelen, die mij sprack van S.H. dessein, die sie hoopte, doch vreesde van quaet succes, seid dat men behoorde stratagema's gebruycken, gelijck bie oldts plach te geschieden mit diversie te maecken mit trommels, veendels, leeghe schepen en trompetten. - Mamoisell Louise seide gheen

3 De tekst van [22] hoort inhoudelijk thuis tussen [28] ‘quam omtrent acht uiren weder te Buren’ en ‘22 maij/1 junii’.

[p. 41]

landt noch h[eerlijke] goederen, maer gelt voor de dochters t'huylijck mede te geven. - De heer van Heumen seide mij van de princess van Tzweebruggen ten haulijck te kunnen krighen.

[24]

[20 maij]⁴ S.H. uyt Den Haech gegaen.

4 Datering voorgedrukt.

[25]

8/18 maij heeft mij Haucourt lang gesproocken ende verseeckert van de genegentheit van prins Willem, doch dat hij het mij niet dorste tonen om reden, oock omdat het H.H. niet wel geviel, die niet geern sach dat wie soo groot tsaemen sijn en malckanderen schreven.

9/19⁵ Spiring seide mij, dat de Deensche macht niet te reeckenen was, want all des coninckx van Dennemarckens macht bestont in de Sondt, aen de Coldingher bruck en te Gluckstat; daer most hij sijn hoff op holden, sijne dienaers ende rijckxsraeden, sijn basterkinder, die hem veul kosten, sijn bauwen, ende soude in alles niet oover een miljon inkomen hebben, die ick op 3 maecke. - Dancker en Gunter spraecken mij oock en seiden heel contrarie, dat de Sweden gheen macht ter zee hadden, te reeckenen tegen de Deensche macht, dat se niet veul volck hadden, gheen eeten meer in 't landt van Holstein en Jutlandt, en die toeloop die de Sweden eerst gehadt hadden, soude niet duiren, als de quartiren niet deughen, ende alse marcheren sullen, sullen sie die niuwe knechten die geworven sijn, niet uyt het landt brengen kunnen.

10/20 is S.H. uyt Den Haghe vertrocken mit H.H., de princess-royal, ende quam des avonts te Iselstein.

11/21 gingen H.H. te Vianen dess middachs eeten, quaemen des avonts te Buyren, trecken door Culemborch, daer niemant van des graven weghen sich sijn [zien] liet om H.H. te congratuleren, en schickt S.H. en H.H. noch een edelman henen om complimenten te maecken.

12/22 ginck ick te Buyren in de kerck, en ginck S.H. daernae wandelen; had de eer lang mit L.M. [Louise Henriette] te spreecken. De graef van Solms seide mij, dat de heer Plois hem geraden had, als hij mit eenighe van de heeren van de provincie van Uytrecht qualijck stonde, dat hij noit veul quaets van die man solde seggen ofte hem achter sijn rugge blaemeren, want men woste niet hoe de saecken kosten veranderen, want die nutertijt u quaetsten vrundt was ofte viant, die kost daernae u besten vrient worden, maer had ghij heel veul quaets van hem gesecht, soo soude dat spreecken een oorsaeck sijn om dat te beletten, dat ghij mit die man gheen vrientschap maeckte, ende dat kan in sulcke regeringhe licht geschieden, daer sooveul hoofden sien, die elckx haer interes

5 Er stond 19/29, dit is gecorrigeerd in 9/19. De Republiek had in 1640 een tractaat van wederzijdse bijstand met Zweden gesloten. In de Deens-Noorse oorlog van 1643-1645 sympathiseerde de Republiek in hoofdzaak met Zweden. De vertegenwoordigers van beide partijen, Frederik Günther (Denemarken) en Pieter Spiering Silfvercrona (Zweden) verdedigden met verve de eigen standpunten en de Republiek aarzelde. Holland (Amsterdam in het bijzonder) wenste een expeditie naar de Sont en Frederik Hendrik verzette zich hiertegen. In juni 1644 besloot men een dubbele ambassade naar Zweden (Jacob de Witt, Bicker, Stavenisse) en Denemarken (Sonck, Schaep en André) te sturen en de koopvaardijschepen naar het noorden te laten vergezellen door een vloot onder aanvoering van Witte de With. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 636-648; Kolkert, Zweedsche imperialisme, 17-19; Römelingh, Diplomatieke betrekkingen, 15-16; NAGN, VI, 362.

[p. 42]

hebben ende particuliere insichten, 'twelck wel moet bedencken, ende solde mij in Vrieslandt wel te passe komen. - Daernae seide mij de graef van Solms en beloofde mij, dat voor die vruntschap ende courtoisie die ick hem en sijn soon gedaen heb, dat hij mij die vriendschap weer wil doen, geven mij een brief, waerin hij sijn soon erinnerde, dat ick oorsaeck was, dat hij quaioutoir⁶ was geworden, dat hij hetselfde aen den mijnen, als ick er een kriech, weder soude willen doen, naemelijck mijn soon quadiouter te soucken helpen maecken.

Den 13/23 quam S.H. prins Wilhelm hier te Buren, sliep niet bij sijn wijf ende tracteerde se oock soo heel wel niet ofte caresseerde se niet veul.

Den 14/24 ginck S.H., H.H. naer Suylestein, bleven daer des middachs eten, quaemen des avonts wederom te Buyren. - S.H. heeft bij H.H. geschlaepen van dess morgens te vier uyren tot seuven, 'twelck in een jaer niet gebeurt is. - Mevrau Stennop en Heenvliet sijn heel quaelijck te hoof, en sooveul H.H. hem geestimeert, soo haet se hem nu en railleert opentlijck mit hem. - Te Culemburch geweest mit graef Hendrick.

15/25 is de heer van Brederode hier geweest, veul andere officiren; S.H., H.H. uyt wandelen. - De heer van Donau captein van de guarde van de ruyterie; de compagni van den baron niet vergeven. - Armaville seide mij dat prins Willem soude geseit, dat hij niet wiste wy hij liver woude missen, Marlott ofte iemant anders. Nota. - Prins Willem wesen baden, niet mit de princess-royal wesen wandelen; neffens mamoisell geseten.

16/26 ben ick mit graef Hendrick te Culemburch geweest; des avonts sach ick de princess-royal. - M.M. [Eleonora Mauritia van Crato, prinses van Portugal] seide dat L.M. haer geseit had sij had noit gedocht, dat ick soo was als sie nu bevonde, hiel veul van mij.

6 Coadjutor van de Duitse orde.

[26]

17/27 ginck S.H. prins Willem van Buren weder nae het ruyterquartir te Oss; ick reed alleen een stuck weechs mit hem; als ick weder quam, vond S.H. wandelen, dien ick volchde, recomendeerde hem de Deensche saecken, daer hij mij een voorschrieven toe gaff. - Enno Ferens seide dat, doe Caesar Romen niet door gewelt conde winnen, doen maeckte hij de stadt arm ende benaude se, dat se sich liet ooverwinnen. - Marquys de Vieuville, dat men in Italiën alle vruchten op de tafel diende tuschen twe schotels, daer onder ende boven ijs in is. - De graven van Nassau en Culemburch sijn hier geweest, en had de eerste opinie, dat ick yetwes te doen solde krighen, dat ick niet aennam ofte geloofde. - Ick speulde mit de kaert mit H.H. - M.M.D.R. [Magdalena van Merode] seide dat H.H. geseit hadde mit tranende oogen dat, als eens een ongeluck ooverquam aen prins Willem door sieckte ofte anders, daerdoor hij het leven verloor, dat alsdan all het goet op mij moeste komen ende dat door kracht van prins Maurits' testament, dat het op de dochters niet komen kan, datter hoop was dat ick L.M. soude krighen, doch niet seeckers, kosten niet beter doen voor haer huys⁷.

7 Bij testament van 13 april 1625 benoemde Maurits zijn broer Frederik Hendrik en diens wettig mannelijk nageslacht tot zijn universeel erfgenaam. Bij ontstentenis van zijn broer of diens wettig nageslacht zou zijn neef Ernst Casimir van Nassau, of diens wettig mannelijk nageslacht, opvolgen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, I, 1180-1185. Frederik Hendrik lapte deze bepaling aan zijn laars. Uit diens testament, opgesteld in februari 1644, blijkt dat hij zijn zoon Willem tot zijn erfgenaam benoemde, maar in geval van diens overlijden en bij gebrek aan wettige mannelijke nakomelingen zouden de dochters achtereenvolgens aan de beurt komen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 703-710.

[p. 43]

- Sulestein sprack oock daervan, die ick de rechte waerheit seide aengaende Engelant en Brandenburch, want haer geluck ende prosperiteit liever heb als mijn eigen, ende dat sweer ick, doch Talmont gunne ick die eere niet⁸; de tijt moet men affwachten, doen wel, sijn ghehoorsaem, hebben in alle dinghen groote patiëntie, swighen still en doen mij mit mijn eigen tonge geen ongelijck; all weet ick de dinghen beter, soo moet ick mij doch bedwinghen en seggen 't niet, want men kan sich alletijt veul tekort doen mit spreecken, noit mit swighen; der kunnen luyden om staen die yetwes hooren, doen der yetwes bij en doen quaede raporten. Houd dat dan voor een vasten regel, dat ghij wel doet, let wel op alles en remarqueert alles, swijcht still en spreeckt niet veul van odieuse dinghen, die persoonen aengaen die u kunnen schaeden doen; isser yet off geschiet er yet dat u niet aenstaet of niet nae u sinne gaet, hebt patiëntie ende draecht het mit patiëntie; het kan mitdertijt beteren, de tijden die kunnen veranderen, ende mit swighen en patiënteren en misdoet men niet, en doet men anders ofte is men impatiëntich, soo doet men sichselven tekort, men verachtert de saeck en brengt sich in grooter ongelijck. Daerom kan men niet beter doen, besonder ick, als swighen still tot alles en hebben een seer groote patiëntie; dat moet dess morgens en avonds u ombiten ende laeste gedachten sijn. - Suylekum aentwoorde mij eens, als ick hem seide: Ick weet niet waer ick aen ben oft wat ick doen sall; ick geloof dat ick soo weinich tot de peys als oorloch contribueren sal. Dat kost licht wesen seide hij. Ergo nihil voor mij dit jaer, patiëntie. - H.H. gaf aen graef Hendrick sooveul te verstaen, alsoff hij aen den Rhijn soude blieven [27] mit eenich volck; de patenten van de Vriesen sijn verandert, dan eerst waeren se te Schenckeschans gedestineert en doe ick in Den Haghe quam, wierden se verandert op de schans de Vooren. S.H. liet mij door Sulekum schrieven: Wat u persoon aengaet, ick sal het u laeten weten, meinende dat ick in Vrieslandt soude blieven, ende dan had S.H. excuse, dat ick gheen commandement kreech, op mijn apsentie, maer gekomen sijnde, sal doch gheen comandement krighen en verandert men de ordre, doch hoe het gaet, hout u gerust en hebt groote patiëntie; ghij hebt die gerusticheit bij uselfs; veul luyden van eeren en couragie die beklaeghen u, seggen: Men doet u onrecht; ghij hebt geen foulte ofte lacheter noit bedreven ofte poltronnerie⁹; 't is S.H. wil; stelt u tevreden nae der tijt; Godt sal 't versien, als het Hem gelieft ende de tijt is. Hebt voor alle ding patiëntie en swijcht stil¹⁰.

8 De prins van Wales en de keurvorst van Brandenburg waren beiden pretendenten naar de hand van Louise Henriette, terwijl zij zelf de voorkeur gaf aan Henri Charles de la Trémouille, prins van Talmont.

9 Lachter, poltronnerie: lafhartigheid.

10 Na het plotselinge overlijden van de Friese stadhouder Hendrik Casimir in 1640 wilde Frederik Hendrik zelf opvolgen als stadhouder in Groningen en Friesland. ‘Want deur dese doot kreeg de prins hoop om alle provintiën onder zijn gouvernement te krijgen’, zie: Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 88. Dat lukte in Groningen, maar mislukte in Friesland. Gedurende de eerste jaren van Willem Frederiks stadhouderschap was de relatie met Frederik Hendrik en Amalia van Solms zeer slecht. Zo kreeg Willem Frederik bijvoorbeeld niet het regiment van zijn broer en van zijn vader, dat aan Amalia's broer, de graaf van Solms, werd gegeven. Willem Frederik moest het voorlopig doen met de rang van ritmeester. In 1640 en 1641 durfde Willem Frederik geen zitting te nemen in de Raad van State. Als stadhouder van Friesland had hij daar recht op. Pas nadat de survivance van Willem Frederik op prins Willem was gebracht, werd de relatie weer enigszins normaal. Poelhekke, Frederik Hendrik, 512-517.

[p. 44]

18/28 gaff mij de graf van Solms dat geschrift dat hij mij den 12/22 belooft had, soo goet ende verseecker als ick het hebben wilde, mit eighener handt geschreven. - De heer en vrau van Brederode quamen te Buren mit Sophia de vrau van Donau, die mij seide dat ick noit in die intentie te Vianen was gekomen, om haer vandaer te haelen, 'twelck contrarie verseeckerde. - H.H. deed mij de eer en nam het hoorloge van mij aen dat ick te Haerlem had gecoft, en was van goet humeur; des avonts speulden S.H., H.H. en veul andere personnen [om] een geborduirde sadel, die graef Hendrick wonne.

19/29 quamen de gecomiteerden van de Staten-General hier, Vosbergen, Van der Holleck, Ripperda, Aldringa. - Dien avont wierdt de graef van Solms en ick van S.H. belast Tromont en Vieuville t'accorderen, 'twelck wij deeden en op die maenir, sonder dat sie yetwas derin spraecken eer sie sich ambrasseerden, maer voerde graef van Solms en ick de woord en seiden, dat Vieuville ons geseit hadde dat 'tgene hij geseit hadde aengaende de reverentie te maecken, dat hij het niet gedaen had in intentie om Tromont t'offenceren, maer uyt raillerie¹¹, en vanweghen Tromont, als het soo was, soo was het hem leet, dat hij Vieuville gevordert hadde. En daerop ambrasseerden sie malckkanderen, beloofden ons vanweghen Sijn Hoocheit die saeck te vergeten en niet te gedencken. - 19/29 des sondaechs lass graef Hendrick een predicatie en naedat hij gelesen had, kreech hij van H.H. een geweldighen schrob, en seide hem lustich de waerheit, en kreech freulen van Portugael oock haer part, seide mevrau onder anderen dat hij freulen van Solms [Louise Christina] had opgewacht, om alle secreten te weten die in 't cabinet passeerden, en doe was freulen van Portugal qualijck op hem tevreden; doe freulen van Solms getraut [1638], wierden freulen van Portugal en hij vrienden en dat om dieselfde reeden. Ick stond erbij en was bang, dat ick mijn deel oock soude krighen, doch quam voor datmael vrie. - Ick sprack mit mamoisell Louise, die haer stryck liet vallen, die ick weder opnam en bad dat sie mij die wou geven, dat sij niet heel afsloech, doch excuseerde het, gheen lindt te hebben; daernae nam de gelegentheit weer waer en badt haer daerom; doen beloofde se mij, als de stryck afleide, mij te willen geven; seide haer van prins Willems rinck; ick hoop sie sal woort houden ende se bewaeren of mij laeten schicken, als sij die stryck afleit of de rouw. Des avonts sprack ick oock mit haer, en was heel beleeft ende courtois tegens mij, van vaeder en broeder.

11 Raillerie: spotternij.

[28]

Den 20/30 maij ginck S.H. van Buren nae de schans te Vooren en H.H. geleide S.H. tot aen de Linghe. En begeerden H.H., dat ick weder mit om sou gaen, om H.H. des anderen daechs op te wachten.

21/31 was H.H. om half ses op de koetz, om nae de schans te vaeren en het leger te Lit te besien, en waeren de troupes noch niet gereet als H.H. daer quam, moeste wel een groot halfuir wachten, eer alle regimenten op haer plaetz gekomen waeren. En stonden de regimenten op een linie, de pijcken voor en de musquetiren achter haer, in alles 27 regimenten, en voer H.H. mit de coetz eerst voorbij, daernae tuschen de pijcken en musquetirs door, en vond H.H. dat de officiren de veendels all te dicwils buichden voor haer, want het geschach tot viermael toe en daernae in 't marcheren; het leger was sterck 185 compagniën, maeckten tuschen 14, 15 duysent man; de ruyterie sach H.H. niet,

[p. 45]

omdat se marcheren most. Ick sat bij mamoisell Louise in de portir¹². - S.H. sprack de cornels, lieutenant-colnels, mayoors weder aen en vermaende se, dat niemants van haer ofte van de officiren solde te landt gaen ofte in steden op pene van cassatie. - De Rijngraf kreech order om dien nacht noch te marcheren naer Gorckum mit Spijck en de viconte, om strackx scheep te gaen, maer wierd belett een dach door manquement van bruggen. - De heer van Brederode had last om mit sijn brigade, bestaende in 10 regimenten, 7 Neerlanders en Duitschen, 3 Schotten, t' seil te gaen, om vooruyt te gaen des dingsdachs, die S.H. des donderdachs soud volgen. - H.H. van alle offeciren afgescheit ontfangen hebbende, ginck te half ses in de schaloep, wierde van S.H. begeleidet; voer mit haer oover, in de koetz getreden sijnde, quam omtrent acht uiren weder te Buiren.

22 maij/1 junii¹³ ben ick te Culemburch geweest, quam te half seuven daer, vond de grevin van Nassau, Charlot, Willemine noch te bedde; op het kasteel vond de grevin [Anna van Baden-Durlach], de Rijngrevin, Francisca bijeen, daer een uir bleef praten; ginck om half elf vandaer, quam te elf uir te Buiren. H.H. quam niet aen tafel, maer nae den eeten sprack wel twe uiren mit H.H. en sprack mij van het Engels hauwelijck heel vrie, van Heenvliet, madame Stennop; daernae sprack ick H.H. van Tibault en Du Vet, Knuyt, Staveness, en seide mij H.H., dat se all eens waeren en veraccordeert, doch had H.H. gheen goede opinie van dat werck, meinde sie solden Knuyt bedrighen en maecken heur profijt en voorendeel daermede, dat mijn opinie oock is, en bleef daer tot oover sessen, totdat H.H. op de koetz ginck, daer ick H.H. aen geleide, nam afgescheit van haer, deed mij veul eer ende belofte van gunst en vruntschap, recommandeerde mij prins Willem altemits wat in te spreecken, belastede haer te schrieven. Mamoisell Louise beloofde mij die strick die ick innere, als ick van de koets ginck, wenckende mij mit de kop van jae. - H.H. sprack mij dicwils van mijn reis nae Munster, dat teycken is dat ick gheen amploy sal hebben dit jaer; patiënte.

12 Portir: draagkoets.

13 Hier hoort inhoudelijk de tekst van pagina [22].

[29]

Den avont quam aen de schans om half acht, waer de heer van Brederode noch was, eendeels omdat het sondachs en maendachs hooch waeter sal wesen door de nieuwe maen, alsoock omdat de Rijngraf niet te scheep kost komen door faulte van bruggen.

23 may/2 juni quam de heer van Brederod bij mij, die mij seide dat hij vertrock, gelijck hij deed mit sijn brigad, seide oock dat Belckhooven, die den aenschlach maeckte, selfs op de plaets niet geweest ofte gereconnosseert, maer alleen door het rapporteren en besichtigen van een schaepherder. Prins Willem ginck mit de ruyteri oock scheep te Worckum. - S.H. gaf desen avont ordre aen de majoors om te drie uyren seil te maecken en op het kanon te passen. - Ick heb aen H.H. geschreven, die mij d'eer deed en aentwoorde. - De brigade¹⁴ van de heer van Brederode bestaet in 10 regimenten te voet, Askyn, Balfour, Cyrpatrickx, graef Hendrick, Brederode, Oenema, Sterckenburch, Ehrentruyter, Wijnbergen, Noortwijck, maecken tsaemen 63 compagniën. - De

14 Brigade: een combinatie van regimenten van tijdelijke aard, waarschijnlijk voor één veldtocht.

[p. 46]

Rijngrafs brigade: Rijngraff, Somersdijck, viconte, maecken tsaemen 19 compagniën. 24 maij/3 junii ginck S.H. scheep mit contrari wint om vier uyren dess morgens, en hadden de Engelsen last S.H. te volghen, een halfuir daernae de Francen, daernae de stucken en ammunitie; te Worckum quam prins Willem in S.H. schip, die ordre kreech nae den train van de arteillerie te volghen mit de brigade van Staeckenbrouck en de graf van Stirum. - De brigade van de Engelsen bestaat in acht regimenten, Herbert, Goring ende Greving, Krommel, Hoorn, Solms, Tomas Ferens, Picheler, maecken 60 compagniën. - Den Franche brigade bestaet in 8 regimenten, Haulterive, Mesonneuve, Coligni, Destrade, Douchant, Walen, Beverweert, Enno Ferens, tsaemen 62 compagniën. - Die guarde van S.H. en de extraordinaris compagniën, 5 compagniën. - Staeckenbrouck brigad: Staeckenbrouck, Talmont, graef Fritz, tsaemen 20 compagniën. - Stirums brigade: Stirum, La Force, Haersholt, tsaemen 19 compagniën. - Nae den eten quaemen twe van de Staeten-General, Aernem, Van der Holeck, bij S.H. mit d'ambassadeurs gedestineert nae Sweden, Denemarcken, om mit S.H. yetwass te overleggen. De Wit, Schaep, Bicker, Sonck, André, Staveness apsent¹⁵. - De boot van S.H. wierd ooverseilt, en quaemen twe matrosen om, die versopen. - S.H. vond de Rijngraf noch te Dort, quam dien avont in de Kil. De heer van Brederode was tot bij de Kuynder gekomen. - Dien avond quam Pydgion bij S.H., die den 23 maij/2 junii noch te Calais had geweest, Monsieur [Gaston van Bourbon, hertog van Orléans] gesproocken, die Grevelinck ginck omsingelen en belegeren, hadden gheen holt noch stroo en was het water hooch om de stadt, wosten gheen raedt om de haven te dempen en soud niet sonder moite toegaen, indien de belegerde voortginck, hadden 600 man binnen gekreghen. L'Ameillerei lach mit sijn quartir tuschen Duynckercken en Greveling, Gassion tuschen de stadt en Bourburch.

15 Zie hiervóór 1644, noot 5 op pagina [25].

[30]

25 maij/4 junii heeft S.H. mit het heele gros moeten blieven leggen in de Kill, kost niet voort komen door den grooten en stercken wint als tegens 5 uiren des avonts; doen liet hij sich mit peerden voorttrecken tot aen het einde van de Kill en wierd de windt goet, dat het meeste voetvolck der deur quam en 't geschut en ammunitie, doch de ruyterie niet. - Jeanveille schreef een brief uyt Calais, hoe L'Ameillerei de nieuwe graft was gepasseert en wat se voor Bourborch hebben gedaen, holt Monsieur leger sterck 20 à 21 duysent man. - Aen H.H. geschreven en madamoisell Merode. - De heer van Brederode bij Tergoes. - S.H. kreech een brief van Monsieur, waerin hij hem versocht een goede diversie te maecken ende op de vivres ordre te stellen. - De Zeeuwen maecken groote preparatie tot vivres en sullen groot profijt maecken soowel van ons leger als der Françoisen.

26 maij/5 junii heeft S.H. om half ses seil gemaeck uyt de Kill, kreech goede oostenwint, moest bie de Siep strijcken, omdat het waeter te leecht wierd, kreech weder contrari windt, eer hij door de Geete quam en voorbij Vianen, quam des avonts een uir van Tergoes. - Prins Willem quam bij S.H. - Haulterive leid de schult van het de veendels te buygen voor Spinola in 't uyttrecken van Breda [1625] op de heer gouverneur Justinus van Nassau; het was in de capitulatie niet. - Haulterive seid S.H.

[p. 47]

hem geseit te hebben niet meer als eens de veendels des daechs voor hem te buygen en voor niemant anders als de general. - Haulterive seide aen de graef van Solms, dat S.H. geseit hadde, als wij niet bij hem gingen sitten in de koetz, maer bij prins Willem, dat wij de opgaende sonn aenbaden en niet d'afgaende, oock dat S.H. heel eergirich is, meer als iemant in de werelt, all woude hij het niet weten ofte toonen.

27 maij/6 junii heeft S.H. beginnen seil te maecken t'3 uiren, maer kost niet verder komen als in de Sloep [in het Sloe], waer hij den heelen dach most blieven leggen om de contrari windt, tegensstroom en de engte. D'magistraet van Terveer quam bij S.H. - D'heer van Brederode ginck van Rammekens nae Biervliet. Eerentruyter quam bij S.H.

28 maij/7 junii is vandaech uyt de Sloep voorbij Rammekens gevaren en is te Philippine gekomen te 1 uyren, doch de graef van Solms en ick en de meeste part van de schepen mosten op den Hondt des nachts blieven leggen bij Biervliet en Terneusen. - De heer van Brederodes volck lach aen Mauritzfort.

[31]

29 maij/8 junii S.H. is dess morgens gemarscheert mit d'Engelsen en Francen nae Assenede, en waeren der noch veul compagniën achter van de regimenten soo te voet als te peert. - De heer van Brederode was gelant met sijn voetvolck en ruyter aen de Austryapolder, sach volck van den viandt achter den dijck staen te voet en te peerdt, vond het heel anders bestelt als aengegeven was van Belkum. - De prins van Talmont was voorleden nacht uytgeschick mit 600 te voet en volck van 6 regimenten, en wasser Haersholt en graef Fritz. - De heer van Brederode sijn ordre om aen te vallen was graef Hendrick, die van elck regiment een compagni hadde mit drie officiren, een lieutenant-collonel en major, viroers, 3 stucken, 20 granaetwerpers mit hauwelen en bijlen, tauwen, deelde die troup in tweën, om twe attaquen te doen, door Hindersum geleit; bij elck compagni waeren drie soldaten mit polver en loot. Erentruyter volchde mit vier regimenten; alle soldaten haden schuppen en spaeden neffens haer geweer. D'heer van Brederode volchde mit ses regimenten, oock alle mit schuppen en spayen.

30 maij/9 junii ister niet voorgefallen, eenige wercken geordonneert; de heer van Brederode belast om weder van Austriapolder te gaen en naer Bouchaute mit sijn troupen te voet en te peerdt. - Claes nae Buren geschickt.

31 maij/10 junii ister niet voorgefallen, S.H. wesen wandelen; tijding van Greveling van de circumvalatie; de mayors belast soldaeten te comanderen om aen de retranchement te wercken. Noch meer stucken in 't quartir van S.H. - S.H. belaste graef Hendrick nae Nimmeghen te gaen, de troupen daer te comanderen te voet en te peerdt en op alle steden aen de Maes en Rhien wel achtinge te geven voor des viants oovervallen. Graef Hendrickx regiment gaet niet mit hem. - Captein Gleser van guard, dat het niet gedaen was voor het huys, Heenvliet te verstoten oft qualijck bij H.H. te setten. - Dat de Hollanders seiden: Waerom souden wij ons vrienden niet helpen, all sijn se niet heel bequaem? S.H. doet het oock well. - Hoe irresoluyt De Smit was, die sich broullierde in sijn ordres, d'een tegen de ander gaf, daernae loochende en liet alles op Erentruyter, graef Hendrick aenkomen, deed niet van hemselfs, maer alles door haer, en als sie van hem, liep alles in disordre en geschach niet. - De soldaten gingen so laet te scheep, dat se tot d'armen daernae door het water moesten gaen en worden heel natt. - De viandt

[p. 48]

had aen twe plaetsen den dijck doorgesneden, om mit ruyter daerdoor te kunnen houwen, 20 in 't front, en soo in de siede van het voetvolck te komen ende se in disordre te brengen, dwers door hauwende.

Junii. 1/11 junii is het retranchement van het quartir begost te graven, vijf man op elcke twe roy, 15 man van elcke compagni gecommandeert. - Heer Viersen seide mij, dat men noch yetwes doen soude, en meende in 't Noorderquartir van Vlaenderen. Deschand seide mij wij souden nae Maldegum gaen mit het leger. - De tiding van den Sweetschen admirael, dat hij mit de Deensche was schlaechs geweest, daer sommige capteins heel qualijck hadden gedaen.

2/12 isser niet voorgefallen. S.H. is te Bouchaute geweest. Gaf ordre, dat niemants meer bagagie soude hier brengen als daer hij mit marscheren kan, want hij nae niemant sal wachten en maer een halfuir van tevoorn sal laeten aenseggen, als hij wil marscheren. - Der quam tijding van de défaicte der Francen in Cataloniën. - Jenveille, dat L'Ameilleray S.H. niet genegen was en pointes¹⁶ gaf; swaricheit in 't nemen van Grevelingen.

16 Pointes gaf: hatelijke opmerkingen maakte.

[32]

Den 3/13 vraechde ick S.H. verloff om nae het Fransche legher te gaen, dat te besien ende haere begravinge, 'twelck S.H. mij toestonde. Nam afgescheit van S.H. en prins Wilhelm, ginck te Philippine seil, om nae Vlissingen te gaen, quam te een uir daer, alwaer captein Swartjen lach en maeckt seil, om nae Greveling te gaen, waer ick strackx in ginck en voer mit hem aff en quam dien avondt tot voor Oostende; de captein was een Zeew, hadt 26 stucken op. - Desen morgen om 2 uyren kregen de Fransen Sainct-Philippe in, de Spaensen daeruyt loopende, het canon vernaegelende, 't polver in brand steeckende. - Ses gekomiteerden van Haer Hoochmogende quamen bij S.H. - Quartirmaister van S.H. jacht captein van de schaloupen¹⁷.

4/14 hadden wij gants gheen wint, liepen meer terugg als voorwaerts, omdat wij tegenwint hadden en tegenstroom. - De fregat van Boloigne quam ons tegen. - 't gevecht van captein Swart ende den Duynckercker Norman. - T's avons te acht uiren wierpen wij het ancker uyt, maer om negen uir goede wint en een koeltjen krighende, lichten wij het ancker weder en quamen des anderen 's daechs 's morgens. In ons leger niet voorgefallen, 300 wagens ontboden.

Den 5/15 aen des admiraels schip [Maarten Harpertszoon Tromp] om half seuven, waer ick ontbeet ende veul dinghen seide, onder anderen dat Monsieur sich nievers mit moide, dat Rivière alles dede, daernae L'Ameilleray, dat hij admirael hadt den raedt gegeven, dat men de schans sold aentasten. Datter noch volck en gelt in 't leger quam; liet mij mit een schaloep aen landt brengen. - Ick ginck strackx nae het regiment van Picardiën, daer ick Jeanveille vonde, die daer captein iss; bij hem komende, gingen wie strackx te peerdt sitten en reden het leger om langs de trenscheën, vond het quartir van L'Ameilleray heel wel, de eerde uyt de grachten wel uytgeworpen, aen somige plaetzen door de situatie twee grachten; tegens de duynen was het werck heel hooch opgeset, een bateri van twee stucken. - Aen monsieur de L'Ameilleray quartir quam

17 Schaloupen: sloepen.

[p. 49]

Gassions, die ick sach aen een buytenwerck, dat hij bestelde op de wech nae Bourburch, die een stuck weechs een breet water voor sijn werck heeft, oock dubbelde grachten door de situatie van het landt, dat heel gebroocken is. - Aen Gassions comt Monsieur sijn quartir, dat noch slecht lach, maer der wierdt aen gewerckt, en liept het retranschement tot aen een revier, die de A hiet, ende een weinich daeroover, doch niet te beduyden, [33] en is tuschen Monsieur quartir en de schans Sainct-Philippe gans gheen retranschement, omdat de revir A het deckt; oock is het aen de sijde van Vranckrijck van Ardres en Calais bedeckt; noch van de schans tot de schepen en L'Ameilleray quartir is gheen retranchement.

- Ick sach Monsieur speulen, die verloor en was impatientich; der was niemant van qualiteit als volontair dan monsieur de Harcourt, soon van monsieur le duc d'Elbeuf. Monsieur le duc de Guise wiert verwacht mit een deel volonteren. - Van Monsieur sijn quartir ginck ick nae de schans, daer ick het fort de l'Escluse voorbij reedt en vond de schans Sainct-Philippe mit vier bolwerck, goede gracht, contrescharp, palissaden wel versien, kost noch ettelijcke daghen gheholden hebben, want de Francen noch eerst aen de contrescherp waeren gekomen, maer ick meine, dewiel de Francen 3 redouten in hadden tuschen de schans en de stadt, vreesden voor afsniding en wolden het volck in de stadt salveren. - Avonts nae den eeten sach ick de wacht van 't quartier optrecken, en was de wacht te peerd 300 ruyter gekommandeert volck, 't regiment van monsieur de L'Ameilleray, stonden drie hooch; het voetvolck 400 van 't regiment van Grançay, stonden 6 hooch. De lieutenant van de compagni van monsieur d'Espernon die commandeert als lieutenant-colonel en heeft in elck regiment een compagni; het regiment van Picardiën heeft groot recht, nae de guardes, heeft alletijt d'avantguarde nae de guardes, en laten sich die capteins van dat regiment van gheen collonel commanderen behalven haer collonel; de reeden is omdat alle capteins van het regiment de guardes particuliere collonels commanderen, en d'olste captein van het regiment van Picardiën die heeft het recht, dat hij major de brigade is; de andere olde regimenten, als Champagne, Normandië, Navarre, Piémont hebben oock groot recht. De Fransche ruyteri heeft alle gaer wapenen, achter-, voorstuck, een pot oft iseren hoet, de Duytsche ruyter niet; het voetvolck heeft geen wapen, behalven het régiment de guarde van den coninck en sijne Switsers; de compagniën hebben weinich spietsen, swack; ick hebber gesien die een pijck hadden oft twe; ordinaris sijn se van acht spietsen, compagniën van 20 man, de sterckste van 50 of 40; sie behoeven maer 70 te wesen. - Ick sach oock het werck nae de duynen, dat heel hooch is, wel opgeset mit sooden, daer se twee stucken op brachten. Voor dit werck leggen twee hoghe duynen dicht aen het quartir van L'Ameilleray; indien de Spaense die in crigen, logeren daer canon op, souden het quartir seer incommoderen ofwel der heel uyt jaegen, want de stadt oock in het quartir schiet; de Francen hebben de duynen geslicht, doch het helpt niet, sijn nu beter gemaeck om stucken daerop te setten, omdat de duyn nu boven breet is; dat ick yet te seggen had, ick soud een schans op de duynen maecken; [34] temeer als ghij die duynen aen de viant laet, soo kan hij op andere leghe duynen oock bateriën maecken en schieten alleffenwel in u quartir, dewelcke geoccupeert, solde hem dat heel bekomen sijn geweest en het quartir verseeckert. In ons legher niet voorgefallen.

[p. 50]

6/16 gingen wij voor vijfven nae Calis mit Aquilius, quaemen te half neghen daer; ginck de stadt om, die heel wel gefortificeert is; nae de duynen heeft se 4 grachten, mit halve maenen en ravelinen versien en palissaden; de rest van de stadt heeft drie grachten, contrescharp, doode meur, heel groote bastions, die gedetascheert sijn, tot 6 in getal. Daernae gingen wie in de citadel, die groot in de circuit is, heeft twe groote bolwercken nae de stadt en nae de landtsiede, een toorn nae de haven toe; het heeft binnen op het plein een fray vierkant gebau, dat de reine-mère heeft laeten bauwen, daer voor een jaer koren in is, daer nu alle dach uyt gebacken wort voor het leger ammonitibroot, is wel versien mit stucken en ammunitie; der leit een fort nae Vranckrijck, dat Nievelet heet, daer de sluysen mit bewaert worden, mit deweleke men de meeste deel van de stadt kan onder water setten; van Nievelet is een dijck gemaeck tot het fort Risban, dat op de haven leit, die aen de coninck 2 miljoenen kost; so die dijck daer niet had gemaeckt geweest, soud de zee de stadt hebben mitdertijt wechgespoelt. Om een uir reden wij weder nae het leger; een captein van Paris comende, seid ons, dat de coninck en coningin mit den raedt te Ruel waeren, datter 4 à 5 duysent man souden komen tot recruyten van 't leger, oock datter een halve montre¹⁸ mit quam, daer hij en andere officiren niet wel mit tevreden waeren, omdat het te weinich was. - In 't leger comende, marcherde het regiment de guardes van de coninck, om de transcheën te oopenen, heel fray volck, hadden witte wapenen, oover de 1000 man; een compagni bleef bij Monsieur op de wacht. Om 9 uir setten se 200 man uyt, de helf mit schuppen, de andere om in 't begin fassines te draghen, ginck heel wel mit ordre en resolutie; de officiren reden te peert voor, om de soldaten te wisen, L'Ameilleray en Ranzau van de eerste; de viant schoot wenich of niet; de bateri was al gereedt en wierde der twe canons op gebracht. Gassion begost oock sijn aproche mit het regiment van Nevarra, die neffens L'Ammeilleray de heelen nacht in de aproche bleven. - In 't leger van S.H. still.

7/17 ben ick mit Frens om het leger gereden, om de circumvalatie aff te trecken; de rencontre van den soldatt van het regiment van Vidasme, die mij voor een espion aensach; desen avont schoot de viant geweldich uyt de stadt, doch deden gheen schade als een man doodt, twe gequets, de 2 nacht. Monsieur quam mij tegen mit een suite van 40 personen sonder guarde. De regimenten van 't leger en hoe sterck van compagniën, volcht hiernaest¹⁹.

18 Montre: uitmonstering.

19 De tekst van pagina [37] hoort inhoudelijk bij de tekst op 7/17 juni, vandaar dat deze tekst hier als noot is opgenomen. [37] 7/17 junii. - Quartir van le grand-maistre L'Ameilleray vers Duynkercke. - Grançay infanteri 20. - Destré 7. - Douglas 20. - Angoulesme 20. - Ranzau cavailleri 10. - Crabat 4. - Fusille 6. - Régiment royale 12. - L'Amilleray infanteri 30. - Picardiën 30. - Vatimon cavailleri 6. - La Ferté Imbo 6. - La Fallade 5. - Granzay 6. - Molandyn Suisse 12. - Mareschaux de camp. - Lambert. - La Ferté Imbo. - Grancey. - Hocquincourt. - Vatimont comande la cavaillerie. - Canon piesces 8. - Régiments d'infanteri 7. - Régiments cavailleri 8. - Compagnies d'infanteri 120. - Compagnies de cavailleri 55. - Quartier de Gassion à Sainct-George vers Bourburch. - Streuf cavailleri 6. - Beussy Elmort 5. - Seller 6. - Brèze infanteri 10. - Battilly 12. - Vatteville Suisse 7. - Bretaigne 20. - Vidasme 19. - Navarre 30. - Arambure 30. - Coalin cavailleri 6. - Gassion 9. - Chevre 6. - Regiment. - Regiment. - Mareschaux de camp. - Manisckan. - Nangy. - Monsieur Chevre commande la cavaillerie. - Canon piesces 5. - Régiments d'infanteri 7. - Cavaillerie 6. - Compagnies d'infanteri 128. - Compagnies de cavailleri 38. - Le quartier royal à Sainct-Forquyn vers la France. - Le guarde françois 10. - Guarde suisse 5. - Piedmont 30. - Braremont Suisse 5. - Régiment de Monsieur cavailleri 12. - Magalotti 6. - Gensdarme Monsieur 150. - Cent guardes 100. - Mareschaux de camp. - Ranzau. - Dufargy. - Villetier. - La Feullade. - Magalotti. - Viconte Doteil commande la cavaillerie. - Canon piesces 4. - Régiments d'infanteri 4. - Cavailleri avec le compagnie de Monsieur 3. - Compagnies d'infanteri 50. - Compagnies cavailleri 22. - Infanteri 120. - 128. - 50. - Infanteri 298 compagnies. - Cavailleri 55. - 38. - 22. - 115. Infanteri 298. - Compagni 35. - 1494. - 894. - 10434. infanteri. - 115. - 30. - 3450 cavailleri. - Ergo 10434 d'infanteri. - Et 3450 de cavailleri.

[p. 51]

[35]

De rivir d'A loopt door Monsieurs quartir langs de stadt in de haven nae de sijde van Vranckrijck. - De rivir de Vlucht loopt door Gassions quartir langs de contrescharp oock in de haven aen de ander ziede, namelijck van Duynckercken. - In S.H. leger reedt den Rijngraf uyt mit 500 peerden tot voor de stadt van Brug. Polnitz wierdt gequetst. 8/18. - Ick ginck in de schaloep, om nae den admiral schip te varen, verloor het roer door storm; was een geluck dat wij niet buyten de sanden waeren, souden versopen hebben; weder aen landt komende, ginck ick in de aproche, die heel goet waeren, hooch en breet en drooch, waeren all naebij de contrescharp gekomen. - Men seit dat de contrescharpgracht 80 voeten breet is, diep ....²⁰. De viant arbeit tegens en langs de aproche van de Francen. - De Francen arbeiden in hooch en drooch landt. - Hoeckgeest is haer ingenieur, die bij Perseval heeft gewoont; hebben geen ingenieurs, hadden der geern van S.H. twe. - Behalven de rivir de Vlucht moeten de Francen noch twe grachten passeren, die van de contrescharp en van de stadt.

20 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[36]²¹

[8 junii] T'Assené gekomen. - [28 junii] Van Assened opgebroocken. - [29 junii] T'Eikelo gekomen.

21 Voorgedrukt kalenderblad (tekst tussen teksthaken voorgedrukt) met enkele steekwoorden.

[37]

[Zie noot 19 hiervoor].

[38]

Doe ick uyt de aproch ginck, gingen wij eten; nae den eten ginck ick de duynen besien, die mij deden verschricken, sijnde [ziende] dat se het quartir soo commandeerde. - Heb het regiment van Picardiën sien marcheren nae de approche, sterck 30 compagniën, dat in heel schlechte ordre toeginck; daer was niet een officir bij sijn compagni, swacke compagniën, somige van 20 man, de beste van 40, hebben weinich pijcken, 6 oft 8; ick hebber gesien van 1, van 2, geloove niet dat het regiment doe marscheerde 900 man; het was een van de beste van het leger. - D'officiren sijn door de banck edelluyden en van qualiteit, brave kerels, veul jonge soldaten, een deel goet, de rest schlecht. - D'officiren coopen meest haere plaetzen onder het régiment de guardes; een compagni kost 100 duisent gulden, een veendel 24 duysent. - Een compagni onder de vijf oft ses older ende gecontinueerde regimenten kost 30 duysent gulden, de rest van de scharge nae advenant, soodat alle de schargien in Vranckrijck te coop sien ende verkoft aen die der meest voor geeft, en waeren de meeste van het regiment de guardes sulcke borse, jongeluyden, rijck en van qualiteyt. - De approche van L'Ameilleray en Gassion sullen bijeenkomen voor aen de punt van 't bolwerck, en daer se bijeenkomen, daer sal een bateri gemaeckt worden van 16 halve cartauwen en twee van acht halve cartauwen; dan sal L'Ameilleray de face van dat bolwerck aentasten, Gassion een ander aen de linckehandt. - De duynen nae Duynkercken sijn heel smal, en is dicht bij die een dijck in 't lant, omdat het water der dyckwils doorspoelt of ooverloopt. - De zee loopt mit leechwater soo wijt wech, dat de strant meer als een

[p. 52]

uir gaens bloot is, hart, dat men derover gaen kan en riden. - Ick heb schlechte wacht gevonden bij daech in 't quartir. - Het is te verwonderen, dat de Françoisen noch soo wijt op fouragie riden sonder rancontre, want si riden tot Mardijck, voorbij Bourburch twe, drie uiren, sonder viandt te sien ofte vernemen, soodat het een teycken is, datter weinich volck is en all nae S.H. leger toe sijn getrocken, hem te stutten. Captein Camp seide mij, als de viandt de rivier d'A stopte, dat alsdan het leger van de Françoisen perickel liep om onder water geset te worden, omdat de stad op een hoochte leit, de Francen in de leechte.

[39]

Den admirael is wel gesien bij Monsieur. En L'Ameilleray heeft mit Monsieur gegeten in L'Ameilleray sijn huys, die hem een present heeft willen geven van 3000 gulden, dat hij geweigert heeft, alsoock Noté sijn secretarius. Nu willen se des admiraels vrau jouwelen coopen en vereeren; des admiraels soontjen wort seer gecaresseert van L'Ameilleray, sit neffens hem aen tafel. - Monsieur heeft den admirael laeten te gast bidden in de schans Sainct-Philippe, daer S.H. gaet logeren.

8/18 avonts om 7 uiren ginck ick in de schaloep, voer oover in des admiraels schip, daer wij te half tienen quaemen, waer ick's nachts sliep. - Ick ben in die vier daghen dat ick in 't leger was, alletijt onbekent geweest, behalven van eenighe soldaten, matrosen en Nederlantsche edelluyden, doch de Françoisen wosten het niet, wy ick was.

9/19 gaf mij den admiral een brief aen captein Mathias Jellis van Amsterdam, dien hij belaste mij mit den eersten te Vlissingen te brengen; wij maeckten te negen uiren seil en hadden mitstroom, doch tegenwint; tegenstrom krigende, wierpen wij het ancker voor Oostende; de captein seide mij, dat Hasselaer, Bicker, Backer, Schaep veul te seggen hadden t'Amsterdam.

10/20 maeckten wie des nachts seil mit stroom, tegen wint en quamen op de hoochte van Casant, sagen Sluys en Brug.

11/21 maeckte wij weder dess nachts mit stroom, liepen van het landt van Casant nae het eilandt Walcheren, om oover droochte te komen, en quaemen om negen uiren te Vlissingen; gegeten hebbende, nam een steigerboodt en quam te 2 uir te Philippine. S.H. was bij den heer van Brederod te eten, die ick tegen den avont sprack, deed hem mondeling bericht en brocht hem een caerte mit van het quartir en circumvalatie. Ick was de eerste twee daghen geweldich gequelt mit vraeghen van nieuys uyt het Fransche leger.

12/22 wierden der brieven van Beck geintercipeert, aen S.H. gebrocht. - Der sijn 40 Duynckerckers in zee nae de westen. - 't Gevecht van den admiral bij Mardijck van 22 Duynckerckers en 12 Statenschepen, waer de Duynckerkers mosten wijcken mit verlies van veul volck en drie schepen.

[40]

Captein Matias Jellis gevraecht, hoe het quam dat de Duynckerckers niet geern slaechs sijn mit de Staetenschepen, dewiele sie soo goede schepen hebben en geschut. Seide mij, omdat de Spaense musquetiers soo goet niet sijn als de onse ter zee, dat se de zee niet wel kunnen verdragen. Oock dat, als de matrosen gequetst worden van den koninck, dat se gheen onderholt krighen, gelijck de gequetste en lamme, kreupelen in

[p. 53]

Hollandt doen, die op schepen worden gegageert of hebben tractement. - Kaptein Swart seide mij, dat de Ammeraliteit van Middelburch onder sich had 15 schepen tot directie. - Een captein ter zee heeft vijf pont's maents, een matroos 10 gulden en voor de kost des daechs 7 stuyver. - De captein heeft alle buyt die in een schip is, polver, loot, vivres; 't landt heeft het schip en de stucken. Als een matroos 10 gulden te buyt kriecht, soo kriecht de captein 100; als de matroos 5 kriecht, soo kriecht de captein 50 en soo nae advenant. De cruissers tracteren haere matrosen beter als de Hollanders en Zewen, kunnen oock beter volck krighen en eerder. - De Hollantsche matrosen hebben drie à vier gulden meer als de Zeewse matrosen; d'Hollanders krigen 13 à 14 gulden, de Zeewen 10. - M.M., dat de superbe [Amalia van Solms] quaet achterdencken had van monsieur de Chastillion, dat hij yetwes geseit had aen d'O.V.P. van d'soon. - Oock dat sich deselfte moet wachten van yemants quaet opinie te hebben in H.H. presentie, omdat men die opinie van hem heeft.

13/23 isser niet gepasseert. Der is een edelman van Monsieur hier, Mesilli, om S.H. complementen te maecken. Der gaen twee ingenieurs en de captein van de timmerluyden nae het Fransche legher. De heer van Spijck seide mij, dat prins Willem quaet was op den hoveerdighen.

14/24 seide mij de heer Viersen, datter noch yetwes voorhanden was om over het water te komen of om den Dam te attakeren, dat Perseval ende Ferens uyt waeren geweest, om het te recognoisseren, die het doenlijck vonden tuschen Dam en Brug. - Noté schreef mij, dat voor Greveling een bateri speulde van 12 en 8 halve cartauwen op de stadt, dat die van binnen weinich schoten. - S.H. wesen wandelen. - De heer Viersen seide, dat het leger alle daech kost ahn wagens, schepen, tochtpeerden, ingenieurs ende andere extraordinaris lasten 15 duysent gulden.

[41]

15/25 is Sijn Hoocheit nach Oosteyckelo geweest, de wech nae Maldegum op het heycken.

16/26 des sondaechs isser niet voorgevallen; naedat S.H. een weinich hadd gewandelt, belastede hij dat de majoors solden aenseggen, dat de soldaten sich versagen mit broot voor acht daghen, om van dingsdaechs beginnen te marcheren.

17/27 isser niet gepasseert, als dat de kramers haere hutten afbraecken en de oovervloedighe bagagie wierde wechgeschickt nae de schepen, en wierd belast des anderen daechs te marcheren.

18/28 begost de Rijngraf mit sijn brigade te marcheren om twe uir des morgens, de heer van Brederod om half drie, daerop haer beider bagagie. S.H. liet de bagagie uyt sijn quartir marcheren om twe uir, en duirde het tot negen uir eer se door was, en was wel tien uir eer het voetvolck begost te marcheren. S.H. sach het voetvolck op het heycken marcheren, dat heel fray was, de Francen de advantguarde ende de Engelsen de arrièreguarde; daernae quam prins Wilhelm mit Staeckenbroeckx en Stirums brigade, die S.H. oock heel goedt vond, quam om half seuven te Eyckeloo, reedt tot acht uiren om, om de advenuen te besien en de wachten te ordonneren, gaf ordre des anderen daechs om seven uir te marcheren.

[p. 54]

19/29 marcheerde prins Wilhelm mit Staeckenbroeck en Stirums brigade op de hey nae Maldegum om ses uir. S.H. volchde om seven uir mit de Engelsche, daernae de Fransche brigade, daerop al de bagagie, daernae de heer van Brederod en de Rijngraf. S.H. quam te 11 uir te Maldegem, waer hij het quartir selfs liet afsteecken, att wat, reedt den heelen naemiddach weer uyt tot 's avonts om acht uir; de leste troup van de heer van Brederod quam om acht uir eerst in 't quartir, die achter de wagens had geweest, Kirpaetrix regiment. S.H. bestede een redout aen de Stroebrug.

20/30 isser niet voorgefallen. S.H. reedt wandelen; de graef van Isemburch schickte een trompet, om een paspoort te hebben voor don Francisco de Melo sijn goet en meublen nae Spagniën.

21 junii/1 julii isser niet voorgevallen; de France brieven die quaemen, meldende hoe de Francen tweemael getenteert hadden oover de conterscharpgracht te passeren mit verlies van 100 man, ettelijcke officiren en volontairen. - P. de M. haer brief en rencontre. O. de W. Hoce; het is niet van de mansside, daerom acht ick het sooveul niet. 22 junii/2 julii isser niet voorgevallen. S.H. was bij prins Willem eten, heeft van elcke brigade hondert man laeten commanderen, die wel kunnen swemmen.

[42]

23 junii/3 julii isser niet voorgefallen; S.H. belastede men solde soldaten commanderen om het retranchement aen te vangen. - Beeverweert uyt geweest nae Lapschuir mit 3 compagniën peerden en 300 man van de guardes, een wech te maecken. - De cornel van de ruyter die de wacht heeft, is alletijt bij S.H., de major bij prins Willem; die ordre is dit jaer eerst begost.

24 junii/4 julii is het retrenchement van het quartir begost en afgemaeckt, van elck compagni 15 man gecommandeert. - S.H. wil 12 peerden mit een calesch geven aen de coningin van Vranckrijck. - Grançay sal gouverneur van Greveling wesen. - In 't leger niet voorgefallen. De heer van Brederod, graef van Solms, ick mit 2 staten, 2 raetvan-staten hebben bij prins Willem gegeten.

25 junii/5 julii S.H. wesen wandelen op een hey nae de Ley; briven uyt Vranckrijck melden, dat Gassion op de contrescharp was gekomen en hoe hij sich mit een pijck vooraen stelde, seggende: Ick wil hier logeren ofte sterven, ende amporteerde het. - Graef Waldeck, vrau van Dona seid: Sophie is uytgetraut als een hoer, sonder yet mit te geven. H.H. mach Sophi niet lieden, wort leelijck. - Vrau van Brederod en Donau sijn heel quaet op malckander; de eene krijt, de ander kijft. H.H. heeft genoech mit haer te doen. Sophie is oock niet wel mit de vrau van Brederod. H.H. wil niet toelaeten het haulijck van Florentine en de graef van Solms [Moritz van Solms-Hungen]. Vrau van Pollits, dat mevrau haer volck maer accomodeert en wil niemant anders helpen ten haulijck. - H.H. sal mischien te Sluys komen. - Gleser, dat het niet beter is te dienen als een republijc in noot en een koninck in geluck, want de republijc acht anders geen soldaet en de koninck gheeft anders gheen recompens. - Ick ginck mit prins Willem des avonts eten, die mij seide sijn dessein, den eersten avont te Wau komende, en ordre. - Ick gaf hem noch een raedt, als S.H. van Bergen nae Gelder gaet, den viant in disordre marcherende te slaen, dat hem aenstonde. - Harcourt [Haucourt] seide mij, dat Francen niet wel mit mij tevreden waeren, seggende ick mochte haer niet lijden en achte haer

[p. 55]

niet. - Heeren Viersen, Van der Holeck seiden mij, dat Hasselaer, De Graef, Gheelvinck, Branckert of Pankras, Schaep, Bicker...²² de stadt van Amsterdam regeerden, dat Bicker en Conradus heel niet te seggen hadden, omdat se insupportabel sijn, alse de bovenhandt hebben.

22 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[43]

26 junii/6 julii isser niet voorgefallen. S.H. wesen wandelen. Haulterive was bij mij, seide mij dat S.H. van Oostheim gesproocken had, om hem te avanceren, dat H.H. komen sal in dese quartiren. - De graf van Waldeck seide mij, dat prins Wilhelm quaet is op de heer van Donau, omdat hij van mamoisel [Louise Henriette], Florentine, Willemine had geseit, dat se mit malckander vuille propoosten hielden. Mamoisell is oock heel quaelijck tevreden om die reden. - Dechand seide mij, dat prins Willem wel desen winter na Vranckrijck mochte gaen.

27 junii/7 julii isser niet voorgefallen; der quam tijding, dat binnen Greveling achthonderd man was gekomen door de siede van Vranckrijck. - De heeren van Asperen, Haersholt aten des avonts bij mij. S.H. wesen wandelen en belast de driehondert swemmers gereet te holden; der quamen wel vierhondert vieroers uyt de guarnisoenen van Vlaenderen in het ruyterquartir logeren, die oock bij de swemmers sullen sijn.

28 junii/8 julii niet voorgefallen. S.H. wesen wandelen, belastede drie regimenten te peerdt, Rijngraf, viconte, Haersholt, mit 400 musquetiers om 5 uir aen het casteel te Maldegum te sijn.

29 junii/9 julii iss S.H. mit die troep uytgereden om vijf uiren, heeft Brug besien, daernae Dam, dat heel wel en nettjes is gefortificeert. - Van freulen Maurits een brief gekregen, dat H.H. heel qualijck is aen het graveel²³. Loo en Widefelt gevochten.

30 junii/10 julii sondaechs. De quam tijding, dat de viandt noch 20 compagniën van Duynckerken nae Gent geschickt heeft. S.H. belastede het bagagie wech te doen. Julius. - 1/11 wasser quade tijding van H.H. gekomen, dat haer sieckte en pijn vermeerderde. Alfonso en den jongen Poolsen docter gingen daerheenen vanweghen S.H. Der wiert nochmaels ordre gegeven van de bagagie wech te schicken.

23 Graveel: nierstenen.

[44]

Julius. - 2/12 is docter Rumpf mit een laquay nae Buren gegaen, om H.H. te gaen sien en de laquay strackx wederom te schicken, om te raporteren, hoe hij H.H. vindt. - Ick was bij Staeckenbroeck eten.

3/13 is S.H. nae Sluys gegaen, att des middachs daer, reet de forten in 't eilandt Casant besien, daernae de wercken van de stadt. - Vertelde ons de belegering van Sluys [1604], datter sooveul bruggen waren geweest, dat mijn heer vaeders quartir nae Dam was, daer dicwils geschermutseert wierde, en in wat perijckel dat se geweest waeren, alse des naemiddachs bij mijn heer vader hadden gecollationneert, dat de viant heel sterck op haer uytquam en melleerde sich mit haer, quetstede eenighe mit degens, en hadden si voortgegaen, souden S.H. en de andere heeren gevangen gekregen hebben. - Het innemen van Aerdenburch. Hoe Spinola soo nae quam logeren, dat hij twemael door

[p. 56]

prins Maurits' canons wierde uyt sijn quartir gejaecht. Hoe Spinola semblant maeckte den heer Van der Noot sijn quartir te aprocheren en hoe hij daernae op een nacht stilswigens omtrock en tastede graef Willem [Lodewijk] sijn quartir aen, dat perikel liep, 'twelck geamporteert siende, was de stadt ontsett, en geschach twee daeghen tevooren eer se begosten te parlementeren. En hoe prins Mauritz ruyters mit veendels nae graef Wilhelms quartir schickte, om den viant daermede te bedriegen en te amuseren, of der veul volck was. - S.H. quam dien avondt weer te Maldegum.

4/14 is niet voorgefallen; S.H. wesen wandelen; der quam tiding, dat L'Amelleray sich oock geloogeert had op de contrescharp, naedat hij vier-, vijfmael was teruggegeschlagen.

5/15 niet voorgefallen. S.H. wesen wandelen; der quam tiding, dat Grevelingen haest oover solde gaen, want de viant schoot weinich, hadden de halve maen verlaeten, en ging Gassion mit de galleri of dam nae het bolwerck. Lameilleray sal beginnen. Mierseville quam vanwegen S.H. hertoch van Orléans te Maldegum bij S.H. - Captein Hindersum seide mij dat de Schotse soldaten lieten sich alle weeck tweemael van de predikant onderwisen en vrage in de religiesaecken en 't geloof.

[47]

5/15 julii seide mij de heer van Brederode, dat S.H. de Staeten gevraecht had, wat men hier doen kost; alles wel ooverleit, vonden dat hier niet kost uytgericht worden, dewiel dat de viant sulcke forces hier had, 15 regimenten te voet, die 6 à 7 duisent man maecken, behalven de boeren, en 53 compagniën peerden, die een 14 à 15 hondert peerden uytmaecken, behalven de bende d'ordonnance, maecken tsaemen een 10 of 12 duysent man te voet en te peert. - De Staeten van Hollandt willen nu wel lieden, dat men yet aen de Maes aentast, en solde het wel Vendelo ende Roermond mogen gelden. Gelder is te sterck. Herbert heeft het geseit; Van der Cameren sal der brieven af brengen; het hangt nu alles, hoe gau dat Grevelingen oovergaet, daer men nae sal wachten en daer men de dessein nae sal formeren. - Kreech ick brieven uyt Vrieslandt van Tjalling Eissinga van Marsum en Tjalling Eissinga van Rauwerd, Viersen aengaende het ooverlieden des heeren Gravius, begeerden brieven van voorschriven en recommendatie.

6/16 heb ick de twee heeren Tjalling Eissinga en Viersen geantwoort. - S.H. liet het quartir toe houden, reedt nae den eeten wandelen nae een dorp genaemt...²⁴ met vierroers en drie, vier compagniën van de wacht mit, quam des avonts om half tienen eerst tehuys.

7/17 isser niet voorgefallen; S.H. in de kerck geweest, sondachs. - Ritmeester Haeren liet mij een brief van Viersen lesen aengaende het Bildt, riedt mij oock mij stil en neutrael te hauden in die saeck. Sprinckvloet, groote stercke windt en regen, vuil weder.

8/18 is Chiristoffel Carell van Oberheim bij mij geweest, wold nae Greveling gaen. Seide mij, dat de soon van den graf Kievenhuller, die vanwegen de keiser ambassadeur te Munster is, in 't leger onbekendt was, die oock nae Greveling wilde.

24 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 57]

[48]

Mijn dunckt, dat het niet goet is te dienen onder een general die niet alletijt verseeckert is bij het leger te blieven ofte het te commanderen, dewiele die generals geen liefde ofte affectie voor het leger hebben; sie letten op haer eer, profit en reputatie en om daertoe te geraecken, sullen se het volck licht en mal a propos wagen, gelijck onder des Keisers legers dicwils gebeurt, dat men in een jaer drie generals kriech; onder de Francen is men dat oock subject, want het daer nae faveur gaet, gelijck het cabinet staet met de favoriten die in credijt sijn, maer hier in 't landt contrari, onsen general blijft altijt²⁵.

9/19 is niet voorgefallen; S.H. wesen wandelen, liet een horenwerck op de hoochte nae het casteel afsteecken. - Mit prins Willem bij Haulterive ten eeten geweest, daer ick oock was.

10/20 niet voorgefallen; S.H. wesen wandelen. Seir quam wederom van Buren, seid dat H.H. noch in deselfde staet was. S.H. woud weten, hoeveul vuirroers dat in 't leger en in de schepen waeren. Ick att bij prins Willem.

11/21 prins Willem wesen eeten bie de Riengraf. S.H. wesen wandelen. Seir seide mij, dat H.H. alles wiste wat hier passeerde, soo wel oft se hier was in 't leger. - Der quam tijding, dat Gassion op het bolwerck logeerde, naedat hij tweemael was afgeschlaeghen geweest; Lameillerai had de muir laten springen door een mijne, maer was mit den dam van rijs noch niet oover tot aen de face. - Des avonts wesen wandelen in prins Willems quartir. - Klaes laquay nae Buren geschickt mit de tijdingen.

12/22 isser niet voorgefallen; S.H. wesen wandelen. Der quaemen twe wagens mit bruggen geladen in het leger. - Dechands seide mij, dat S.H. yemants nae Grevelinge wilde schicken, om Monsieur een compliment te maecken. - De graef van Oostvrieslandt belegert binnen Aurick door de graef van Eeverstein. - M.O.N.D. [Louise Henriette] schrieft 7/14²⁶; te vraghen waerom, oft altijt of bij gevall.

13/23 julii isser niet voorgefallen. S.H. prins Willem heeft bij mij gegeten mit de hooftofficiren, was heel vrolijck, quelde Haulterive, die heel droncken was; nae den eeten speulden wij; ick verloor 4 duysent gulden ende mijn schimmeltjen van Henningh André tegens prins Willem; ick ginck mit prins Willem eten.

25 Hier wordt verwezen naar de bijzondere positie van de Oranjes in de Republiek.

26 Een cijfercode voor een persoon; de prins van Talmont?

[49]

S.H. ginck uyt wandelen; prins Willem en ick keerden wederom en doe verloor ick het peert.

14/24 des sondaechs is de heer van Noortwijck bie mij geweest, dewelcke mij seide dat S.H. hem ontboden had en geseit, dat hij een aenschlach hadde, dat Noortwijck, Picheler, Bijma en de vuirroers voor souden gaen en gaen in een bosch leggen den 15/25 maendachs heel bedeckt, dat S.H. mit de ruyterie en swemmers den 15/25 soude volgen, elck ruyter een soldaet achterop; daernae soud het gros van het leger volgen mit de heer van Brederod. - De heer van Brederod seide mij hetselfde oock en dat S.H. den 15/25 des avonts om ses uiren soud beginnen te marcheren mit 8 regimenten te peerdt en twaelf te voet; de rest soud mit de heer van Brederod volgen, 2 te peert en 12 te voet. S.H. wil die twaelf regimenten te voet achter de ruyter opsetten, die mit him

[p. 58]

marcheren. S.H. wil omtrent Rimen de attaque doen mit drie biesbruggen, als 't geluckt, het Sas belegeren.

Den 15/25 is de viant aen de heer van Obdam sijn wacht geweest, staende in ambuschade bij het huys te Maldegum, heeft de lieutenant, de cornett te voet gekregen, gevangen wechgevoert mit ettelijcke ruyter en weinich peerden dess morgens om half 6. - Desen avont om ses uiren begost S.H. te marcheren mit 9 regimenten te peerdt en twaelf te voet, en nam elcke compagni te peerdt en ruyter een soldaet achterop, soodat de helf van het voetvolck reedt, de helft marscheerde; der ginck oock mit 3 biesbruggen en 2 groote bruggen mit ponten en 15 stucken geschutz sonder bagagie. De heer van Brederod bleef mit de rest van 't leger en Laforce regiment en bagagie te Maldegum tot 's nachts om 12 uiren. - S.H. marcheerde dien heelen nacht en quam door Eikeloo. 16/26 om twee uiren quam S.H. t'Oosteikeloo; een weinich daernae begost den dach te komen, soodat S.H. sijn dessein niet kost effectueren, want hij noch 5 uiren te marcheren hadt, eer hij aen de Ley kost komen om oover te gaen; daerom resolveerde S.H. te Oosteikelo te gaen logeren, liet de regimenten van Noortwijck, Picheler, Bijma, vieroers en Lakapel mit de swemmers uyt de ambuscade komen en quam om ses uir dess morgens in 't quartir te Oosteikelo; de ruyteri logerde in de dorpen daeromtrent.

[50]

S.H. bleef dien heelen morgen staen, sonder te sitten tot half elf, dat hij adt; het was heel heet weer en was te verwonderen, dat S.H. het uyt kost staen. - Denselfden avont des dingsdachs den 16/26 begost S.H. weder te marcheren in intentie om oover het canael te geraecken en wolde drie attaquen doen door Picheler, Bijma, Lacapel mit de swemmers, dat alle drie geluckte, want Picheler, dar S.H. bij was, nam een schans in door het ooverleggen eenes biesbrugs, Bijma oock mit een biesbrug, Lacapell door het swemmen. Noortwijck nam oock een schans in, Askyn oock daernae. - S.H. marcheerde in dese ordre: eerst de vieroers, daernae Lacapel, daerop Wijnbergen, Sterckenborch, Noortwijck, daernae Picheler en de twee grote bruggen mit ponten. Daerop S.H., de guardes, de Schotten, de Francen, Engelsen, het canon.

17/27 des woensdachs om twee uir quam Picheler omtrent de Ley, die S.H. quam vinden, die de biesbrug in 't waeter leide, ginck oover en won het fort..., Bijma oock,... genaemt, Lacapel...²⁷; om 4 uir was de brug mit ponten gereedt in 't waeter en marcheerde S.H. prins Wilhelm oover mit het régiment de guardes te peerdt, daernae de rest van de ruyteri, daernae het voetvolck, en marcheerden nae Selsaten, daer S.H. om half tienen quam, att bij de molen en bleef dien dach daer, in passant nam 2 à 3 forten in. - Des avont deed de heer van Brederod een attaque op het fort Sint-Stephen, doch wiert afgeschlagen mit verlies van 50 doden en hondert gequetsten; Frens, Jongstal gequetst. S.H. seid mij, dat hij mij een quartir woud geven. - Dien nacht waster alarm, doch sonder reden. S.H. had arbeiders laten comanderen.

18/28 donderdachs liet S.H. de arbeiders om 3 uir bijeenkomen mit haer piken en musquetten, gaf elck een schup om te arbeiden, en begosten stracks, brochten het sommige soo wijt, dat het bijkans gedaen was dien avont.

27 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 59]

[51]

S.H. gaf mij te comanderen het quartir van Klein-Selsaten aen de sijde van Assenede mit de regimenten van den graef van Solms, Beverweert, Enno Ferens, Laforce, Haersholt; begosten om 7 uiren eerst te arbeiden des avons uyt mangel van schuppen; ick liet een travers maeken op de wech van Gent; dien nacht deed ick de rond van mijn heel quartir. S.H. ginck nae Assened, de heer van Brederod te Selsaten. - De heer van Brederod kreech twe stenen redouten in, daer Alberantsweert voor geschoten wierd en doot bleef.

19/29 vridach quam S.H. om 6 uir door mijn quartir, om nae de heer van Brederod te gaen, die dien morgens noch een redout innam; de wercken wierden dien dach meest afgedaen. Noortwijck en Bijma verliten haere forten en redouten en marcheerden nae d'Austrichepolder, daer die van het Sas seer op schoten. - Dien avondt reedt ick in de heer van Brederod quartir, die ick sprack van het stoppen van de schoordijck, die na 't Sas gaet, vont hem heel beladen, bekommert, irresoluyt. Brederode, Rijngraf buckten de hoofden, als men mit stucken schoot.

20/30 quam der tijding, dat Greveling den 18/28 had geparlementeert en den 19/29 was oovergegaen. - Mijn bateri op de hoochte besteet en afgemaeckt. - De heer van Brederod kreech Sint-Stevensschans in, naedat se drie daghen waeren belegert geweest. - S.H. quam in mijn quartir en vond het heel goet. - Prins Willem seid mij, dat hij uyt woud rijden mit alle de ruyteri.

21/31 de stucken quamen op mijn bateri, sondach. - S.H. niet wel, lach te bed; de bourengracht wierd gemaeckt om het quartir.

22 julii/1 augusti isser niet voorgefallen als het werk wel te versien en verbeteren. S.H. liet een linie loopen nae het Sas ende een bateri en corps-de-guarde besteden, daermede S.H. maer 200 pas van des viants contrescharp is.

23 julii/2 augusti continueerde men de wercken; de heer van Brederod begost den zeedijck langs nae het Sas te naederen. Den viant nam een hoeck des dijcks tegens haer in, heel vordelich. S.H. seide mij dat Siel, sijnde d'olste, soude gaen voor Golstein.

24 julii/3 augusti deed men niet als wercken; men seide, dat den viant naederde.

[52]

Prins Willem seide mij, hoe Staeckenbroek alletijt oover hem klaechde en hoe hij sich soo vreemt tegens hem hielt. Prins Willem seid, die hem niet wilde obediëren, all sijnde in een ander quartier, dien offecir te peerdt sold hij dootschieten off suspenderen van sij scharge.

25 julii/4 augusti is den viant heel vroech om drie uir voor de heer van Brederod quartir gekomen, een weinich geschermutseert; ick schoot een wit peert mit den eersten schoet des canons doot; heeft Rymen, Roodhuys en alle; maeckt Heyfort sterck, dat oock verlaten. S.H. ginck in de coetz wandelen door mijn quartir nae Brederod. S.H. sprack mij van Popma en de 15 compagniën; de bijwachten begosten.

26 julii/5 augusti heeft den viandt sich sien laeten, sonder yet aen te vangen; der quamen ooverlopers; dess nachts goede wacht; een hoornwerck selfs aengenomen ende in twe daghen opgemaeckt; acht compagniën aen de ander sied van de 4 bomen, 7 aen de brugge op de kreeck nae Austrischpolder.

27 julii/6 augusti quam S.H. tot aen mijn quartir de werken besien; reedt weder mit hem

[p. 60]

terugge; bij prins Willem geëten; nae den eten sprack hij mij lang van veul dingen. Des avonts deed S.H. de rond in de koetz tot aen de brugge.

28 julii/7 augusti sondach. Is een ooverloper gekomen, die mij seide, dat all des hertochs van Loraine troupen daer waeren, datter 5 duysent bouren waeren, die arbeiden, dat het leger van don Francisco de Melo oover de 20 duysent man was. - De ruyteri van den hertoch van Loraine bestaet in 2500 peerden, gecommandeert door marquys de Ville, 7 regimenten, collonels La Motte, Balvisay, Mondragon, Monmercenir en Mailfer. - Het voetvolck door Klinschan, daer Hous mit marscheert; de ander troup wort geleit door Giviscourt, daer Verdisan en de Yren mit marcheren, oock 2500 man, meest Francen, oock d'officiren. - De Lorainen leggen bij de duynen, de Spanjers tuschen de vaert en de molen. - Ick heb mijn retranchement beginnen te verdobbelen. - Desen kreech ick een heeten alarm van den heer van Brederod, die mij liet seggen, dat de viant aen beide sijden van het waeter marcheerde in bataille en dat hij al aen mijn hoornwerck was. S.H. kreech dieselfste tijding, die mit een groote troup Francen en Engelsen quam gemarcheert op dat advis tot secours; 't was het eerste mael dat hij weder reedt; ick reedt S.H. tegen en seid hem, dat het niet was; hij was niet wel tevreden en keerde weder terugg.

29 julii/8 augusti heeft S.H. stucken op de bateri doen brengen en had Haulterive de wacht in de aproche, die 120 pas avanzeerde; de viant deed een uytval of twe, wierd weder in en terugg gedreven. - De viant blieft noch leggen, arbeidt aen sijne retranchementen, oock aen het Heyfort, daer hij een bateri maeckt; der quamen ooverlopers, die seiden den hertoch van Loraine sijn gelt kreech de voetvolck 3 rijckxdalers, de ruyter 10 rijxdalers.

[53]

30 julii/9 augusti had d'overste Ferens de wacht, avanceerde niet veul, bewaerde wel wat hij vond, verbeterde het werck. - Desen morgen begost de viant mit stucken te schieten in 't de heer van Brederoden quartir en in het mijne, doch mit weinich schade.

31 julii/10 augusti Mesonneuve de wacht, oock niet veul geavanzeert, want men begost te sapperen, omdat het soo nae was; de viant schoot noch in de quartiren en liet alle werelt traversen maecken. S.H. deed de ronde aen mijn quartir; stercke bijwachten. Graef Hendrick quam in 't leger. - De viant deed sich veul tecort mit het stilstant van wapen, waerdoor Perseval alletijt haere wercken kost vrie en vranck besien.

Augusti. - 1/11 had collonel Herbert de wacht in de aproche, die ick ginck besoecken en vond; dat de sap maer vijfticht pas was van de traverse die de viant buyten haer wercken heeft; der quaemen ooverlopers. S.H. deed de ronde.

2/12 had Gleser de wacht, die oock mit de sap al avanzeerde; de viant schoot de sappeurs doot; der wierd in mijn quartir een scherougijn de scheen van sijn linckerbeen afgeschooten, noch anders geen schaed. Huninga sijn peerdt doodt. Graef Hendrick quam mij besoecken, seid mij veul nuys. - Ick was te Philippine.

3/13 S.H. quam dess morgens in mijn quartir; reedt een stuck weechs mit hem. Sulestein, Donau aten bij mij; twe munneken gevangen; de Staten quamen bij mij. - Greving had de wacht in de aproche. S.H. deed dess nacht de ronde tot aen mijn quartir.

[p. 61]

Ick seid hem, dat de viant vertrock, doch hij wilde het niet gelooven, want mijn voorwacht had veul vuir gesien, groot geraes ghehoort in heurluyden quartir; om één uir boetesel geblasen en geen reveil; si schickten dess nachts haer bagagie wech, en marcheerde de arrière-guarde uyt haer quartir om half twaelf, trocken de stucken van de schans aff en gingen heel deur; ons volck plunderde het quartir denselfden oogenblyck; si staecken het vuir in de schansjes en haer hutten; sie hadden een goet retranchement, leiden in één front, de ruyteri achter haer oock in een front langs een wech. Ick telde 90 galgen, daer pijcken aen stonden, en 53 riën hutten van het Lorains volck; de ruyteri kost men niet tellen. S.H. ginck om drie uir het quartir besien, belastede mij de retranchement van comte d'Henyn aen dese siede van de vaert aff te werpen. Ick commandeerde daertoe 300 soldaten mit haer musquetten en pijcken, elckeen een schup, noch 100 musquetir, een ooverste-lieutenant, Stelant, 4 compagniën peerden, een major, Verneul. - In de aproche is men wel geavanzeert en naebie de travers; der wierd een bateri gemaeckt van drie stucken van ses pont, om de palissaden van 't ravelijn af te schieten. - Dien avont om 7 uiren quam Destrade Greving verlossen in de aproche.

[54]

Dewelcke, naedat hij granaten hadt laeten werpen door een soldaet en de palissaden wechschieten, liet een attaque doen om half tien en won heel licht de travers; de viant sich willende salveren oover een planck van de contrescharpgracht, isser veul verdroncken; der bleef een lieutenant gevangen mit acht of tien soldaten; van de onse een quartiermeester, die om 100 cronen van de onse selfs is dootgeschooten en geplundert, acht of tien soldaten doot, twintich gequetst in 't arbeiden. Destrade had die hondert cronen aen den quartiermeester gegeven, om aen de soldaten uyt te deilen; eerst gingen twee serganten uyt, elck mit 18 man, daerop 40 musquetiers van elcke siede, daerop sooveul pijcken, daerop een gros, om te mainteneren. De viandt wierd gesurpreneert, was willens geweest selfs een uytval te doen, verloste effen sijn volck. Destrade liet dienselfde nach des viants werck doorsniden en logeerde sich²⁸.

4/14 schickte mij S.H. uyt, om het werck dat comte d'Henyn gemaeckt had, te slichten, dat te elf uir gedaen was, gaende om vier uir mit die 400 soldaten en vier compagniën peerden, door Stelandt en Vernuil gecomandeert. - Sondach; wederkomende, gingen wij in de predicatie. - Dien avont verloste Picheler Destrade in de aprochen, dewelcke twee fraye logementen maeckte van musquetirs langs de cant van de gracht, daer de deursniding sal sijn, om oover de gracht te gaen, waer maer acht of tien pas af sijn. - De viant leyt bie Rodenhuys oover de rivir de Moervaert, dewelcke sie retrancheren, om ons weder af te snieden. Hebben de Lorainen nae de Françoisen toegeschickt, die geweldich geplundert hebben in haer landt en een dorp dicht onder de stadt van Gendt, omdat die van Gendt haer de poorten voor de neuse slooten, als sie meinden deur te trecken.

5/15 quam S.H. prins Willem bie mij eten van sichself, des te meerder eer, brocht hem weder in 't quartir en ginck in de aproche, om voor S.H. daer te sijn, daer ik de gracht van de contrescharp perfect sach, de contrescharp die heel breet is, daer de viant eenich

28 Logeerde sich: sloeg zijn legerplaats op.

[p. 62]

werck opgemaeckt heeft, die men haer haest sal afnemen; ick sach de gracht van haer laeste wercken achter de bedeckte wech. S.H. quam daernae, die het alles wel aenstond, belastede men solde de logementen van musquetiers heel gemackelijck maecken om te schieten aen beide sieden, ordonneerde 4 bateriën, twee elck van twee halve cartouwen, die cruysweechs oover malckanderen souden schieten, en twee mit vier canons elck van 12 pont, dat tesaemen 12 stucken maeckt, die de passagie van de gracht geweldich sullen favoriseren, en is het eenichste daer men in het aprocheren op moet letten.

[55]

Te weten dat men goede logmenten heeft van musquetiers, bequaeme en wel geordonneerde bateriën, groote corps de guarden, de liniën niet geanfileert²⁹. - Coligny verlostede Picheler desen avondt, die die voornoemde wercken moet besorgen. - Van de viant niet nuys als dat se graven. - Louise heel kranck.

6/16 Coligny heeft de wercken verbreet en de bateriën begost, wierd van Crommel verlost. S.H. twemael in de aproche geweest. - Der is niet gepasseert. - Ick was bij graef Hendrick in de heer van Brederode aproche, die heel nae aen de affsnieding van de viandt is op den hoeck van den dijck, had een doorsniding van de viant gedempt; achter die travers sijn der noch drie, en is den dijck daer heel lang, soodat 't Sas van die sijde niet sal gewonnen worden, want der sijn noch grachten voor haer. - Ick was in 't Mauritsfort, daer de graef van Waldeck heel kranck was, alsoock Louise te Philippine. - Den overste-lieutenant Golstein seide, dat een droghe gracht avantageux is voor diegene die belegert sijn, want sie kunnen tot allen tijden uytvallen, dat men niet doen kan daer waeter is, exempel nu aen het Sas, contrairi te Maestricht, daer se alletijt kosten uytvallen.

7/17 was ick eenendertich jaer geworden, gae in het tweendertichste. - Collonel Crommel deed hetselfste dat Coligny gedaen, en wierdt aen de bateriën en logementen van de musquetiers sterck gewerckt. - Crommel wierd van Haulterive verlost.

8/18 heeft Haulterive oock niet gedaen als de bateriën en logementen van de musquetiers te bevorderen; 't waeter quam in de aproche. S.H. aen tafel sijnde, belastede een bateri op dicke poste van 6 halve cartouwen t'maecken. - Des naemiddachs ginck S.H. de dijcken nae Philippen en nae de Austrischepolder, om de sluysen te besien en ordre te stellen op het lossen van 't water. - Ick was te Philippine, kost Louise niet sien om de groote swacheit en sieckte. - Haulterive van Ferens verlost in de aproche.

9/19 Ferens niet meer gedaen als de andere, doch sal het eerstdaechs veerdich sijn om de bruggen oover te brengen oover de contrescharpegracht. - De heer van Brederode, mevrau van Brederode bij mij eten geweest; nae den eten des viants leger besien. Prins Willem quam oock daernae, om des viants leger te sien logeren, dat men heel wel sach, alsoock het huys van Sfondrato en Bois de la Sene, en reedt S.H. prins Willem heel ver in een enge wech, niet sonder perijckel; men sach voetvolck marcheren aen de ander sijde van de Moervaert. - Ferens van Mesonneufve verlost.

10/20 Mesonneuve de wacht in de aproche, heeft niet gedaen als de wercken te helpen

29 Niet geanfileert: niet in de lengte beschoten.

[p. 63]

bevorderen om oover de contrescharpgracht te komen, bateriën en logementen laeten verveerdigen.

[56]

Mesonneufve is van Herbert verlost in de aproche. - Ick att bij de heer Staeckenbroeck. - Ick ginck de heer van Donau besoecken, die sieck was, klaechde seer over het quaet tractement van den heer van Brederode, dat hij hem geen rust liet en woud hebben, dat hij alles selfs deed, hoe klein het oock was, gaff comandementen tegen malckanderen en vergat het eene strackx dat hij tevooren had gecommandeert. Eens had hij hem geseit: Wilt ghij de scharge niet beter doen, soo sal ick se door een ander doen laeten³⁰, en veul vilaine woorden. Oock seide hij, dat hij alle officiren offenceerde, maeckte veul vianden, en was beter voor hem geweest noit gecommandeert te hebben en te Vianen stil te sitten, sijn goet te verteren, als sich soo te laeten kennen en sijne swackichheiden t'ondecken. - S.H. quam in mijn quartir en vond de linie van circumvallatie heel nae sijn sinn en seide, dat se heel goedt en fray waeren.

- Hij ginck de vrau van Brederod besoecken, daer ick des avonts att. Brederode stelde sich wonderlijck aen.

11/21 sondach heb ick in de approche geweest, daer S.H. quam, daer alles gereedt was, twe hauten bruggen om oover te trecken mit tauwen, vier bateriën, daervan twe van twe halve cartauwen, en noch twe van 13 stucken van 12 pont, maecken tsaemen 17 stucken en mit de grote bateri van ses stucken 23 canons, fraye logementen voor de musquetirs. - Herbert wierd van Gleser verlost, die het werck solde uytvoeren. - Douchands quam in 't leger.

12/22 is S.H. mit den dach in de aproches gegaen, alles gereet vindende om oover de gracht van de contrescharpe te passeren, liet om half vijf het canon beginnen te speulen, dat goedt effect dede; de musquetiers schoten oock geweldich, totdat de twe haute bruggen begosten oovergetrocken te worden, dewelcke in het eerste wat haperden, maer door de captein van de timmerluydens neersticheit gingen se oover; de viant de twe hauten bruggen eerst siende, liepen wech, maer siende dat se niet wel oover wolde, grepen moet en begosten geweldich te schieten, maer soo ras de bruggen oover quamen, de sergenten ooverliepen met 10 vuirroers en 10 pijcken aen elcke sijde, liep de viant heel uyt de³¹ [59] contrescharp wech en trocken haer bruck nae haer op. S.H.

30 Johan Wolfert van Brederode was weliswaar veldmaarschalk, maar hij was geen opperbevelhebber en hij was dus niet bevoegd ritmeester Christian Albrecht, burggraaf van Dohna, te ontslaan. Ten Raa en De Bas, Staatsche leger, IV, 230, 234.

31 Pagina [58] heeft voorgedrukte data, tussen teksthaken, met daarachter de namen van degenen, die in de maand augustus wacht liepen. Daarop volgt enige lopende tekst die een regel doorloopt op pagina 59. Dit is later toegevoegd. Dit geheel is hier als noot geplaatst om de tekst door te laten lopen.
[58] [8 augusti] Haulterive. - [9 augusti] Ferens. - [10 augusti] Mesonneuve. - [11 augusti] Herbert. - [12 augusti] Gleser. - [13 augusti] Greving. - [14 augusti] Destrade. - [15 augusti] Pichler. - [16 augusti] Colingni. - [17 augusti] Crommel. - [18 augusti] Haulterive. - [19 augusti] Ferens. - [20 augusti] Mesonneuf. - [21 augusti] Herbert. - [22 augusti] Gleser. - [23 augusti] Greving. - [24 augusti] Destrade. - [25 augusti] Hoern. - [26 augusti] Colligny. - [27 augusti] Picheler. - [28 augusti] Haulterive. - [29 augusti] Crommel. - [30 augusti] Mesonneuve. - [31 augusti] Ferens.
- Dese veranderinge van de coronels in 't waecken kompt, omdat de graef van Hoorn van de wint van een canon en rijsen geraeckt sijnde, niet meer als één wacht heeft kunnen doen. Douchant heeft oock maer één wacht gedaen, quam niet eer uyt Vranckrijck. Dit geschach op Glesers wach, die van milord Greving wierd verlost.

[p. 64]

sich contenterende met een fray en groot logement, daer de arbeiders strackx in vilen, quam de viant aen de linckersijde ende rechtersijde weder in haer werck, doch sonder de arbeiders weder uyt te jaeghen of eenich alarm te geven, en deckten sich onse arbeiders heel wel tot nae aen de ander gracht. - In 't passeren bleef der weinich volck, Boetzelaer, en sergent, 4 à 5 soldaten. S.H. bleef daer tot 9 uiren, dat alles verseeckert was, en wiert de captein Jelte, mit S.H. spreeckende, heel seer in de handt gequetst. - De viandt heeft sich heel qualijck geweert en sijn contrescharp qualijck gedefendeert, en heeft S.H. deselfde heel goedtcoop gekregen tegen opinie van alle werelt, dan een yeder meinde S.H. sol hier een 200 man laeten dootslaen en hij is mit minder als tien toegekomen. - Den viant heeft gants geen weer gedaen oft yet soecken te doen om ons volck te beletten, want hij heeft niet eens gesocht de brug in brandt te brengen; hij heeft gheen handtgranaden laeten werpen of vuirwerck, maer is alleenlijck slechtelijck doorgegaen, verlaetende sijn werck. - Oock heeft hij groote fauten gedaen in de wercken die hij op de contrescharp maeckte, want hij die meer tot ons avantagie maeckte als tot sijne defensie, en logeerden sich ons volck daer strackx achter. - Ick heb mit sommige daeraf gesproocken, hoe een gouverneur belegert sijnde, sijn contrescharp best soude defenderen. Lacapel is van meinninge hij wauder niet opmaecken, maer hebben canon en veul musquetiers in de bedeckte wech en schieten de glasy so langs, om die van buyten het logeren daerdoor te beletten, oover de gracht gekomen sijnde, waertegens ick hebbe, dat die van buyten meer canon kunnen planten en meer musquetiers hebben, waerdoor u defensiën strackx oovermeestert, en souden die van buyten, over de gracht sijnde gekomen, mit dycke fassinen sich licht decken onder het faveur van haer canon en musquetten, want ghij niet bij haer kont komen als heel bloodt en ondect, 'twelck niet wel doenlijck tegens sooveul musquetiers, die [60] continuelijck vuir geven, en het canon, dat mit cardousen is geladen. - Ferens wouder oock niet opmaecken, borderen de bedeckte wech alleen wel mit musquetiers, planten het canon; daernae woude hij een kleine sap loopen, om een man vier vijf te logeren, om die oover de gracht komen, te incomoderen mit schieten; hij wouder oock palissaden in 't midden van de glassis van de contrescharp maecken, om het doorkomen te beletten. Daertegen segge ick, dat die sap weinich soude uytrichten, want onse musquetiers die wel binnen souden houden; de palissaden die souden die van buyten meer vorderlijck sijn als schaedelijck, want eerst souden se die van binnen beletten het uytvallen, om niet bij die te komen die van buyten quaemen; daernae soude het die van buyten strackx dinen tot logement, alse over waren, haer fassinen maer daerachter leggende; ten derden soo souden onse canons die palissaden licht wech schieten, alse die van buyten incommodeerden oft beletten, soodat ick dat oock niet approuveer. - Haulterive seide hij woude de bedeckte wech van de contrescharp oock wel borderen mit musquetirs en canon, daernae een werck op 't fatsoen van een ravelijn maecken midden op de hoochte van de contrescharp, omdat het van achteren ten beiden sijden soude kunnen bestreecken worden, en woud een grooten haeck daerin hebben aen een stock vastgemaeckt, om te drayen waer hij wilde en de ooverkomers oover de gracht also te incomoderen en op te holden, welck mij am besten aenstaet, maer dunckt mij, dat hij al te wijt van het waeter blijft mit sijn voorwerck en geeft daerdoor die ooverkomen, al te veul plaetz en eerde om sich te logeren mit dycke fassinen en daernae

[p. 65]

daerachter te arbeiden en sich te decken. - Maer nae mijne opinie soude ick dicht aen de contrescharpsgracht een fray ende sterck werck maecken recht tegen u aproche oover; had ick niet eerde genoech, soo soude ick fassines maecken, leggen die daerin en werpen de eerde van achteren aen en dat om die reden, dat als die van buyten ooverquamen mit een brug, sie alsdan gheen plaetz hadden om te staen, veel min te logeren, soo soude ick haer brug oock beter kunnen incommoderen mit handtgranaten en vuirwerck, om die in brandt te krighen. Achter dit werck soud ick er noch een maecken ende dat soo oftmael en dicwils als ick kost end eerde genoech had, maer om tijt te winnen, daerbij oock goede logementen van musquetirs en canon. - Men moet in sulcken attaque sijn canon niet all tegelijck afschieten, maer alleen de helft, hauden de ander helft gereet op des viants contenancie³² en wat hij doet, schieten ondertuschen sterck mit musqueten.

32 Contenancie: houding.

[61]

Den 3/13 september mit Gleser en Huygens rieden wandelen, pratende hoe men de contrescharp best soude defenderen, vond goet datter gants niet opgemaeckt wierd om dese reden, 'tgene der gemaeckt wort, kan men niet defenderen, ende het dient die van buyten daernae, omdat het te klein is; oock mosten die van binnen een bedecte wech maeken, om in dat voorwerck te komen, hetwelcke die van buyten daernae tot een sap dient, alse maer kandelaers daerop setten om bedect te sijn. - Men moet twe stucken in de contrescharp hebben en schieten mit cardousen daeruyt op de ooverkomers en heel veul mit musquetten. - Graef Hendrick, Gleser, Huygens waeren van één opinie, dat de contrescharp geen groote bermte moet hebben, anders heeft u viant van buyten all te groten plaetz om sich te logeren op de glacy van de contrescharp, maer de contrescharp moet klein sijn en steil, doch soo dat die van de wall de voet kunnen sien van de contrescharp. - De collonel Royer is in 't Sas doot gebleven in 't passeren van de brug, en was haer bedeckte wech van plancken seer doorschoten, en der lach veul bloetz in de contrescharp. - Gleser wierd van Greving verlost.

13/23 augusti heeft Greving de wercken beginnen te verbrederen en goede logementen te maecken van musquetiers en het front verbreden langs de contrescharp of bedecte wech; de viant deed gheen uytval, noch gaf Greving geen alarm dess nachts, 'twelck hij hoorde te doen. - In Brederods quartir kunnen se niet wel avantzeren, omdat de zeedijck doorgegraven is, daer de vloet uyt- en ingaet. - Greving door Destrade verlost.

14/24 Destrade heeft oock de front verbreet en de logementen, om des te beter bateriën te kunnen maecken, om de galeri te seconderen, die haest begonnen sal worden. - Destrade is van de graef van Hoorn verlost, sijn eerste wacht van 't canon geraeckt sijnde.

[62]

15/25 augusti heeft de graef van Hoorn den viant een travers afgenomen, die hij inhielt op de contrescharp, en was wel sestien royen van sijn laste wercken, daerdoor hij veul gequetsten en doden had, 20 doden en 50 gequetsten, dat men moet remarqueren en opserveren, dat als men soo een werck inheeft, kan men het niet wel susteneren en secoureren sonder verlies van veul volck, omdat men daernae toe moet

[p. 66]

sapperen, dat so ras niet kan geschieden, en soo moet het volck ondtdeck daernae toegaen, daer den viant op lett en past mit sijn musquetten. - De galleri is besteet voor 14.500 gulden. - Het lichhaem van collonel Royer is uytgebracht nae Antwerpen; sijn volck was blide, dat se daeruyt waeren. - S.H. belastede mij des anderen's daechs om acht uir bie hem te komen. - Hoorn is van Coligny verlost. - H.H. te Middelburch gekomen.

16/26 heeft Coligny een travers van de viant ingenomen, maer omdat het soo wijt van haere logementen was, dorst sijn volck daer niet in duiren, en was ghen van beiden daerin, totdat hij mit de sap daeraen quam. Monsieur Depyn bleef doot, naedat hij heel wel gedaen hadd. 20 doden, 40 gequetsten, deselfde faulte die de graef van Hoorn dede, een werck in te nemen dat soo wijt leit, daer men niet in kan logeren noch seconderen en moet doch mit de sap daernae toewerken. - S.H. in d'aproche; hij belastede mij te besien, hoe het tuschen Sint-Antoni en het Sas gestelt was op den dijck, daer een grote gracht behalven de Lay vond; daernae belaste hij mij de gracht en Lay door swemmers te laeten visiteren. In de heer van Brederodes quartir was een galeri onder een baterie door, om daerdeur te gaen, opdat het front niet geopent wierd, daerdoor ontbloot en verswackt. - Picheler verloste Coligny.

17/27 Picheler heeft de wercken verbreet en logmenten gemaeckt. - S.H. lang in de aproche geweest. - S.H. rapport gedaen van 't wedervaren der swemmers. S.H. noch niet geresolveert. - Pichler van Haulterive verlost.

18/28 sondach. Haulterive heeft de wercken verbreet en preparatie gemaeckt om de galeri door de bedeckte wech te sniden, om de gebinten te setten. S.H. belastede men solde koockers leggen in de galeri, om het water daerdoor te laten spoelen, of de viant het te hooch liet oploopen, alle twe à drie gebindten; de bateri sal morgen gereet sijn en speulen; der worden oock gebindten geset om een biesbrug onversiens oover te laeten gaen, om de mineurs daermede oover te laten gaen. - De viant behoort de gracht nu leech te maecken en als de galeri bijnae [63] oover was, dan het water opjaghen, om de galeri te incommoderen ende te verdrincken, soo het doenlijck. De bijwachten duiren noch alle nacht. - Haulterive van Crommel verlost. - Een edelman aen H.H. gesonden. Louise kranck en verreist, oock de grevin van Nassau; graef en gravin van Waldeck noch kranck.

19/29 heeft den coronel Crommel een beginsel gemaeckt van de galeri en heeft seuven gebinten gesett in de bedecte wech van de contrescharp, was op een roede en een half nae door in de gracht van Rapenburch, daer se desen nacht sullen gebinten insetten; 't is heel vuil weder. - S.H. in de aproche geweest; ick wachte hem op. - Crommel is van Mesonneufve verlost. - Mit de heer en vraw van Brederod te Philippine geweest.

20/30 Mesonneufve heeft een seer quaden nacht ghehadt, het en deed niet als plasregenen, stormwayen, en quam het water soo diep in de aproche, dat men tot aen den rijm derin gaen most, en mosten de soldaten die aen de pointe de wacht hadden, alletijt in 't water staen; veul bergden sich op de bateri, die gereedt is; de brugge was heel onder water. S.H. ginck om 5 uyren nae de aproche en most alletijt tot aen de knyen in 't water wesen, die een damm ordonneerde, om het water uyt de conterscharpgracht te holden, oock plancken in de aproche, waeroover dat de soldaten sullen kunnen gaen

[p. 67]

droochvoets. De viant heeft alle die dijcken deurgesteecken, soodat het seewater rondom kan lopen. - De heer van Brederodes deursnidinge wort mit dien storm wijder en dyper, en meint men, dat hij niet sal kunnen uytrichten mit sijn aproche. - Der quam een Portugijs oovergelopen uyt 't Sas, seide dat se gebreck aen lonten, medicamenten en kogels tot het canon hadden. - De beyde galeriën sijn in de gracht. - Perseval heeft 12 gebindten, Lavalett 3 gebindten. S.H. seide mij, dat voor Breda 5 mineurs van de viant waeren dootgeschoten mit één schoot, dat groote vrese maeckte. - Mesonneuve is van Ferens verlost. Wisma quam van Middelburch, brocht mij een brief van H.H.

21/31 Ferens heeft de galeri wel geavanceert; die aen de rechterhandt heeft 15 gebindten, die aen de linckehant 13 gebindten en sijn allebeyde in de gracht; desen nacht heeft het seer geregent. - De viant stack veul vuyren op de wal, om te sien wat wie in de aproche deden. - Ferens is van Douchants verlost, sijn eerste wacht, komende uyt Vranckrijck.

[64]

22 augusti/1 september Douchands heeft wel geavanceert en heeft tot 18 gebindten gesett in de rechtergaleri en in 's linckergaleri tot 15 toe. S.H. in de aproche, die der alle daech gaet; de biwachten continueren. - Ick was in de aproche, daer ick een gebindte sach setten, dat alsoo toeginck: eerst setten sie aen elcke siede een pael, daer een dwersholt oover, dat wel mit spijckers in malckander en aen malkander vast was, daernae aen de siede van de paelen dwersplancken vastgenaegelt, daernae booven oock plancken tuschen de gebindten vastgenagelt, daer eerde op geworpen voor vuirwerck en granaten, dat die het niet in brandt steecken; de paelen die stonden op kleine viercante planchkes, die in de grondt geleit waeren van het gat daer de palen in stonden. - Heer van Heenvliet seide mij, dat Du Vet en Boreel souden burgmeester van Middelburch worden. - Herbert heeft Douchands verlost. De viant steeck weer vuyren op de wal.

23 augusti/2 september heeft de viandt dess nachts beginnen mit canon te speulen en schoot meer als 40 of 50 schoot, waermede hij de galeri van Lavalette heel ter aerden schoot, datter niet bleef staen van de pilaren ende gebindten. - S.H. sach het werck soo leggen. Doch collonel Herbert die liet het den dach weder opmaecken, en stonden der weder 13 gebindten, eer hij van de wacht verlost wierdt. - Gleser heeft Herbert verlost. S.H. liet geweldich mit stucken schieten nae haere vuyren en mit musquetten op haere ambrasuren.

24 augusti/3 september Gleser continueerde dat schieten mit musquetten en canon en hiel de viant heel onder, soodat hij dien nacht maer twee schooten mit canon deed, waerdoor de galeriën seer wel avantzeerden, die van Lavalett tot 19 gebinten en die van Perseval tot 20 gebinten, en waeren de derdepart van de gracht gepasseert. Perceval had veul rijs voor sijn blindinghe aen de mont van de galeri in 't water leggen, dat groot avantagie is. - Gleser seide mij, om een galeri te incomoderen, most de gouverneur van de plaetz een seecker inventie hebben van holt, dat heel lang was en wel dicht toegemaeckt, waerin veul pulver kost drooch blieven, dat instrument onder water geleit onder de galeri en, alse haest oover was, dan aengesteecken, soo soude de heele galeri in de lucht vliegen en gerouineert worden, waerdoor veul tijt soude gewonnen worden, dat een gouverneur alleen moet soecken, dan daerin alleen sijn heil staet. - Om

[p. 68]

een plaetz te defenderen, moet een gouverneur sijn buytenwercken wel bewaren en daer sijn volck waeghen en laeten omkomen mit uytvallen, want als men de buytenwercken heeft en op de gracht komt, soo kan een gouverneur sijn volck niet meer gebruycken mit uytvallen, moet binnen blieven en wachten, totdat de galeri ooverkomt, 'twelck op het leste gaet.

[65]

S.H. laet mit acht halve cartauwen schieten continuelijck en heeft noch twee bateriën geordonneert, elck mit twe stucken aen de sijde van de galeriën, die 12 pont schieten; die groote bateri van 6 halve cartauwen en schiet oock alletijt. - Gleser is van Greving verlost.

25 augusti/4 september sondach. Grevin heeft op sijn wacht de galeriën gebrocht Lavalette tot 25 gebindten, Perceval tot 26 gebindten. - Greving maeckte de viant een faulse alarm, die uyt de ravelijn en wercken liep. Ick was in d'aproche. - Destrade heeft Greving verlost. Brederode heeft ordre van S.H. om de redouten tuschen Sint-Antoni en 't Sas aen te tasten en in te nemen. - Huygens mit 18 compagniën aengekomen, sal tuschen de meulen daer de bateri op is, en de Vriesen leggen.

26 augusti/5 september Destrade heeft geweldicht mit geschut en musquetten geschoten des nachts om 12 uiren, op welcke tijt de heer van Brederod in liet nemen de redouten tuschen 't Sas en Sint-Antoni. S.H. belastede mij oock 200 musquetiers te comanderen, om een valsche alarm te maecken op dieselfde tijt. De galeri ginck passelijck voort. - Dess morgens continueerde het schieten, waerdoor dat de viant bang wordende, begost surséance van wapenen te eischen te tien uiren en begost daernae te parlementeren, dat dien avont noch getroffen wierd; der quam een Waels en Spaens captein uyt tot hostagier. - S.H. belastede all de ruyteri op de bijwacht te komen, liet de biewachten verdobbelen mit 50 compagniën en de quartiren in waepen. - Destrade is van de graef van Hoorn verlost, daer de graef van Meghen lang en heel vrie mit sprack, meer als sulcken man toequam.

27 augusti/6 september heeft de graef van Hoorn de graef van Megen in de aproche getracteert. - De articulen sijn van beyde sijden geteyckent, en sullen morgen uyttrecken. - De graf van Megen quam mit 9 of 10 officiren S.H. de handen kussen. - De biewacht als gisteren. - S.H. ordonneerde eenich volck in 't geweer, om den viant daer voorbij te laten trecken, naementlijck de cornels-, lieutenant-cornelscompagniën, de rest van de troupen in de quartiren, all in de wapenen. - Hoorn is van Coligny in de aproche verlost, die de graef van Megen des avonts tracteerde in de aproche.

[66]

28 augusti/7 september iss het viantsvolck uytgetrocken uyt het Sas dess morgens om elf uiren; de stucken gingen voor, daernae de wagens, daer 660 soldaten op saten, soo gequetsten als gesonden; daerop volchde het regiment van Royer, bestaende in 10 veendels, slecht volck, maeckende 220 musquetiers en 20 pijcken. Daerop volchde vrië compagniën uyt het guarnisoen van Antwerpen, bestaende in 13 veendels, goet volck, maeckende 265 musquetiers en 65 pijcken. Daerop volchde de graef van Megen in persoon voor sijn regiment, bestaende in 5 veendels, maeckende tsaemen 160 musquetiers en 50 pijcken. Hierop volchden de Spagniarden, bestaende in 12 veendels, maeckende tsaemen 120 musquetirs en 60 pijcken, soodat dese troep maeckte tsaemen

[p. 69]

oover de duysent effective soldaten, behalven d'officiren, te weten de capteins, veendrickx, serganten en tambours, die twehondert maecken. Hierop volchde den gouverneur [Andréo de Prada y Muxica], die S.H. saluerde; achter hem quamen noch ettelijcke wagens en wel dartich soldaten; all dit volck tsaemen gereickent - te weten soldaten en officiers 1200; - op de wagens gesont en gequets 660; - in de schepen kranck 150; - gequets in de kerck 40; - tsaemen aen soldaten 2050; - behalven de dooden 300, - soodat ick mein dat se in 't begin hebben gehadt omtrent 2350 soldaten. - S.H. att bij de heer van Bredrod, ginck daernae in 't Sas, dat een ieder ordeelde van langer geholden te kunnen sijn geweest; de guardes loogeerden dien nacht daerbinnen. - De bijwachten heel affgeschaft van S.H.

29 augusti/8 september ben ick in 't Sas geweest en hebb alles wel besien, dat heel irregulier gefortificeert vond, veul halve bolwercken, nae onse aproche in fatzoen van een hoornwerck, nae Philippine aen 't kasteel een kroonenwerck, dat men wel kost afsniden.

[67]

En hadt sich de viant wel daer kunnen in logeren en gaen daernae in 't kasteel, houden S.H. oover de veertien daeghen noch op, want het kasteel heeft goede ramparten en grachten, daer men niet kan ooverloopen sonder seremoni. - S.H. is nae de middach oock in 't Sas geweest, die het oock soo vond. - Prins Willem seide mij, dat de graef van Hoorn soude gouverneur van het Sas worden; off het soo is, en weet ick niet; de tijt sall het lehren. - Der sijn twee plaetzen daer niet gebout is; het eene is 't hoorwerck, daer leech lant in is en vol water, het ander in het kronenwerck bij het casteel. - Major Huygens is van mijn meinung, om de contrescharp te defenderen tegens die van buyten, yetwes op de kandt van het water te maken. - De Coninckse marcheerden 17-18 hooch, sommighe 20, oock 30 man hooch. - De guardes trocken uyt het Sas, en trock er Plois in mit seuven compagniën.

30 augusti/9 september is S.H. wesen wandelen in d'Austrichepolder, alwaer nodich sijn twe forten, een recht aen de kreeck oover het Sas, 't ander aen de dijck, om den haven te verseeckeren, om alletijt uyt en in te komen, daer een sluys in, om de Austrichepolder onder water te kunnen stellen. - S.H. was wel vijf uir te peerdt. - Liet de brigade van den Rijngraf mit 2 regimenten van Staeckenbroekx en Stirums brigade comanderen om des middachs veerdich te sijn, en duysent man van de heer van Brederodes quartir.

31 augusti/10 september ginck S.H. nae Wabbeeck en Winckel het quartir van den graef van Isemburch besichtigen, vandaer langs de Moervaert, daer hier en daer een travers was opgeworpen; voor de rivir was 't op sommige plaetzen heel leech en morassich landt, op d'andere plaetzen heel vol struycken en heggen, dat heel avantageux is om bedect achter te koment en oover te gaen; oock sijn der hoochten, daer men de stucken op kan logeren, om den viant daermede t' incomoderen. Den viandt hadt groot alarm, meinde dat S.H. oover woude. S.H. quam heel laet tehuys. - Ick stond mit Ferens op een moolen, daer se 3 à 4 mael dicht bie ons inschoten. - Desen dach heeft S.H. colonel Ferens gouverneur van het Sas gemaeckt, een heel eerlijck man, die het lant 15 jaer als colonel wel gedient heeft en intijt meer vermindert geworden als

[p. 70]

verbetert; daerom kost het S.H. aen niemant geven die het meer meriteerde. - Wolf is major binnen 't Sas geworden.

[68]

Ick ginck noch booven op een meulen staen, die op een hoochte stond, vanwaer ick in 't landt koste sien dat oover de Moervaert lach, dat heel dicht mit boomen is beplant, en kost men maer vier torens van dorpen sijn [zien].

September. - 1/11 sondach is S.H. in het Sas wesen wandelen, om de wercken te sien en hoe wijt dat de aprochen geschlicht sijn. - Gleser seide mij, dat hij meinde mijne saecken souden nu wel gaen; het quaetste was oover; ick hadde heel wel gedaen op alles stil te swighen ende S.H. vlietich op te wachten; men kost op gheen ander manir S.H. gewinnen. - Prins Willem sprack mij van Du Vet en Boreel, vreesde het soude Knuyt niet wel gelucken mit dit volck, seide hij woud nae Middelburch gaen, sprack oock van het Zeeusche regiment³³, meinde de baron van Donau soude het krighen, Zulestein niet met all.

2/12 is S.H. nae Sint-Eloy geweest en reedt tot aen de doorsniding van den dijck, die de viant gemaeckt hadd. - Ick adt bij graef Hendrick mit de heer van Brederod, Rijngraf, viconte en de vrauwen. Prins Willem nae Middelburch, om H.H. te salueren.

3/13 heb ick den hertoch van Saxen genacht geseit, den heer Staeckenbroeck besocht, die kranck is. - S.H. in 't Sas wesen wandelen. - Gleser en Huygens seiden, dat een man ongeluckich is die in een plaetz belegert wort daer hij geen secours in kan krigen, want ten laetsten moet hij sich oovergeven, en hoe wel dat men doet, als men een stadt verliest, der valt alletijt yetwes op te seggen; daerom souden sie noit wenschen in een stadt te wesen die belegert wort, daerin te commanderen. - Als men belegert is, kan men niet beter doen, houden de viant wijt van u, waeghen u volck buyten de contrescharpgracht, want alse daeroover sijn, bendt ghij ingesloten en kundt ghij u volck niet meer gebruycken.

4/14 is S.H. in 't Sas geweest, refuseerde dat men victori soud schieten over het Sas tegens de heeren gedeputeerde Staten-General in 't leger gecommitteert, seide men most het bespaeren, totdat Gent Geux wierde. - De Rijngravin, vicontesse bij mij ten eten. - S.H. seide mij nae Rodehuys te rijden, om den dam in de Ley te besien.

5/15 bin mit 120 man te voet, 60 vieroers, 60 musquetiers en 150 ruyter geweest tot bij Roodehuys, den dam wel gesien, die gepalissadeert is, en 's viants quartir en werck. - S.H. wesen wandelen tot aen de Vriesen quartir, die ick rapport dede van mijn wedervaeren. - De heer Staeckenbroeck ter doodt toe kranck en haest buyten hoopeninge van 't leven³⁴. [71] D'ouste soldaet, officier en eedelman van 't leger.

6/16 S.H. in het Sas geweest mit de Raedt van State, om wercken te besteën achter het casteel nae Sint-Antoni. - Bij de heer van Brederode gegeten mit de Rijngravin en de vicontesse de Manchau. - De vicontesse seide mij, dat de Staten van Zelant bij S.H.

33 Tot 1664 is dat regiment niet tot stand gekomen. Vanaf 1637 was er geen kolonel meer. Ten Raa en De Bas, Staatsche leger, IV, 233; V, 473.

34 Pagina [70] heeft voorgedrukte data, tussen teksthaken, met daarachter enkele steekwoorden. Om de tekst door te laten lopen worden de gegevens van pagina [70] hier in de noot afgedrukt.
[70] [1 september] Douchands. - [2 september] Herbert. - [3 september] Gleser. - [4 september] Greving. - [5 september] Destrade. - [6 september] Hoorn. - [7 september] Coligni. Den 7 trock de viant uyt het Sas, de guarde daerin. - [17 september] Staeckenbroeck.

[p. 71]

sullen comen, om te versoecken de heer van Donau tot haer colonel. - Bie de heer Staeckenbroeck geweest, die heel swack was, lach sonder spraeck, had de koorts, was benaut door de fluymen en loopt perijckel, als hij noch soo een hart acces kriecht, dat hij dermit deurgaet. Daer quam noch gheen goede tijding van Louise, dat heel swack werck was.

7/17 S.H. nae Sint-Eloy geweest, om de dijcken te besien en waer men best een quartier sal leggen, als S.H. mit het leger, wechginck, om de wercken bij het Sas te helpen uytmaecken en favoriseren. - De heer van Zuylekum seide mij, datter 19 compagniën in het Sas souden komen. - Oock seide hij, datter maer vijf gouvermenten waeren, die de Staten-General maecken en daer tractament op staet. S.H. maeckt maer commandeurs; de gouvermenten sijn Maestricht, Bergen op Soom, Den Bosch, Breda, Wilmstadt, Sluys. - S.H. prins Wilhelm is wedergekomen van Middelburch. - Desen avont om acht uiren is de heer Staeckenbroeck, lieutenant-general van de ruyteri, ooverleden, out sijnde 83 jaer, hebbende kranck geweest 7 daeghen, alletijt bij goedt verstant, d'ouste soldaet, officier van het leger, een goet edelman, mijn specialen vrindt, dat mij heel leedt doet, van een yeder beklaecht om sijn goedtheit, vromicheit en vriendtlijckheit; soude niet een kindt geoffanceert, hebbende ver oover de tsestich jaer 't landt gedient, een seer braef man alletijt geweest, daer nyemant yet op wost te seggen.

8/18 isser niet voorgefallen, sondach. S.H. is niet uyt geweest, seer geïmportuneert van sollicitanten vanweghen de vacerende plaetzen van de heer Staeckenbroeck, heeft de graef van Stirum en den Rijngraf voorschrievens gegeven aen Haer Hoochmogende, lieutenant-general en commissaris-general van de ruyteri te worden, want de Staten-General die vergeven die charge. - Hertoch van Holstein, prins Philips, graef van Stirum, Obdam eisschen het regiment, daer Risoir major af is. - Prins van Talmont, graef Fritz, Laforce soucken brigadier te sijn in des Rijngraf plaetz. Veul lieutenants spreecken om de heer Staeckenbroeckx compagni. - 'tgene mijn Rummen heeft geseit aengaende sijn collonel [Henri Charles de la Trémouille, prins van Talmont] aengaende mamoisell Louise. - Aengaende den tuisch van mijn en den anderen goeden vrundt G[randperyn].

[72]

9/19 S.H. in het Sas geweest, om de wercken te besien, hoe die voortgingen. - Wij aten tsaemen bij de Rijngraf, de voorgaende compagni. - Baron van Donau acte als colonel van 't régiment des guardes te peert van S.H. - S.H. heeft noch gheen plaetz vergeven van de heer Staeckenbroeck saliger.

10/20 heeft S.H. ordre gestelt om de musquetiers en het canon te setten om victori te schieten op den danck- en biddach oover de reductie van 't Sas van Gent. - S.H. quam dess namiddachs deur mijn quartier, soo nae het Sas, om alles te besien; de schepen gaen bij Axel, om daer te schieten. - S.H. prins Willem adt bij de heer van Brederode, seide mij dat hij meinde, dat Risoir soude colonel worden, maer Staeckenbroeck gheen ritmeester, 'twelck ick contrari geloof. - De Staten en Raedt van Staten aten bij mij, waeren heel vrolijck; de vrau en juffer van het casteel quam de heren van den Raedt aenspreecken. - De viconte seide mij, dat ick wel gedaen hadde niet nae het lieutenant-

[p. 72]

generalschap van de cavailleri te staen, om reden dat men het soude nemen of ick wieders docht op het generalschap van de ruyteri nae S.H. doot, dat niet wel soude genomen worden, dat mij die pretensie nu soo wel bleef als tevoren, daer Godt voor sie, als dien val en ongeluck geschach. - Oock dat prins Talmont en hij van sijnentweghen deselfde antwoordt gekregen hadden als ick aengaende madamoisell Albertine, had goede moet tot mijne saecken, beter als voor de prins van Talmont. - De viconte sprack oock van madamoiselle, dat dat werck van Engelandt en Brandenburch noch soo bleef staen en dat men niet wost, hoe het noch loopen sal. - De prins van Talmont pretendeert madamoisell nu. - De viconte seide men soude aen dese brigadiersplaetz tennaestenbij sien, hoe des princen van Talmont saecken souden gaen; soo hij het niet kreech, en was 't geen goedt teycken voor hem, soo hij het kreech, was 't een groot avantagie. Dat ick contrari sustineerde, want, seide ick, S.H. kan het nu opholden en geven hem op een ander tijt, als S.H. te pas komt; hij kan het hem nu geven en doen daerom niet wieders; mijn conclusie was men kost daer niet op letten, het stond alleen aen S.H., H.H. welgefallen, dat hij oock toestondt; die het geluck heeft en haer beide goede gratie, sal de bruidt te bedt dansen.

11/21 is in het leger ende door de Geunieerde Provintiën een danckseggingedach ende bededach ghehauden; des avonts is het canon losgeschoten, oover de hondert op het landt en wel sooveul t' scheep, [73] behalven dat in alle steden, forten ende schepen in de provinciën is losgebrandt. - Ick hadd in mijn quartir te besetten mit de linie van circumvallatie bij de 1900 pas, hetwelcke ick mit 760 musquetiers heel wel besettede, voor elcke musquetier gevende 2,5 pas oft 3 pas. - De musquetiers schooten eerst, daernae het canon, die soo wel niet schoten als de musquetiers. S.H. ginck het sien op de meulenbateri. - Der quam goede ende seeckere tijding, dat nae de victorie van duc d'Anguyn op de Beyersche bij Philipsburch nae 12 daghen belecht heeft veroovert, daernae Mentz en alle omliggende plaetzen, belegerde Franckenthal.

12/22 S.H. in 't Sas geweest. - Bie Haulterive gegeten mit de Rijngrevin en de vicontesse en andere. Haersholt de colonel seide ghehoort te hebben, dat Risoir het regiment sal krieghen van de heer Staeckenbroeck. - Prins Wilhelm bie Verneul gegeten. - Collonel Destrade aengesproocken om brieven aen duc d'Anguyn en viconte de Turène.

13/23 S.H. in het Sas geweest, om de wercken te gaen besichtigen, hoe die voortgaen. - Bie S.H. gegeten en van hemselfs daertoe belast. - Haukourt seide mij, dat hij meinde dat Risoir soude colonel worden uyt oorsaecke omdat S.H. aen prins Philips op soo een manier hem hadd afgewesen. Aen de heer en vrau van Risoir geschreven, de rau beklaecht³⁵. - Die van Talmont sijn voor 200 jaer noch maer edelluyden geweest, maer een van dien huyse, favorit sijnde van Louys 11 of 12, traude de erfdochter van Tours; daermit kregen sie alle de goederen ende tytels. - De mortiers en grote stucken sullen scheep gaen. - De heer Staeckenbroeckx lichaem is wechgebrocht mit de bagagie, peerden.

14/24 iss S.H. in 't Sas geweest, daer de wal verdick wort, de gracht van het casteel 7 roeyen verbreet; der wercken oover de 200 waghens aen den dijck, daer de eerde all

35 Namelijk over het overlijden van Thomas van Stakenbroeck, de vader van Lucresse van Stakenbroeck, de echtgenote van Lamoraal van der Noot, heer van Risoires.

[p. 73]

van in het Sas gebracht wort. - S.H. prins Wilhelm liet mij door Welevelt ten eten bidden, daer S.H. oock att. - Haulterive seide mij, dat S.H. te Bergen 3 à 4 daghen soude bliven, daernae nae Breda gaen, en meinde H.H. soude S.H. te Bergen vinden off daer eerst komen, om S.H. te verwachten. Gaf mij sooveul te verstaen, als dat hij veul credit bij S.H., H.H. hadde. - Graef Hendrick seide mij, dat sijn broeder Moritz nae de heer Staeckenbroeckx compagni stond en dat hij voorschriven van de Staten-General soude krigen ende medebrengen. - Hooch wou seide mij, dat de prins van Talmont soo precijs is op de wachten en in het quartir, dat hij hooveerdich is en opyniaeter³⁶, tracteert sich heel slecht, een heel swack heer, die gheen fatigue kan uytstaen; als hij marcheert, kan hij des avonts niet eten; hij is heel amereux van madamoisell, drinck haer [74] gesontheit dickwils, daer Haucourt hem mit flatteert, dat hij soo geck is en aenneemt; meint dat hij noch van de pocken niet is genesen.

Sondach. - 15/25 iss S.H. in het Sas geweest, de wercken te gaen besichtigen. Ick heb neffens de heeren Staten bij de heer van Brederode gegeten. - Dechand seide mij, dat H.H. nae Den Haghe ginck en dat S.H. niet bij haer soude komen voor dese reis, omdat de princess-royael niet te Middelburch is, om gheen reden van offencie te geven ende gekeecks³⁷. - Prins Wilhelm van Nobeltje³⁸ gesproocken.

16/26 S.H. in het Zas geweest. - Graef Mauritz gekomen, die niet verandert vond, sach eer jonger uyt als eer hij wechginck³⁹. - Bij de viconte gegeten mit de Rijngravin, daer een tambour van de viant quam, die seid dat den graef van Isemburch uyt het leger ginck nae sijn gouvernement van Namur. En in sijn plaetz is gekomen den marquys de Corazena, conte de Pinto, seignor de la Villa, gentilhomme de la chambre de Sa Majesté, del Consego Supremo y de Guerra, capitaine-général de la cavaillerie de los estados de Flandre; hij teyckent Pinto mit ettelijcke streecken. - Ferens seide mij, dat ick hier soude blieven en commanderen de compagniën die in Austrichepolder souden leggen. - De viconte ried mij mit trauwen te wachten, soo ick niet een heel extraordinaris avantageux hauwelijck kont doen, want alle goede dingen moeten tijt hebben.

17/27 is S.H. prins Willem in 't Sas geweest; ick reed mit. Ick was graef Maurits gaen besoecken. - S.H. ginck oock in het Sas, waer de heer van Somerdijck mij seide, dat ick wel hadde gedaen, dat ick de lieutenant-generalplaetz van de ruyteri niet had begeert, eerst om S.H. niet t'offenceren, vraeghende hem yet dat hij mij soude weigeren, ten anderen om S.H. gheen quaede impressie te geven ofte quaet achterdencken, dat ick op wieders dochte, te weten op S.H. overlieden en dat ick dan de plaetz van general van de cavailleri soude pretenderen. Ick seide dat ick soo wiet niet docht, maer dat ick het gelaten had eerst om gheen refus van S.H. te krieghen, ten 2den dat niet wel soude gestaen hebben voor mij, als het ruchtbaer wierd, dat ick het refuz gekregen had. Ten derden omdat ick onder den heer van Brederod niet kan staen, sijnde stadtholder. - Wieders seide Sommerdijck, dat als dat quam, dat ick veul advantagie solde hebben op de anderen bij de regering en de Staten-General soo om mijn charge, qualiteit ende

36 Opyniaeter koppig.

37 Gekeecks: achterklap.

38 Nobeltje: het paard van Willem Frederik.

39 Johan Maurits van Nassau-Siegen was in 1636 als gouverneur-generaal naar Brazilië vertrokken en in juli 1644 teruggekeerd in de Republiek.

[p. 74]

het huys, dat bij de Staeten-General in meer consideratie sal komen als iemant van de anderen. - Seide oock, dat het een groot ongeluck voor het landt sal sijn, als S.H. eens kompt t'overlieden, eerst om d'onenicheit van de regering, ten anderen aengaende de oorlochsaecken, omdatter haest gheen officiren sijn soo te voet als de peert die een occasie gesien hebben in 't velt, niet als belegeringen, daer men strackx begraven is en buyten perijckel van [75] aengetast te worden, 'twelck heel een ander ding is als in 't velt te vechten, daer men wel moet doen en op alle occurrentiën en voorvallen letten en niet versuymen, 't welck luyden die het niet gesien hebben, vreemt soude voorkomen, en sall niet wel komen, als men het eerst op sijn hazart en eyghen schaede sal moeten leeren. - S.H. dit wel wetende, is voorsichtich en leeft noch en sal niet licht daertoe komen laeten als mit groot avantagie, maer prins Willem, jong, vaillant, die het perijckel soo wel niet apprehendeert, en van jonge boullante luyden geraeden, die soo licht weer om sullen keren als nae den viant gaen, hebbende het gouvernement, is te bevresen, datter een groot ongeluck sall ontstaen, dat groote schrick in de provinciën sal kauseren, sijnde sulcke schlaghen niet gewent, en doen de maelcontenten de ooren opsteecken, die der veul in het landt sijn. - Seid dat S.H. had geseit, verstaende dat de heer van Brederode soo breedt en apsoluyt mit sijn comissie ginck: De heer van Brederode heeft se niet genoech gelesen en wel doorsien. - De Rijngraf en Sommerdijck seiden mij wat Brederod voor een brutal man is, sonder beleit en verstant en als hij veul te doen heeft en de viant omtrent, heel getroubleert, en kan niemants alsdan mit hem omghaen.

18/28 is S.H. langs de linie gereden. Prins Willem pijn in de tanden. - Coligni, Destrade, Horologe bij mij gegeten; Horologe sprack mij lang van de prins van Talmont en sijn dessein dat hij hadde aengaende Madamoisell. - De Rijngraef heel droncken, had neffens de heer van Brederode bij Somerdijck gegeten, sprack qualijck van Brederod, die hij de glasen uytsloech. - De jonge graef van Stirum seide mij, dat niemant als Du Vett en Tibault mit H.H. in 't particulir gesproocken hadden, de andere heeren altemael in de antechambre, die heel klein was. - Prins Willem seide mij, dat de heer van Brederod heel quaet was, als men seide datter noch een veltmaerschalck soude gemaeckt worden en dat het graef Mauritz soude wesen. Oock dat hij quaet was geweest, als prins Willem de 300 peerden hadt laeten opsitten sonder sijn weten. - Prins Willem groote pijn in de tanden.

19/29 is S.H. in het Sas geweest, het hoornwerck dat voor Sint-Antoni leit, besien, oock het retranchement dat tuschen Sint-Antoni gemaeckt wort en Sainct-Pierre. - S.H. liet alle colonels bie sich komen om twee uyren en seide haer, dat hij ghehoort had datter veul discoursen onder de officiren gingen, hoe men de viant soude beletten niet naeder te komen aen het Sas, als S.H. wech was mit het leger, om ten delen de victori van het Sas vruchteloos te maecken, dat men niet veerder in het landt soude komen; daerom had hij haerlieden bescheiden, om haer advijs en meining daerop te hooren. - Vraechde Brederod eerst, die nae een weinich discours en dat hem S.H. geseit had hij vraechde hem dat niet dat hij seide, maer dat hier voorgaet, soo seide Brederode eindelijck, dat hem docht S.H. kost niet beter doen als hij nu deed, want uyt Sint-Antoni en het hoornwerck en het retranchement datt nae Sainct-Pierre gaet, kan [76] men Selsaten beschieten mit kanon en haer beletten daer te logeren en te wercken; daer vraechde

[p. 75]

S.H. de graef van Solms ensoovoorts tot de viconte, die een fray discours maeckte en seide, dat hij niet geloofde dat de viant Terdonck en het Heyfort verlaeten hadden om weder te Selsaten te komen, want hij sach niet watt voordeel dat sie daermit doen souden, want sij souden het Sas daermede niet winnen en maer drie dorpen buyten contributie holden, dat doch niet seecker is, want den eenen ofte den anderen tijt souden onse partiën oovergaen en steecken se in brandt; soo is het oock laet in het jaer te wercken, en soude den viant sijn leger verderven, als hij den heelen winter daer lach om dat werck te Selsaten op te maecken mit de nieuwe vaert nae Sint-Marck; soo concludeerde hij, dat hem niet dochte dat men yet meer soude kunnen doen als S.H. all geordonneert hadde.

- Graef Maurits excuseerde sich het niet besien te hebben, die mit de graef van Solms bie mij hadt gegeten. - Haulterive veranderde sijn voorige opinie als een oldt courtisaen en was van de viconte sijn advijs. - De andere coronels spraecken heel weinich, seiden dat het al geseit was datter te seggen was, behalven den ooversten Tomas Ferens. - Die seide den discours oock wijtloopich, gelijck de viconte. - En waeren alle de colonels eens, behalven Greving, die van een ander opinie was en woude yet seggen, maer kost het der niet uytbrengen. S.H. liet hem praten en sprack hem voorbij, vraechde een ander. - Ick was niet binnen⁴⁰ omdat men het mij niet geseit had; soo vraechde S.H. nae mij aen Lanoy en aen de graef van Solms, waerom ick niet binnen was geweest, die hem aentwoorde, omdat men alle officiren en coronels had te weten gedaen, behalven aen mij; soo wost graef Willem niet waer hij wel aen dede; soo seide S.H. hij had behooren binnen te komen, dan die een quartir en colonels commandeert, waerom soude die niet binnenkomen? - Des avonts doe ick S.H. vraechde, of hij ietwes te bevelen hadde, vraechde hij mij, waerom dat ick niet was binnengekomen; soo antwoorde ick S.H., dat Beverweert aen alle colonels, oock expres aen de heer van Brederode had laeten weten, dat hij mit alle sijn colonels soude om twe uyren bij S.H. soude wesen, en hij liet mij niet seggen; soo dorst ick het niet doen, wetende niet waer ick wel aen deede. - S.H. seid ick hadder moeten binnenkomen.

40 Willem Frederik had de rang van kolonel nog niet. Zie hiervóór 1644, noot 10, pagina [27].

[77]

De graef van Stirum isser niet geweest, omdat S.H. alleen van de colonels gesproocken had en hij was commissaris-general. - Laforce en Coligny sijn der niet geweest, omdat het haer niet aengeseit was. - S.H. prins Willem was ter oock, die noch pijn in de tanden heeft. - Marlott seide mij, dat H.H. nae Den Haghe ginck om des princes-royael wil, dat die niet hier was en dat sij het qualijck nemen soude, dat H.H. bij S.H. ginck en men liet haer tehuys. - Rummen sprack mij lang van sijn colonels bisarreri en hoverdie en sijn dessein op madamoisell en hoe hij sich van Pelnitz liet flatteren, die hem heel hoveerdich maeckte. Oock wat juffer Madalena hem hadd geseit aengaend L.M.

20/30 is S.H. nae Moerspeu geweest mit 3 regimenten peerden en duysent man te voet uyt de heer van Brederode quartir een dijck langs, en liep ons volck tot aen haer quartir, dat se mit musquetten van onse peerden doorschoten, deden oock een canonschoot; de

[p. 76]

graef van Henyn comandeert in dat quartir, dat begraven⁴¹ was. - Vandaer reedt S.H. nae de cruyswech, daer oock volck van de viandt leit onder het commando van Franchipane; heel enge passen en quade advenuen heeft hetselve; de viant had groten alarm. Wintero wierde gequetst heel licht. - Guasco heeft oock een quartir in Moerbeeck. - En marquys Carazena, conte del Pinto te Rodehuysen. - S.H. seide dat de bouren seiden, dat de viandt op de cruysstraet niet souden kunnen blieven desen winter vanweghen het hoghe water en dat haere wercken souden wechgespoelt werden. - Prins Wilhelm was niet mit S.H., had groote pijn noch in de tanden, die ick dien avondt ginck besoecken, als S.H. weder tehuys quam, dat heel laet was. - De heer van Brederode is nae Middelburch gegaen, om die vrau van Brederode te gaen besoecken, die doodtkranck is.

21 september/1 october is S.H. in 't Sas geweest; ick adt bij S.H.; prins Wilhelm is noch niet genesen van de tandpijn. - Graef Hendrick en de prins van Talmont hebben malckander gebrocht en gesproocken in de viconte sijn huys. - Jelis heeft mij geseit alles wat hem Tibault geseit hadde. Sondach 22/2.

41 Begraven: ingegraven.

[78]

22 september/2 october sondach iss S.H. door mijn quartir te Rymen en bij Terdonck geweest, had 60 vuyroers, 100 musquetiers medegenomen en de vier compagniën te peerdt van de wacht. De viant dede ses of acht scheuten mit canon, daeronder eenighe heel wel waeren geschoten en schooten een peert van S.H. doot, daer Lanoy op sat, datt heel onder de troup stonde. - 300 ruyter wolden door mijn quartir; ick stutte se, en quamen door Brederod slachboom. S.H. was heel quaelijck tevreden; de viant schoot er 3 à 4 doot, kreech een deel peerden. - Wij aten tsaemen bij de heeren Staten, en wolden de Staten hebben, dat ick voor graef Mauritz ginck; oock brochten sie mij het alletijt eerst, gelijck haer manier is die sie de voorganck toe willen.

23 september/3 october is S.H. in het Sas geweest, de wercken te besien. - De Vriesche officiers mit haere vrauwen en dochteren hebben bij mij gegeten. - De heer van Brederod is weergekomen van Middelburch; de vrau is beter. - Graef Mauritz, graef Hendrick sijn nae Middelburch. - De heer van Brederod begost mij yet te seggen van H.H. aengaende mijn persoon. - S.H. prins Wilhelm is weer wel, heeft geen pijn in de tanden meer.

24/4 S.H. in het Sas geweest, de wercken te besien; ick reedt nae Sint-Antoni en vond dat hoornwerck voor de schans heel eng en small en van het fort tot aen het buytenwerck van het Sas 1670 pas; het hoornwerck was 88 pas breet. - Ick heb bij Coligny gegeten. - Der quam tijding, dat Sainct-Omer belegert was en dat don Francisco de Melo hier in 't landt soude blieven comanderen. - H.H. soude als vandaech vertrecken van Middelburch nae Den Haeghe. - H.H. hadt geseit: Ick sie wel, dat de heeren Staeten van Zeelandt die willen niet hebben dat H.H. daer meer komt, omdat se H.H. soo wel tracteren, dat se sooveul onkosten heb en om haerentwil, haer sooveul eer aendoen, 't welck H.H. sal bewegen om niet meer in Zelandt te komen, om al die kosten voor te komen en de Staten sooveul moite niet meer aen te doen.

25/5 iss S.H. wesen wandelen naer Oosteickelo. - De Staten quamen besteden de

[p. 77]

wercken te slichten soowel in de heer van Brederod als mijn quartier, en naemen het de soldaten heel goetkoop aen, dat de roy niet op 3 stuyvers haest quam. - De heer van Brederode seide, dat hieromtrent bij de hondert compagniën sullen blieven te Vlissingen [79] en daeromtrent en die sullen onder Beverweert staen en die 39 in d'Austrichepolder onder den collonel Ferens, gouverneur van 't Sas. - Ick adt dess middachs bij Stelandt en waeren vrolijck.

26 september/6 october iss S.H. langs de dijck geweest in des princen van Talmonts quartier, om te sien waer de schepen best solden leggen om het voetvolck t' ambarqueren. - S.H. prins Wilhelm adt neffens veul officiren in het Sas bij den oversten Ferens, was heel vrolijck, voer mit een schuitjen oover het gat in den dijck, liet sijn peert derdeur swemmen, en ginck niemant mit hem als ick, Moiré en Mom, en vond S.H. bij des princen van Talmont huys, ginck mit in de koetz sitten, ick mede.

27 september/7 october S.H. is te Axel geweest, heeft daer gegeten, quam nae de middach weerom; doe ginck hij wandelen tot Swartzenburchs quartir. - De prins van Talmont heeft bij mij gegeten, Douchants en veul officiren, waeren vrolijck. Haucourt, die de wacht had, quam der oock, en op dieselfde tijt quam S.H. prins Wilhelm, vond Lier noch Haucourt op de wacht, waeroover dat prins Wilhelm heel quaet was, woud Haucourt niet aenspreecken; daernae ginck prins Wilhelm door de heer van Brederod quartir nae Sainct-Pière, nae Sint-Eloy, om de wercken te sien opmaecken en andere te slichten, quam daernae bij S.H. op de linie; in 't voorbijrieden was Haucourt weeder niet op sijn wacht, daer hij heel quaet om was; des avonts adt Haucourt bij mij; soo liet prins Wilhelm sijn pagie rieden, om te sien off hij op de wacht was, vond hem niet op de wacht; soo quam de pagie bij mijn huys vraghen, waer hij gegeten had; mijn volck seid sij wosten niet waer hij waere; word prins Wilhelm het gewaer, dat Haucourt niet op de wacht is geweest, sal hij heel quaet wesen. - Als prins Wilhelm voorbij een wacht rijt, galooppeert hij niet. - De heer van Donau seide mij, dat hij meinde dat H.H. te Bergen soude komen; ick geloof dat H.H. geeren bij S.H. waer om het regiment. En S.H. had liever, dat H.H. nae Den Haghe ginck om seeckere redenen wil. - S.H. heeft mij belast de buytengracht te laeten slichten. - Ick ben bij Phijcken lang geweest, die mij yet belooft heeft, was heel lustich. - Haucourt seide mij, dat graef Mauritz seer groote submissie aen S.H. had gedaen als hij gekomen waere, dat hij niet qualijck vond 'tgene gepasseert; als S.H. goetvond, sou hij voor sijn regiment marcheren.

28 september/8 october is S.H. in het Sas geweest, sach de wercken, reedt nae Bommene, daer hij palissaden ordonneerde. - S.H. prins Wilhelm was noch niet wel mit Haucourt tevreden, woud hem noch niet spreecken.

[80]

29 september/9 october sondach. - Reedt S.H. nae den dijck tuschen 't Sas en Philippine, om de schepen te doen leggen voor d'infanterie. - Gaf ordre dat een dingsdach om 12 uyren alle bagagie uyt de quartiren mosten wesen. - S.H. prins Wilhelm was weder wel tevreden mit Haucourt, sprack weder mit hem als tevooren. - H.H. waere geern te Bergen. S.H. sach het niet geern. - Graef Mauritz seide dat de commissie voor Risoir geschreven soud desen avondt geteyckent worden. - Ick begost de helft van de borstweer van 't quartier neder te werpen door last van S.H., omdat se soo dick en hooch is.

[p. 78]

30 september/10 october S.H. ginck in het Sas, de wercken te besien. - Ick was mit graef Hendrick in het Sas, besagen alle wercken op ons gemack, sagen het revelijn dat aen de siede van het casteel wierd gemaeckt, alsoock de contrescharp ende de grachten, die nu heel breet sullen wesen. - Ick adt mit graven Hendrick en Mauritz bij de heeren van Brederode en Haucourt. - S.H. seide mij de bateri neder te werpen en het front van mijn quartir, dat heel hooch was en dick. - S.H. belastede mij des anderen daechs heel vroech alle wercken af te werpen.

October. - 1/11 door last van S.H. begost ick mit den dach de linie van circumvallatie heel af te werpen en van 't quartir mit 360 man ende verlostede die dess middachs, omdatter gheen materialen genoech waeren, en had all om vijf uiren alles geslicht, datter gheen gracht noch borstweer meer was. - S.H. quam dien voormiddach wandelen tot mijn quartir langs 't retranchement; ick sprack lang mit hem van Duytslandt, van Herbert, die gestorven was, ende graef van Stirum, die heel kranck is. - S.H. reedt dess namiddachs nae de schepen bie de prins van Talmonts quartir, gaf mij ordre om des anderen's daechs te vijf uir in sijn quartir te sijn mit mijn drie regimenten te voet en de twe te peerdt. - Desen heelen nach stond ons volck mit geweer in de handt, omdat wij heel⁴² [83] oopen lagen, en deden dickwils de ronde en hielden goede wacht. - Ick schickte twe partiën te peerd uyt en liet 100 peerden comanderen, daer Laforce niet geerne aen wolde, doch deed het op het laeste noch. - S.H. gaf Risoir het regiment van Staeckenbroeck.

2/12 october was het geweldich kold, en begost om drie uiren dess morgens te marcheren, quam voor vijf in S.H. quartir mit die 3 regimenten te voet, daer ick afgescheit van nam, en mit die 2 te peerd. - S.H. liet strackx reveille slaen, reedt daernae tot aen de berière, daer hij de graef van Solms bekeef om de wagens die S.H. noch vond in de wech. - Om ses uir begost S.H. te marcheren, sach de troupes voorbij hem gaen, de Françoisen aen de eene siede, d'Engelsen aen de andere siede op eenen tijt, gaende elck sijn wech. - Het was heel kaut, en quam S.H. om half negen in sijn jacht, maeckte seil, quam tot in de Sloech, daer S.H. vast geraeckte aen een ander schip, en scheurde sijn heele seil, daerom hij wel ses uir stillach; te negen uir de avonts maeckte S.H. weder seil en quam tot ...⁴³. - Haulterive quiteerde S.H. en sijn jacht uyt vrese van 't quade weder. - Ick ginck mit de graef van Solms in graef Mauritz jacht slapen, daer wij heel vrolijck waeren. Graef Mauritz vertelde veul van Indiën.

3/13 october maeckte S.H. seil en quam om 12 uir te Bergen; S.H. jacht quam in de brandt, doch wierd strackx gelest. S.H. adt in sijn jacht. - Graef Mauritz vertelde mij, hoe hij Rio Francisco⁴⁴ had ingekregen en conde Bangnolo wechgejaeht. Hoe hij de Bay had belegert. En hoe hij de groote vloot van 90 seilen had tegengestaen en verdistribueert en hoe de schout-bij-nacht soo wel gedaen hadde tegens 4 schepen. - S.H. ginck om 2 uyt de jacht binne Bergen, reedt strackx in sijn huys. - S.H. prins Wilhelm reedt uyt aen de haven, om te sien hoeveul ruyter datter gekomen waeren, en

42 Pagina [82] heeft voorgedrukte data, tussen teksthaken, met daarachter enkele steekwoorden. Om de tekst door te laten lopen worden de gegevens van pagina [82] hier in de noot afgedrukt. [12 october] Assené. - [13 october] Bergen. - [17 october] Stirum. - [20 october] Van Bergen.

43 Niet ingevuld door Willem Frederik.

44 Rio Sāo Francisco.

[p. 79]

omdatter soo weinich waeren, bleven de ruyter dien nacht in de stadt. Prins Wilhelm reedt om de stadt. - Der quam oock weinich schepen mit voetvolck. - S.H. stond weder in 't venster op den hoeck, daer een nieuwe deur en uytganck bijgemaeckt was.

4/14 october S.H. is om de stadt gereden nae den middach aen de fontain. S.H. prins Wilhelm is mit de ruyteri nae Wou gereden, om daer te logeren. - De heer van Heenvliet quam te Bergen, die seide dat H.H. soo quaet weder had gehadt en van de Cill weder nae Wilmstadt was gegaen. - Een man van Bergen seide mij, dat hij het groot schip gesien had van H.H., dat hij noch niemant van Sint-Annalandt wouden geloven, dat H.H. in het schip was, omdat het soo stormde, en dat niemandt van de schippers op dien dach souden hebben willen vaeren en haer waegen op het waeter en in die storm en quaet weder.

[84]

N.B. te annoteren dat S.H. geseit heeft, dat het geckernije is voor een gouverneur die belegert is, dat hij geen stucken will waeghen in de buytenwercken om die van buyten des te meer te beschadigen en des te langer op te holden ende te beletten t'avanzeren, uyt vrese van de stucken te verliesen. Dewiele dat als de plaetz oovergaet, men doch alle de stucken moet verliesen ende daer laeten, want tijt gewonnen is veul gewonnen voor yement die belegert is.

5/15 october isser niet voorgefallen. S.H. heeft visiten gedaen. Prins Wilhelm hier geweest van Wau. - Der wierd geseit, dat mamoisell Louise soo kranck was geweest, dat se alles soud gegeven hebben om aen landt te wesen, wat se in de werelt had, en soud geern tot aen de knyen door het slijck gaen om uyt te sijn. - Graef van Solms is mij 260 rijxdalers schuldich.

6/16 october sondach is S.H. te Bergen in de kerck geweest. Prins Willem quam bij S.H., die seide dat de ruyteri des dingsdaechs soude marcheren. - S.H. vertelde, hoe hij sijn peerdt selfs gequetst had mit sijn pistool, die hij op de eerde worp, hoe een ruyter dat genas en dat hetselfde peert te Mullem bie Broeck wierd dootgeschooten; hij was van goedt humeur. - Ick sprack S.H. voor Jeanville om Hautemonts compani. - S.H. heeft aen die compagniën die hij hier extraordinaris laet, patenten gegeven.

7/17 october is S.H. bij de heer van Beverweert ten eten geweest neffens de Staeten, S.H. prins Wilhelm en de hooftofficiren. - Ick ben mit prins Willem op de jacht geweest; hij kreech ordre om morgen te marcheren. - S.H. prins Wilhelm heeft mij eens geseit, dat S.H. Staeckenbroeck had last gegeven, Staeckenbroeck sijnde commissaris-general, dat als mijn heer vaeder, te Rosendael comanderende, hem het woort woude geven, hij soude sijn deghen nemen en doorsteecken mijn heer vaeder, die al veltmaerschalck was. - S.H. ginck daernae mit de coetz nae Noorgeest wandelen. - De graef van Stirum heel dotelijck sijck, soodat hem de doctoren quiteerden, commissaris-general, een seer wacker man, braef soldaet, die ooveral wel gedaen heeft in de Duitsche oorlogen en in dit landt. - Hij is desen avondt noch ooverleden om negen uiren.

[85]

8/18 october is graef Mauritz vroech bij S.H. geweest, om het gouvernement van Wesel te solliciteren, dat hij dien voormiddach noch kreech; daernae eisschede hij de lieutenant-generalplaetz van de ruyteri, daer S.H. hem van beloofde te willen favori-

[p. 80]

seren ende behulpich sijn bij de Staeten-General, die het vergeven⁴⁵. - S.H. prins Wilhelm is mit de ruyteri gemarcheert nae den Oudenbosch en...⁴⁶. - De vicontesse de Manchaut ontboot mij, als ick in de kerck woude gaen, seide mij haer bootschap. - S.H. ginck mit de koetz wandelen nae de fontain. De patenten wierden uytgedeilt om drie uiren door Beversweert. - Te seuven uiren ginck ick S.H. spreecken en vraeghen, wat S.H. deraf docht, of hij goetvonde dat ick nae de lieutenant-generalplaetz soude staen, omdat de graef van Stirum nu doot was; hij seide mij eerst ick quam te laet, hij had sich mit graef Mauritz geangageert om hem te helpen favoriseren bij Haer Hoochmogende. Oock seide hij, dat ick captein-general was en daerom die scharge niet kost bedinen, dat mij dan geen colonels souden willen obediëren⁴⁷, gelijck bij de viant sijde. Op het lest kost ick anders niet van S.H. krigen als: Wie sullen malckanderen noch spreecken op de reise, spreeckt mij aen, 'twelck slecht teken is voor mij; patiëntie, me voila rouine. - De heer van Brederod die seide mij, dat de graef van Solms graef Mauritz had geluckgewenst, dat hij had aengenomen, met het lieutenant-generalschap van de ruyteri.

9/19 iss S.H. mit de coetz uytgereden nae de vrau van Brederod, die heel sieck was. - De graef van Solms riet mij nae het Waelsche regiment te staen, omdat graef Mauritz datselfde sal moeten quiteren, die voor sijn broeder graef Hendrick spreeckt.

10/20 ginck S.H. om seuven uiren van Bergen nae Steenbergen, alwaer S.H. schip lach, daer S.H. mit de schaloup nae toe ginck, daer strackx in att en maeckte te 12 uiren seil, quam op het landt en tegen 7 uiren in de Cill, daer S.H. in de schaloup ginck, liet sich den heelen nacht rouyen nae Rotterdam t'alf vier, alwaer S.H. in een treckschuyt ginck sitten en quam des vridachs om half acht in Den Haech.

11/21 quam S.H. t'half achten in Den Haghe, hat grote pijn aen de knie. - Mijnheer Loo quam mij spreecken, die mij seide dat de heeren Viersen en Veltrir mij hadden voorgeschlagen in de Staten-General om lieutenant-general van de ruyteri te sijn, dat ick S.H. strackx bekentmaeckte geschiet te sijn sonder mijn weten ofte kennisse, omdat hij het niet qualijck soude nemen. - Ick salueerde H.H..

12/22 sprack ick S.H. van de lieutenant-generalplaetz, die mij seide graef Mauritz de ander weeck te recommanderen. Daernae om het Waelsche regiment, daer S.H. op wolde dencken, maer ick meine dat graef Hendrick noch ick yetwes sullen krigen van het Waelse regement, maer dat het de heer van Zulestein sal krigen en dat daerom graef Mauritz is lieutenant-generael geworden N.B. - Dechants seide mij, dat hij nae Vranckrijck ginck mit het present aen de coningin van Vranckrijck, 14 peerden, geborduirde calesen. Visiten rontsom gedaen.

45 Johan Maurits van Nassau-Siegen solliciteerde naar de functie van luitenant-generaal van de cavalerie, als opvolger van Thomas Stakenbroeck en hij solliciteerde tevens naar het ambt van gouverneur van Wezel als opvolger van Herman Otto van Limburg en Bronckhorst, graaf van Stirum. Ten Raa en De Bas, Staatsche leger, IV, 191, 342.

46 Niet ingevuld door Willem Frederik.

47 Kolonels van de infanterie wilden een cavalerie-generaal niet als hun opperbevelhebber erkennen.

[86]

13/23 october sondach twemael in de kerck geweest, mit S.H. bij de coningin. - De vrau van Rummen seide mij, dat een rentmeester van de courvorst expres gesonden was geweest om mamoisell te sien, dan luyden die hadden aen de courvorst geseit, dat

[p. 81]

mamoisell heel klein was, crom en bucklich, 'twelck groote leugens; sie hadden niet vergeten van een quaet hooft te spreecken. Soodatter noch hoop is, dat dat hauwelijck sal geschieden. - Mamoiselle kreech brieven en presenten van des courvorst susters.

14/24 is S.H. niet uyt geweest, maer heeft door den president Clandt in de vergadering van Haer Hochmogende graef Mauritz laeten recomanderen tot lieutenant-general van de ruyteri en den Rhiengraef tot commissaire-général en aen Haer Hoochmogende begeert sij souden mijn persoon aen S.H. recommanderen, dat ick het Waelsche regiment mocht krighen. Hoewel het bij hem stond te vergeven en hij het doen woude, soo wolde S.H. doch, dat Haer Hoochmogende mij aen hem recommandeerden, dat se strackx hebben geresolveert en te boeck gestelt. - De heer Viersen seide uyt mijnen naem, dat hetgene den 10/20 october gebeurt was in Haer Hoochmogende vergaedering aengaende de recommandatie en voorschlach van mijn persoon, sonder mijn weten ofte kennisse geschiet was en dat, als ick in Den Haghe quam en datselve hoorde, dat ick seer gealtereert was geweest en daer niet naer wilde hooren wat men mij raede, ter contrari uyt oorsaeck, omdat ick woste dat S.H. tot graef Mauritz gesint was, tegens welckers opinie ick in 't geringste niet doen wilde. Bedanckte de heeren voor de genegentheit die Haer Hoochmogende getoont hadden tot mijn persoon, begeerde seer vrientlijck dat se daerin wilden continueren. - Madaleentjen seide dat H.H. meer tot mij geneicht was als graef Mauritz tot de lieutenant-generalplaetz, madamoisell Louise oock, en seide: Hij heeft acht jaer in Indiën geschrapt en nu compt hij hier en wil de beste schargen hebben, sooras hij weder hier kompt. - Sie meinde, dat het was omdat de Staten van Hollandt graef Mauritz soo geneicht sijn en dat men seide sij wolden noch een veltmaerschalck maecken, om dat voor te komen. - Seide oock, dat H.H. wel mit mij tevreden was, seggende ick had goet verstant, lettede wel op mijn scharge en had desen soomer mijn debvoir wel gedaen, dat ick alletijt bij de ruyteri was opgevoet en gesont was van lichaem, die travailleren kost, dat graef Mauritz niet kost, die delykaet, sijn gemack liefheeft en noit bij de ruyter is opgevoet. - H.H. kreech een fraye en grote tour perels van de coningin van Vranckrijck vereert.

15/25 heb ick S.H. voor het Waelsche regiment bedanckt⁴⁸, die mij veul complimenten maeckte en verseeckerde mij van sijn vrintschap. - Gleser seide mij, dat S.H. vanselfs hem tot pensioen vereert hadde 1300 gulden's jaers.

48 Hieruit blijkt dat Willem Frederik tenslotte inderdaad kolonel is geworden van het regiment Walen en wel als opvolger van Johan Maurits van Nassau-Siegen.

[87]

Ick gaf graef Mauritz mijn compagni Switzers oover op sijn versoeck.

16/26 october adt bij S.H., ginck Lacapelle en den baron van Donau besoecken. - De grevin van Nassau seide mij, dat ick nu wel te hoof stond, veul beter als graef Hendrick. - Deschands, dat H.H. niet wel tevreden was, dat dese schargen so waeren vergeven sonder haer weten en buyten haer raedt, en daerom nu beter voor mij soude sijn als voor graef Mauritz. - Dechand riet mij de dames te caresseren en civil te sijn tegens alle de werelt, Sevenar, de vrau van Donau en haer dochters. - Ick sprack lang mit H.H. en naedat ick mijn complimenten had gemaeckt, sprack H.H. van de ruyteri breet en wijt, oock van de débauche en van de regeringe van Middelburch en Zelant op het lest. - L.M. op mijn versoeck gaf mij tot coleur van de veendels van mijn regement coleur de

[p. 82]

rose, hetwelcke mij heel aengenaem was, en sal in 't werck stellen, sprack meer als een halfuir mit haer, was vrolijck. - Colonel Kuyn seide mij, dat hij vond dat graef Mauritz qualijck gedaen had het lieutenant-general van de ruyteri aen te nemen, eerst omdat hij het niet verstond, noit daerbij geweest te sijn, ten tweden omdat hij weeckelijck was, ten derden omdat hij sich nu heel van de infanteri [ont]dede, die hij wel verstond. Dat hij meer onkosten moste doen en niet meer inkomen kreech. Dat het goet voor mij was, want hij mij in de weech solde geweest hebben, en nu heb ick meer hoop om veltmaerschalck te worden⁴⁹. De imaginatie die graef Mauritz heeft, om noch eens general van de ruyteri te worden, is vergeefs; het sal noit uyt S.H. huys komen.

17/27 mit Horologe lang gesproocken, die vond dat het beter was voor mij, dat graef Mauritz lieutenant-general was, omdat ick altijt een quartier sal commanderen en mittertijt veltmaerschalck worden. - De viconte seide mij, dat S.H. prins Wilhelm sich niet had willen declareren, voor wy hij was, of voor graef Mauritz of voor mij, maer dat als de tiding quam, dat het graef Mauritz soude hebben, dat hij dien dach niet lustich was geweest. - De heer Viersen seide mij, dat het in Oostrego heel twiefelachtich stond, datter mischien veranderinge soude komen, dat geen van beide partiën malckanderen traude; een ieder vreesde, dat hij van den anderen soude geprevenieert worden en bedrogen. - In Westrego daer stond het all soo slecht, en kost men niet ordelen, hoe het gaen soud.

49 Daar heeft Willem Frederik nog lang tevergeefs naar gestreefd.

[88]

De heer Viersen was in pijn voor sijn eigen persoon, sprack mij van die stemmen van Franicker, daer ick twiefelachtich en zivilijck op antwoorde. - Hij seide oock van de questiën te Lewarden tuschen Jacob Stevens en Bourum. - Oock van een brief van Germyn aen S.H., die geintercipieert was van 't Parlement, daer verscheiden dingen in stonden op het subject om de coningin assistentie te doen, oock van een haulijck, doch duyster⁵⁰. - Heer Viersen seide oock, dat d'ambassadeurs die in Sweden sijn, schrieven dat se seer bekommert sijn, en die in Dennemarcken sijn desgelijcken, soodat Haer Hoochmogende tuschen beiden staen, sijn bekommert en weten haest niet, wat best gedaen. - Graef Mauritz heeft sijn eedt gedaen als lieutenant-general.

18/28 S.H., H.H. naer Rijswijck geweest. De coningin bij H.H. - Ick kreech d'acte van S.H. als cornel; daer waeren veul Waelsche officieren bij mij, die ick de veendels liet sien, die haer wel aenstonden. - De heer Dort was bij mij, alsoock de heer Huygens, die mij van het lieutenant-general sprack; ick recommendeerde mijn persoon aen hem in toekomende voorvallende saecken, dar hij mij af verseeckerde, doch mit restricksie, dat hij niet geerne tegens S.H. advijs en mening soude gaen, daer hij mij toe raede die alletijt te volgen, en prees mij, dat ick mij in dese lieutenant-generalplaetz soo wijsselijck en voorsichtich gedraghen hadde, twiefelde niet of het soude S.H. wel gevallen ende mij in toekomende tijden helpen bevorden. - S.H. prins Wilhelm quam desen nacht om een uiren van Rhenen af; de prins van Talmont kranck.

50 De schermutselingen ter zee tussen de volgelingen van de koning en die van het parlement werden steeds hindelijker voor de Republiek. Volgens Aitzema kregen de schepen van de Republiek steeds meer last van scheepsaanhoudingen door de Engelsen, vooral door die van het Parlement. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 714, 738. Zie ook 1645, noot 86, pagina [108].

[p. 83]

19/29 october de heer Fockens bij mij geweest, die seide dat se in de Wolden heel eens waeren en dat Suffridus Lijckelma noch bij haer hadden gekregen, nu 8 grieteniën sterck, Osinga, Oenema der buyten. - Haucourt seide mij, dat S.H. prins Wilhelm mij liever had gehadt als graef Mauritz tot lieutenant-general en dat hij geseit had, dat S.H. niet licht yet vergat en niet licht vergeten soude 'tgene wegen het stadtholderschap geschiet is⁵¹. - Haultyn seide dat se t'Amsterdam geseit hadden, dat de groote corprael [Frederik Hendrik] wech was, omdat hij het huys nu voortrock voor de andere, daer hij sooveul voor gedaen had.

20/30 october sondach isser niet voorgefallen. Conte Coligny nae Vranckrijck getrocken.

21/31 october was des cardinal Mazarins edelman bie mij ten eten. Op het hoff was comedie des avonts.

51 Zie hiervoor 1644 noot 10, pagina [27].

[89]

Schaep, Tibault, Duvett, Boreel, Berckel, Landtskroon, burgemeesters tot Middelburch. Daer Tibault heel regeert. - Middelburch +, Vlissingen 0, Terveer +, Tertolen 0, Tergous +, Zirckze 0+⁵².

22 october/1 november S.H. mit de coetz wesen wandelen; anders niet voorgefallen. - De graef van Everstein doot. - Princess-Royal 14, madamoisell 27 november geboren; d'eerste 13 jaer, madamoisell 17 jaer out. Mamoisell Albertine in de meert 11 jaer, die komt anno '45 [op huwbare leeftijd].

23 october/2 november S.H. nae Honselerdijk, nae den eten nae het nieubedijckt landt d'Orangniënpolder. - H.H. quam nae den middach oock t'Honselerdijck, die seide dat Welder soude major worden. - 'tgene de Rijngraf hadde geseit van Maucken en graef Mauritz.

24 october/3 november S.H. had grote pijn aen de handt, ginck niet uyt. - H.H. speulde tegen den avondt mit de kaert.

25 october/4 november S.H. continueerde de pijn en had niet gerust, ginck niet uyt. - De Rijngraf, Deloge, Douchand quamen hier, Laforce. - H.H. heeft sich laeten aderlaeten. Ick was bij freulen van Portegal te Gravesand.

26 october/5 november S.H. begost pijn in de hielen te krighen en schouder, ginck alleffenwel in 't Bosch mit de koetz wandelen. - De graef van Lewestein hier geweest. Ick was te Munster [= Monster], daer Terheiden dichtbij leit; 2..⁵³ bomen staen in de lengte van het parck, en sooveul roeden is het oock lanck, en 182 in de breete, en sooveul roeden is het oock breet, want elcke boom 12 voet van malckanderen staet. Het oude parck was maer hondert bomen in 't viercant. - Op zee kan men gheen linnen wassen, moet all vuil blieven.

27 october/6 november sondach is de predicant van Delft te Honselerdijck Goethals comen prediken. - S.H. was noch vol pijn, ginck niet uyt.

52 Mogelijk slaat deze cryptische notitie op fusieplannen tussen de WIC, de Friese compagnie en de VOC. In oktober 1644 haakte de VOC definitief af en liet weten niets in een fusie te zien. De vertegenwoordigers van Amsterdam (Schaep), Rotterdam (van Berckel) en Delft waren tegen. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 700, 701, 779.

53 2.. Niet verder ingevuld door Willem Frederik, dus 200 of een getal in de tweehonderd.

[p. 84]

28 october/7 november iss S.H. noch vol pijn geweest; H.H. ginck des naemiddachs uyt en woud graef Mauritz oft mij niet mit hebben; daernae ginck H.H. in den hoff wandelen. - Den Rijngraf was te Honselerdijck, die graef Mauritz noch niet aenspreeckt. - Der vochten twe heeren; de eene bleef doot, die Picolomini hiet, d'ander graef Mauritz; der vochten daernae noch twe.

[90]

29 october/8 november was H.H. des voormiddachs in den hof wandelen. - S.H. ginck nae den eten nae Gravesande de prins van Portugal besoecken, die niet tuys was. S.H. vol pijn. - De princess-royal danste des avonts voor den eten en nae den eten. - Juffer Ogele song extraordinaris wel.

30 october/9 november iss S.H., H.H. weder in Den Haeghe gekomen. Mamoisell Louise was niet wel, adt dess middachs niet. - S.H. seid in de coetz: Die van Zelandt hebben alle chargen vergeven, en de pensionaris Du Vet is in Den Haech gekomen in de Staten-General en noch een ander, die allebeide voor Vosbergen gaen. - Het stond H.H. niet aen, dat Du Vet staet-generael was.

31 october/10 november iss S.H. noch swack geweest, en men heeft hem niet gesien; H.H. is in haer kamer geweest, die mij van Grandperyn sprack om de comppagnie, die noch niet vacant is, den captein noch niet ooverleden. - L. madamoisell is noch niet wel, sal medecineren, heeft niet gegeten. - Debie veul te seggen te Bommel.

November. - 1/11 november S.H. iss noch niet wel; men sach H.H. niet, die schreef nae Vranckrijck. - Den edelman van den cardinal Mazarini is bij mij geweest, om afscheit te nemen, die van S.H. en H.H. fraye presenten heeft gekreghen. - De heer Musch is bij mij geweest, die mij seide dat alle de Staten-General op mijn side waeren, die van Hollandt oock, dat ick niet gedocht hadde, oock de heer pensionnaris Catz. - Hij seide mij van de heer van Sommerdijck, die gern Cerpen tot souvereiniteit ghehadt hadde en beloofde hem 20 mille gulden, 'twelck hij refuseerde.

2/12 november S.H. noch niet wel. Men sach mefrau; L.M. beter.

3/13 november sondach. S.H. is niet in de kerck geweest, H.H. twemahl; L.M. lang onderholden; H.H. bie de prins van Talmont geweest.

4/14 quam der tijding, dat de captein Caluard doot was; wel 20 sollicitanten; S.H. noch niet wel. - Desen avont is op het hof gedanst, sijnde de geboortedach van de princess-royal. S.H. noch H.H. quamen der niet. L.M. was de fraiste en de witste van alle de jufferauwen. Ick had de koortse desen avont, dantste alleffenwel mit.

5/15 niet voorgefallen. S.H. noch niet wel; der quam tijding, dat de heer van Risoir⁵⁴ [93] ooverleden is. - Mit freulen Mauritz lang gesproocken, die mij seide van de brief van madamoisell Louise, oock van de plaetz van juffer Osmael, wat daer logeert. L. - Oock hoe L.M. soo wonderlijck was, als H.H. haer yet seggen woud, dat die het alletijt voor kijven nam, als men maer vermaende, dat deselfde wel most gemenageert worden, sacht getracteert, veul wil; daer was een hooftjen in; het soud anders qualijck

54 Pagina 92 heeft voorgedrukte data, tussen teksthaken, met daarachter enkele steekwoorden. Om de tekst door te laten lopen worden de gegevens van pagina 92 hier in de noot afgedrukt.
[92] [2 november] Woensdach. - [15 november] Risoir doot. - [16 november] Ick kreech mijn sieckte.

[p. 85]

kunnen gelucken in 't haulijck, een weinich opiniater, oock wat vuiltjes. L.M. seid ick weet wat papa mij geseit, en mama weet het niet. Oock had hij geseit ick ben blie, dat ghij malckander soo liefhebt; dat moet altijt doen en H.H. oock, mij, of ghij wilt; oock ghij moet u halfje liefhebben, als een eerlijck man is, soo niet, in vrienden liver. - Hanau heeft H.H. niet lief, soeck 't haulijck niet mit Brandenburch.

6/16 november was ick bie het freulen van Portugal; desen avont kreech ick de koortse so sterck, dat ick nae huys most gaen en hiel mijn huys nae desen. - S.H. prins Wilhelm wierd het regiment van Risoir gegeven.

7/17 hield ick mijn huys, nam een vomitorium in, dat mij veul gal quijt maeckte. 8/18 heb ick gepurgeert heel lichtes.

9/19 ben ick gelaten geworden, en stiet mijn docter Rump mit sijn vinger in mijn rechterooghe, dat ick niet sien kost en had grote pijne. - S.H. prins Wilhelm deed mij de ehre en quame mij besoecken, vond mij so blind mit een ooghe leggen.

10/20 november sondach was noch swack, had grote pijn aen het ooghe, gebruycte klisters. - Ick schickte L. madamoiselle het boeck van de Nassausche oorlogen⁵⁵. - S.H., H.H., L.M. lieten mij dicwils besoecken en vraghen, hoe het mit mij was.

11/21 november had ick gheen koortse mehr, maer most in blieven, omdat mijn bloet verdorven was van de gal, om dat weder goet te maecken en de maghe schoon te maecken. - De grevin van Nassau quam mij besoecken mit freulen Scharlotte van Hanau.

12/22 november gebruyckte ick een kleine purgatie, om de maghe te reinigen. - Der quamen veul lieden mij besoecken. - Freulen Mauritz schreef mij een brief aengaende Grandperyn, dat ick aen S.H. soude schrieven uyt last van H.H., dat ick mit één ooghe dede, en Grandperyn wierde captein. - Ick wierd geklisteert.

13/23 november ghebruyckte ick niet, was wel, maer mocht niet uytgaen, omdat de uyrijn en de stoelganck veul gal noch uytwesen, bie mij te sien.

55 Willem Baudartius, De Nassausche oorloghen. Afbeeldinghe, ende beschrijvinghe van alle de veldslagen, belegeringen, ende and're notable geschiedenissen, ghevallen in de Nederlanden, geduerende d' oorloghe teghens de Coningh van Spaengien, onder het beleydt van den Prince van Oraengien, ende Prince Maurits de Nassau,... (Amsterdam, 1615).

[94]

Mijn ooghe wierdt beter.

14/24 november liet de coningin nae mijn sien, hoe het mit mijn was, S.H., H.H., L.M. oock en alle goede kennis. - Des avonts wiert er bij den Rijngraef gedantz, en wierpen de laquayen tot driemael de vensters in, daerdoor alle mansluyden uyt het sael lipen de laquayen nae, en bleef niemants bij de dames.

15/25 november was het passelijck mit mij, gebruyckte niet als altemitz een clister en dronck tisane⁵⁶, om het bloet te reinighen en de maeghe weder in goeden stant te brengen. - De grevin van Nassau [Christine van Erbach] was bie mij en quam mij besoecken.

16/26 november was het al in eenen doen, had goede sterckte, maer dorst niet uytgaen om de kaude. - Ick liet mij geduirende mijne sieckte mij alletijt voorlesen door Frents

56 Tisane: gerstenat.

[p. 86]

oft de pagie. - Welder wierdt major van prins Wilhelm sijn regiment en Wassenar van Obdam [kolonel], en was Lindenaer niet wel tevreden, dat Wassenar boven hem wierdt gestelt. Schonberch, Entes, Haucourt, Crock waeren oock pretendenten.

17/27 november sondach liet ick mij in de postil⁵⁷ voorlesen, gebruyckte een klister. Speulde mit Loo om plaisir.

18/28 november gebruyckte noch een purgatie, om al het quaet wech te drieven, dat noch in de maghe was. - Der quam veul geselschap bij mij.

19/29 gebruycte ick niet als een klister, was heel wel.

20/30 ginck ick weder uyt, en was kaut, mistich weder, doch het bequam mij niet qualijck. - Ick sach S.H., H.H., L.M. dien dach.

21 november/1 december ginck op het koningins hoff. - Ick bedanckte S.H. vanwegen Grandperyn, dat hij hem de compagni op mijn recommendatie had gegeven, liet S.H. de brief van freulen Mauritz lesen.

22 november/2 december deed ick visiten bij dames. Ginck voor het eerste mael in de kerck; mijn predicant van Lijsvelt [Den Goyer] preecte heel wel.

23 november/3 december ginck wel aen het hoff, doch at tehuys, quam weinich uyt des naemiddachs, bleef meest tehuys tot ses uiren.

24 november/4 december sondach ben ick mit S.H. in de kerck geweest, des nae middachs mit prins Wilhelm.

57 In de postil: uit een verzameling preken.

[95]

25 november/5 december bij de Rijngravin geweest, des naemiddachs tehuys gelesen.

26 november/6 december is de heer Sminia bij mij geweest, die mij van veul dingen onderhielt, oock van de munte en het gaen van 't gelt.

27 november/7 december ister niet voorgefallen als het ordinaris; H.H. des avonts gesien, L.M. - S.H., H.H. waeren nae Rijswijck, besagen de peerden.

28 november/8 december ben ick mit freulen Mauritz en Anna nae Delft geweest neffens haer twe broeders, spraecken freulen Juliane aen, bleven den heelen dach uyt; adt des avonts bij de prins van Portugal. - Desen nacht had ick een inval, die ick wel moet onthauden ende in mijn memori bewaeren tot mijne ontrustinge, ontlastinge ende gerusticheit, dat is dat ick wunste, dat L.M., A.M. [Louise Henriette en Albertina Agnes] getraut waeren oft tenminsten verlooft, opdat men wost waer men aen was en vrieicheit had om nae andere om te sien, dat doch ghen sal wesen als dat soet Eleonora Mauquen etc., hetwelck ick wel moet onthauden, want ick heb het lief, haude het in weerden ende estimere het en haude het in weerden om die goede qualiteiten die hetselfde heeft, oprecht, vroom, deuchentsaem, eerlijck, goede sinnen, nettjes, goeden asem, die ick meine haer halfjen sall in weerde hauden, liefhebben ende complaisant sijn, heel godtsvresend.

29 november/9 december heb ick mit S.H. voor het eerste mahl gegeten. - Ben ick bij de vrau van Donau geweest. - Des avonts quam de heer Veltrir bij mij, daer lange discoursen mit hadde van regeringsaecken.

[p. 87]

30/10 ben ick wesen wandelen, was bij de vrau van Beversweert ende Somerdijck, des avonts op het hoff van H.H.

December. - 1/11 december des sonnendachs was ick twemael in de kerck; Goethals preecte. - De heer Carel Roorda was tegens den avont bij mij, die mij seide dat...⁵⁸.

58 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[96]

December. - Sondach 1/11 dat de graef van Oostvrieslandt niet gewost had, dat het volck geworven was, als 't in sijn landt quam, dan hij seide opentlijck uyt, Ich weister nichts von, dass es ahngenomen wierde. De furstin [Juliane van Hessen-Darmstadt], Ehrentruyter ende een docter [Christiaen Regenspurch] doen alles en hadden 't gedaen. De heer Ripperda ende de heer Gendt hebben voor haer soons elck een capteinsplaetz open onder het nieu geworven volck van de graef van Oostvrieslandt. Men heeft mij geseit Gendt soude de compagni van sijn soon gequiteert hebben. - Oock seide de graef van Oostvrieslandt, als hij mit de Hessissche niet kost accorderen om het afdancken van het volck, en liet het oock door de raeden seggen, hij had gedocht de heeren Staten souden anders mit hem gehandelt hebben; de wiele hij sach dat se hem soo tracteerden, moste hij sich selfs redden en op andere middelen dencken. En liet daerop een brief van antwoordt van de heer graf Vehlen sien, daerin hij de graef verseeckerde hulp en assistentie tegens de Hessen, sooras hij het hem liet weten. - Eleonora Maucquen seide mij, dat S.H. een testament had gemaeckt, dat alle de leengoederen bij défault van prins Willem op L.M. souden komen. - Oock dat se mit niemant estroicter amitié, kennis en vrientschap hielt als mit mij.

2/12 bij S.H. gegeten, de heer Sminia gesproocken, die nae Vrieslant ginck. - L.M. seide mij H.H. woud niet hebben, dat een man in de presentiekamer quam als H.H. niet daer was, en alster yemants quam, dat L.M. soude uytgaen N.B.

3/13 bij Gleser geweest, die kranck was. Bie de vrau van Manchau, die nae Rees ginck, afscheit genomen, die mij seide dat dieselfde antwoort noch kortz was gegeven, dat men mit A.M. niet wolde doen ofte aenvangen, voordat madamoisell getraut was, daer ick op moet wachten.

4/14 desen dach niet gepasseert; den helen naemiddach tehuys geseten. - De heer Hans Lijckelma bij mij geweest, die mij seide dat Nauta en Nijs in Sjouck Burmania gritenie hadden gecuypt, waerover Sjouck seer had gekeven ende uytgeboldert. - Groteperyn seide mij, dat men noch niet woste van L.M. hauwelijck, dat se heel wel bij haer stond en haer liefhad; alse traude, solde se bij haer wonen.

5/15 heel laet voor middach op het hof gekomen, naemiddachs den heelen dach tehuys gebleven, om mijn testament te maecken, om half seuven lang mit H.H. gepraet. - Nae den eten in de princess-royal kamer wel anderhalf uir mit L.M. gepraet, bad haer om een lindt, doch wold het mij niet geven, doch mit goedt fatzoen, beroepende haer op H.H.

[97]

6/16 december bij S.H. gegeten, bij freulen Anna geweest en freulen van Hanau, mit S.H., H.H. wesen wandelen. - Een dubbelt gemaeckt van mijn testament en uyterste

[p. 88]

will. - Vosbergen seide mij, dat de Armynianen mit Barnevelt prins Mauritz wolden hooft van de Raedt van State maecken en S.H. general over het leger.

7/17 december op het hof geweest, daer verstaen hoe dat Gallas vijftijnhondert ruyter en tweeduysent fouragiers heeft uytgeschickt, om Torstenson te bedrighen, te abusen, hem op een siede te trecken mit sijne troupen, 'twelck Gallas' geluck sijnde, want Torstenson volchde de fouragiers; so is Gallas mit sijn leger nae Magdeburch gevlucht, verlisende de ruyters alleen en fouragiers; anders had sijn heel leger geschlaeghen geweest bij Berenburch, een fraye stratagema N.B. - Bij de vrau van Brederode geweest, daer L.M. quam eten des avonts; ick bleef der oock, brocht se tehuys en Maucquen op haer caemer; nae lange discoursen presenteerde mijn dienst, haer vraghende oft se wel oover zee soude kunnen gaen, of se sich daer wel toe solde kunnen resolveren, daerop sij seide van: Jae, dat se mit niemants liver soude willen gaen, want sij noit yemants soo geëstimeert had als mij ende betraut end daer se soo vrie mit had geweest, en woud liever mit mij dreuch broodt eeten als mit een ander goede daghen hebben, seide mij oock van M.G. [Johan Maurits van Nassau-Siegen, 'twelck sij niet wunste en badt alletijt men solder niet af spreecken, als men haer daeraff vermaende, seide voorts ick soud alles weten wat men haer daeraff seide, door brieven, en woud nae mij raedt alles doen; ick wunste van mijn siede, dat de twee L., A.M. verlooft waeren, dat ick dan gheen ander soude versoecken als haer ende dat om haer frayicheit, souticheit, netticheit, goetheit, deuchdelijckheit, godtsfresenheit, die ick verseeckert was dat haer man soude seer estimeren, liefhebben en complesant sijn, daerdoor yemant de geluckelijckste mensch solde sijn van de werelt, dar ick alleen nae socht, om gerust ende mit goede [98] contiëntie te leven, 'twelck men bie soo een engel alleen soude kunnen doen; der was niet dat mijn ophielt om Maucquen alheel te versoecken ten hauwelijck, als den eedt die mij mijn vrau moeder had laeten doen, dat ick soolang sold wachten, totdat L., A.M. beide waeren getraut of dat ick verseeckert was, dat ick er gheen af hebben soude; hierop scheiden wij, allebeide bedroeft, dat onse opiniën en meiningen mitsgaders wunsch oovereenquaemen en dat wij alleffenwel niet kosten tot ons dessein comen om mijn vrau moeders saligher wil, beloffte en eedt die sij mij had laeten doen. H.G. sprack alltemits daeraf, maer heel duystere terminis⁵⁹. Daerop scheide ick mit een kusken en nam de handt oock te kussen, om twaelf uiren. - Desen dach maeckte ick mijn testament claer, dat geteyckent sal worden van de heer Alexander van Haultyn, Reinir Casembroot, commis, advocaet Brandijn, Gerridt Loo, Frents, mijn edelman, Veglin, mijn secretarius, den notarius publicus [Ritheraedt].

8/18 december sondach twemahl in de kerck geweest; H.H. niet wel, die niet uytginck; oock sach men se niet. - Ick was bie de coninghin, daer de vraw van Heucklum was.

9/19 ginck ick om acht uyren te hoof, om S.H. te sien, die ick in 't bedt sprack, vraechde hem verlof om nae Vrieslandt te gaen, dat hij goedtvond; daernae sprack van de coninghin van Sweden, dat die gekroont soude worden, oock van Bannir, Torstenson, Gustavus Hoorn. - Op het lest seide S.H. ick soude noch eens bie de heer Katz gaen,

59 Is dit graaf Hendrik, Willem Frederiks overleden broer Hendrik Casimir, die naar de hand van Louise Henriette had gedongen? De besprekingen waren destijds in een vergevorderd stadium, de huwelijksvoorwaarden waren reeds opgesteld. Zie de dagboeken 1645 ([85] 2 juni) en 1646 ([118] 26 juni).

[p. 89]

om hem van het werck van Munster te spreecken. - Van S.H. ginck bie de heer Musch, daer ick twe uyren bleef sitten, die mij van alle dinghen sprack, hoe men sich te hoof moet holden, naemelijck uyt de kekeleri⁶⁰, want het quam de eene ofte ander tijt uyt. Daernae dat hij mit sijn vriën sich gepousseert had, omdat de vaeders van de dochters sijn partie hielden. Ten derden door de oneenicheit van S.H. en Pau, daer hij alletijte de penne voerde en daerdoor sich in credijt brocht. Oock door het continueel employ en het veranderen van de heeren Staten-General. Pau niet kunnende sijn accord en 'tgene hij belooft had voltreckken, worp de pampieren op de aerde in S.H. presentie en andere heeren. - Hij seide oock, dat men publijck in de vergadering had brieven gelesen van de heer van Brederodes sijn quaet comportement en dat men seide, dat hij nu voortaen niet meer alleen soude wesen, maer alletijt bij S.H. blieven, oock dat hij de wercken te duir bestede.

60 Kekeleri: achterklap.

[99]

S.H. en H.H. neffens S.H. prins Wilhelm, madamoisell hebben bij graef Mauritz gegeten, wiens huys heel fray is, oock wel vergult en gemeubleert. Tracteerde heel wel. - Maucquen riedt mij ick soude corte ende claere andtwoordt van S.H. begeren, heel af off heel aen, 'twelck niet goedtvind. L.M. onderhauden.

10/20 december heb ick mijn testament, dat ick de 5/15 december selfs heb geschreven en daer een dubbelt mit mijn eigen handt aff gemaeckt, geteyckent in de presentie van mijn getuygen, die het oock geteyckent hebben, daer de naemen af sijn als volcht: Alexander Haultyn, Reiner Casembroot, commis, advocat Brandijn, Gerredt Loo, Frents, Veugelin, notarius publicus Ritheraedt; het eene testament heeft de heer Alexander van Haultyn, dat gepetiert is⁶¹ mit mijn cachet, Haultyns ende de notarius Ritheraedts, dat de heer van Haultyn mij belooft heeft te bewaeren; het ander heb ick ofte Veuglin, dat oock gecachetteert is mit mijn cachet, Haultyns en de notarius Rietheraedt. - Op de Doulen gegeten op Sint-Hubertdach. Radtsman geworden, graef Mauritz deecken. - Des avonts Haer Hoocheden te eeten gebeden.

11/21 bie Catz geweest aengaende de Munsterse saecken door last van S.H. - S.H. gesproocken, die mij seide wat hij voorhad aengaende anno...⁶², dat hij elf tonnen goldts most hebben, daertoe begerende dat de Staten van Vrieslandt souden extraordinaris vergaderen, opdat de 15 jannuarii nieuwe stijl kosten hier andtwoort brengen van haer consent en in 't lest van jannuarii haer quota aen gelt hier leveren. - Aen de heer Catz S.H. andtwoordt geschreven, dat hij het soude proponeren, opdat de steden gheen last hebbende, weder mit last kunnen wederkomen.

Den 12/22 december bynde ick bie S.H. ontboden, die mij seide dat Veltrier niet geerne nae Vrieslandt ginck, begeerde ick soude de heer Roorda daertoe vermaenen ende aenspreecken, dat hij mit mij nae Vrieslandt ginck, temeer dewiele hij meer directie heeft en credijt als Veltrir.

61 Dat gepetiert is mit mijn cachet: dat gezegeld is met mijn zegel.

62 Niet ingevuld door Willem Frederik. Te lezen als 1645.

[100]

S.H., H.H. neffens S.H. prins Wilhelm quaemen bij mij eten, vonden mijn huys

[p. 90]

heel wel en gemackelijck; mamoisell waster oock, die mijn huys heel doorginck. - S.H., H.H. waeren lustich; lanck in H.H. cabinet gepraet. - L.M. des avonts onderhauden, die ick van Albertine madamoisell sprack, vond goet die saeck te helpen gedencken ende vernieuweren, woud mij gheen lint geven, maer het eerste dat L.M. vallen liet en dat ick het vonde, dat gaf se mij en ick soude het houden N.B. - Ick sprack haer oock van haer reis oover zee, die sie seide niet geerne te doen en als het doch geschieden most, soo laet als het mogelijck was; sie soude een sulcken man niet kunnen liefhebben. - Ick sal mit L.M. de reis doen, om te sien hoe sie sich hout ende draecht bij de receptie.

Den 13/23 december ben ick heel vroech bie de heer Roorda geweest, die ick nae lange reden en door persuasiën ten lesten dede accorderen om mit mij te reisen nae Vrieslandt, daer hij in 't eerste niet aen woude, om den Landtach haest te doen uytschrieven en te sien, oft men tot een goede resolutie kan komen aengaende dat tonne gouts voor de quota van Vrieslandt in 't miljoen tot de nieuwe wervinge ende aentreprise. - In de kerck geweest. - S.H. raport gedaen van Roorda, die begeerde een brief te schrieven aen de heeren gedeputeerden, om bijeen te komen ofte bieëen te blieven, alse bijeen waeren. - Bij S.H. gegeten. Bij de prins van Talmont geweest; bij de grevin van Nassau geweest, die mij van de grevin van Solms haer liberaliteit seide ende comportement. - Bij de heer thresorier Brassert geweest, die mij seide 'tgene ick de vrau van Donau heb weer geseit. Bij de coninghin geweest. - Des avonts mit S.H. prins Wilhelm bij de heer van Brederode geweest ende daer gegeten. S.H. seide datter noch twe regimenten te peerde wierden gemaeckt, een voor graef Mauritz, datter drie officiren souden gestelt sijn, die het [wacht]woort souden haelen, gelijck de brigadiers te voet. Dat Talmont, Laforce en Iselstein de drie brigaeden sullen leiden alletijt; de Rijngraf sal altijt bij prins Willem sijn persoon marcheren en logeren.

[101]

De heer van Brederode seide mij, dat S.H. geerne dit jaer soude laeten werven tot sijn dessein te effectueren en in 't werck te stellen elfduysent man, 6000 waertgelders en 5000 soldaten onder drie colonels, die elck duysent man souden werven, en 2000 man souden de comandeurs van de stede werven, versterckende haere compagniën op 200 man. - De naemen der colonels die S.H. voorslaet, sijn Eerentruyter, Stein Calevelts, Marten van Juchen of Sainct-André. - S.H. dessein soude sijn of op Gendt, als de Francen willen tegenkomen, - off op Brugge, 'tselfde dat mijn broeder doen soude, oock als de Francen willen tegemoetkomen, - ten derden op Antwerpen, als S.H. twe legers coste uytmaecken, een in Vlaenderen van 15.000 man te voet en ettelijcke ruyteri en een van 9000 man in Braband, om dat ander leger in Vlaenderen tegen te komen, de brug te helpen slaen en vivres te doen hebben. Bij M.Al.H. [Monsieur Alexander Haultyn] geweest. - 't Vierde en het slechtste op Hulst, daer men niet veul swaricheit af maeckt. - Die van Hollandt willen Denemarcken aentasten mit Sweden of sie willen hebben de coninck sal de tol brengen en ofsetten alse bij ceiser Carels tijden is geweest. - De heer Catz heeft mijn reis voorgeslaegen nae Munster, daer niet op gedaen is van de heeren Staten van Hollandt⁶³. Ick had de coortse.

63 De Republiek eiste voor de vredesbesprekingen te Munster erkenning als soevereine staat met een waardige plaats in de protocollaire rangorde, namelijk direct na de Republiek Venetië, maar vóór de keurvorsten. Spanje stemde in 1640 reeds met deze eis in, maar Frankrijk gaf pas in 1645 toe, zodat de plenipotentiarissen van de Republiek pas eind 1645 naar Munster konden vertrekken. Vanaf 1643 was men bezig met het vaststellen van de instructie, zoals ook uit deze opmerking blijkt. NAGN, VI, 362-364.

[p. 91]

Den 14/24 december ben ick gelaeten geworden op mijn bedde. - H.H. gister noch vandaech niet gesien. Freulen Mauritz medecijn ingenomen. - L.M. sprack ick nae den eten van de heer en vrau van Dona, van H.H., S.H. van 't leger, was van goedt humeur. - L.M. drinck des morgens en des avonts drie lepel malvesie⁶⁴ mit stael, daer se heel qualijck af wort, elcke reis een uir of twe nae malkanderen sich niet wel bevindende. Nota te vraghen waer het goedt voor is.

Den 15/25 december sondach twemael in de kerck geweest. Streso deed een slechte predicatie. Verhaelde veul legenden van Maria, daer alle werelt om lachte.

64 Malvesie: zoete wijn.

[102]

De heer Roorda veranderde van resolutie om mit nae Vrieslandt te gaen, ick mene uyt vrese van het werck, dat het niet aengenaem solde sijn om gelt te eischen, doch nam het pretex omdat Veltrier hem de commissie niet woude laeten om mit S.H. en de andere heeren te besoigneren, daer ick hem nae lange reden en motiven weder toe brochte, en beloofde mij weder op het nieus mit te gaen, ick hem verseeckerende dat de heer Veltrier hem de commissie soude oovergeven. - Hetwelcke S.H. voordroech, die het oock goedtvond en consenteerde, dat Roorda in Veltriers plaetz quam. Nae de predicatie sprack ick mit Veltrir, die het strackx accordeerde, seide mij oock sie hadden sich mit Hollandt geconfirmeert aengaende het Deensche en Schweedsche werck op aggreatie van haere principalen. - Nae de twede predicatie ginck mit de griffier Musch tehuys, die mij seide dat hij door Haersholt was gepromoveert, Ploos, Schaffer, Noortwijck, die hem meinden te gebruycken nae haer wil, doch hij hielt sich aen de heer van Noortwijck. - Pau meinde S.H. klein te maecken en prins Wilhelm heel in kleinachtinge te brengen nae S.H. doot; daerom wiert hij afgeset, en de survivantie quam daerdoor van S.H. op prins Wilhelm; hij Pau wierdt in Vranckrijck geschickt en in sijn apsentie was hij pensionnaris van Hollandt aff. - Musch maeckte de amour aen Paus dochter, aen Beaumonts en Junius; daerdoor trocken hem die heeren voort en Schaffer mede. Oock quam hij voort door het werck van Pau, daer S.H. hem in gebruyckte. - Musch heeft van S.H. drieduysent gulden des jaers. S.H. maeckte hem heel goede myne, doch hatede hem seer, 'twelck hij hem daernae eens seide. Musch heeft S.H. nu corts geseit: Mijnheer, men weet noit hoe men mit u staet; ghij segt niet wat ghij wilt, en ghij toont een goede myne, soodat men alletijt bekommert is, wat men doen sal. - Noortwijck en Musch waeren soo gau, als Zellandt niet wel wilden ofte Uytert, soo naemen se het Westen; als het Westen niet wel wilde, soo naemen sie de Noorderprovinciën; mit Swartzemburch wosten sie alletijt raedt. - Ick kreech de coortse bij Musch en sweete heel seer dien nacht. - De waepensmit sijn huys gekocht voor 9000 gulden en een hellebardiersplaetz.

[105]

16/26 december tweemael in de kerck geweest, H.H. niet. Docter Rump seide mij, dat H.H. twiefelde, oft se swaer was ofte niet. - Om ses uir dess morgens een

[p. 92]

klisteer genomen, die goede operatie dede, om vier uir dess namiddachs wederom, die beter operatie dede, en vond groote verlichtinge. Mit L.M. dien avond heel lang gesproocken in de princess-royal camer van alle dingen, daernae mit prins Wilhelm bij de coningin gegaen. Ick had een kleine alteratie van coorts gehadt en weer gesweet desen nacht. S.H. mijn peerden vercocht voor 4000 gulden, die ick in de koetz gebruyckte.

17/27 om seven uiren dess morgens weder een klister genomen, die heel goede operatie dede en mij viermael op de stoel deed gaen; desen avondt had ick geen koortse, nochtans wasse het mijn quaeden dach. - Ick nam afgescheit van alle de dames, om vier uir van de conningin dess namiddachs. - Om ses uir van S.H., die mij veul eer dede en veul complimenten maeckte en verseeckerde mij mit veul verscheiden woorden van sijne goede genegentheit ende vrientschap. - S.H. seide mij oock: Ghij hebt dit jaer maer een klein quartir ghehadt; ick hoop ghij sult dit jaer een groter hebben en voor een grooter stadt. S.H. belastede mij om nae volck en officiren om te sien om te werven tot 10 vrië compagniën buyten een regiment en S.H. daer kennis af te geven, van haere naemen en personen. - S.H. belastede mij om uyt het Waelsche regiment 10 of 12 de beste officiren en compagniën op een lijste te stellen, om in 't leger te gaen, en S.H. de lijste toeschicken. Ick sprack S.H. op het lest van Albertine madamoisell, daer hij mij de voorige antwoort of gaf mit heel beleefde woorden, H.H. desgelijckx oock in 't afscheit nemende.

[106]

H.H. heb ick desen avont oock gesien, die niet gekleet was, daer ick de eer had van lang mit te spreecken, dewelcke mij verseeckerde van haere vrientschap en de genegentheit mit een heel goede fatsoen ende beleeftheit. Seide mij oock: Ghij bendt nu alleen, ghij moet het mit S.H. en ons holden en niet geloven, of u yemants yet seide, maer vrie komen seggen, oft se u leugens wilden wijsmaecken. Ick verseeckerde H.H. en S.H. van mijn ghehoorsaemheit en getrauwicheit tot der doot toe en dat ick van niemantz in de werelt soude dependeren als van Sijn en H.H. en dat ick het was schuldich te doen, dat ick het willich deede. Oock dat ick ertoe verobligeert was voor die eer die mij S.H. heeft gedaen desen verleden somer, als nu cortelijx mit het regiment; daernae sprack ick van Albertine madamoisell, daer de oude antwoort op kreech. - Ick nam afgescheit van S.H. prins Wilhelm, die mij sijn vrientschap beloofde. Ick seid aen L.M., dat als het mijn scharge lieden kost en den dienst van S.H., soude stom sijn totdat ick se weersach, maer dewiel ick dat niet doen kan, soo sal ick in eene saeck stom sijn, dat is dat ick niemants mijn dienst sal presenteren nae L.M. - Ick nam afgescheit van L.M., daer ick lang mit sprack, maeckten een wetschap van een discretie, omdat ick haer soude besoecken, getraut sijnde. Sij seide mij, dat haer geseit was dat sie en ick te Honselerdijck waeren verlooft geworden; oock gaf si mij haere segen voor mijn gesontheit en op mijn reise, dat se geluckich mocht wesen. L.M. gaf mij twe pruymen mit haer schone witte handen; adt dien avont niet ander, verwachte de coortse, doch kreech se niet en bleef bij L.M., soolang ick haer immers sien kost. - Ick ginck om half elf bij de grevin van Nassau, daer ick afscheit of nam, die van verscheiden hauwelijcken sprack.

[p. 93]

18/28 quam graef Mauritz om vijf uir bij mij, om afgescheit te nemen; te half ses vertrock ick in geselschap van de heeren Huygens ende Carel Roorda, aten te Haerlem, quamen des avonts te Amsterdam om vijf uir, alwaer strack te scheep gingen en maeckten seil, doch kregen tegenwint, bleven twe nachten op see, quamen [107] den 20/30 des morgens te Harlingen, waer strackx doorginck, alsoock te Franicker, en quam om vier uir te Lewarden, alwaer alles in 't geweer en waepen was, en haelden mij heel magnefijck in.

Den 21/31 december quaemen de heeren gedeputeerden, de heeren van den Hoove, de heeren reeckenmeesters, de heeren van de magistraet en de predicanten mij groeten en salueren en verwillekommen. - Om tien uiren ginck ick in de heeren gedeputeerde vergaederinge, alwaer de heer Carel Roorda sijne propositie dede mit goedt fatsoen en in goede ordre, bestaende in drie pointen, eerstelijck aengaende consent in extraordinaris penningen, om nieu volck te lichten desen toekomenden somer, om yetwes groots aen de handt te nemen oft om vreede te maecken. Het tweede aengaende het Deensche en Schweetsche werck, of leger toll of oorloch tegens Dennemarcken. Het derde aengaende het gout af te setten en weder in ordre te brengen. - 'tWelck alles ghehoort wesende, hebben de heeren geresolveert eenen extraordinaris Landtsdach uyt te schrieven tegen saterdach toekomende, sijnde 28 december/7 jannuarii.

22 december/1 jannuarii sondach ben ick twemael in de kerck geweest. Tjalling Eissinga de gedeputeerde bij mij geweest, die mij seide hoe sich de drie heeren van de steden hadden gheholden. Bedanckte mij van Boschuysens wegen, dat hij grietman was geworden. Sprack mit hem van dat werck in de kerck te Boolsuert. - Ick had mit Velsen harde woorden oover het werck te Boolsuert en seide hem, dat om sijne particuliere insichten en bosen kop hij het heele lant in onroer brocht. - Reinerdt Oetses seide ick hij mocht sich voorsien, wat hij dede aengaende de lieutenantsplaetz, dat hij toesach dat hij gheen affront kreech van de heeren Staeten van 't landt. - Ick kreech desen avont een heftige kaude, een alteratie van koorts, doch geen hitte. - Ick schreef aen S.H., wat hier gepasseert was neffens den Landtsdach, en aengaende het Waelsche regiment ende naemen eeniger officiren om te werven. - Boschuysen quam mij oock bedancken, dat hij grietman was geworden. - Viersen presenteerde mij sijn dienst, begeerde de stemmen van Franicker⁶⁵. - Burgemeester Bourum seide mij, dat Beima soude verseecker burgemeester worden in sijn afgaende plaetz.

65 Viersen wilde Willem Frederik overhalen in Franeker iemand van zijn voorkeur aan te bevelen. Franeker had namelijk een vrije raadsbestelling.

[108]

Dat Jacob Stevens doleerde op de regeringe, omdat hij niet te seggen had, en woude dat de magistraet in plaetse van kiesen en uyt te setten, het lott soude geworpen worden, 'twelck hij voor desen selfs heel grof heeft misbruyckt, als hij de regeringe heel aen de handt had. - Bourum heeft noch acht in de magistraet op sijn siede⁶⁶.

23 december/2 jannuarii is de grietman Tjalling Eissinga van Marsum bie mij geweest, die mij seide dat hij vast in sijn gritenie ginck, dat Glins niet bij quam⁶⁷ - Hij kost maer staet op sijn gritenie te maecken, op Grovesteins en Jan Aluva: geen kans maakte; de

66 De magistraat in Leeuwarden bestond uit 12 personen.

67 Dat hij vast in sijn gritenie ginck: dat hij zeker was van zijn verkiezing tot volmacht voor zijn grietenij op de landdag.

[p. 94]

rest liep perijckel, soodat men niet weet hoe het in Westrego sal afloopen. - De heer Nijs, Nauta, Jongstal sijn bij mij geweest, en heb mit haer ooverleit aengaende de dispuyt der stadt Staveren⁶⁸ daer sielieden mij goeden raedt in hebben gegeven.

24 december/3 jannuarii Copius is bij mij geweest, Unia, gerechtsschultes⁶⁹ [Hero van Ockinga], nae den eten de heer Nijs, die sijn soon tot gedeputeerde recommendeerde. Ick had geen koortse, doch schuiverling⁷⁰ van kaude.

25 december/4 jannuarii twemael op Kersdach in de kerck geweest, oock tweemael dit jaer Kersdach ghehauden, eerst in Den Haghe, daernae hier. - Boschuysen bie mij geweest, die mij van het Bildt sprack en meinde, dat Ockinga soude raetsheer worden. - Geldorpius bij mij geweest, sprack mij van het werck van Staveren. - Ick heb een klisteer gebruyckt. Om tien uiren des avonts kreech ick de koortse, en duirde de kaude tot een uir toe; de hitte was soo groot niet; het schient dat het een quartaen⁷¹ sal sijn. 26 december/5 jannuarii ben ick niet in de kerck geweest, had pillen ingenomen. Burgemeester Bourum bij mij geweest, klaecht oover de heeren van den Hove, dat se hem soo quellen om haere neven en soons in de magistraet te hebben, besonder oover Nijs. Seit noch dat Beima soude burgemeester worden. De raetsheren drucken hem om dat proces van Jacob Stevens⁷². - Nijs en soon bij mij geweest, solliciteert om gedeputeerde te sijn. - De heer van Oudorp bij mij geweest, seit datter gheen drieduysent Spanjaerts in 't landt souden sijn, souden heel swack en vermindert sijn. - Desen nacht de coorts wederom gehadt, 'twelck een dubbelde quartan beduyt.

68 De presiderende burgemeester van Stavoren had op 18 december o.s. een dubbeltal voor de verkiezing van twee nieuwe burgemeesters aan de stadhouder gezonden. Een aantal burgemeesters en leden van de vroedschap protesteerde hiertegen, omdat de voordracht buiten hen om was opgesteld. RAF, arch. 7, 267, 1644. Zie ook RAF, arch. 7, 276, 1645. De personen zijn inderdaad vervangen.

69 Gerechtsschultes: president van het krijgsgerecht.

70 Schuiverling: rilling.

71 Quartaen: derdedaagse koorts, een soort malaria.

72 Het betrof een geschil met Alle van Burum betreffende het overleggen van een kopie van de rekening van het Sint-Anthonygasthuis. RAF, arch. 13, Hof ww 35.

[109]

27 december/6 jannuarii heb ick docter Hilarius en Swilda bij mij ontboden, om mit haer t'overleggen, watter te doen was in dese dubbelde quartaen, die mij neffens Andla yetwes ordonneerden. - Ick deed de saecken van de burgemeesters der steden af. - Kreech antwoort van die van Stavoren in slechten termines en mit weinich respect. - Desen nacht heb ick gheen coorts ghehadt.

28/7 heb ick wedrom een brief geschreven aen die van Staveren mit advijs van de heeren Nijs, Nauta, Jongstal. - Burgemeester Bourum is bij mij geweest, die mij seide dat Nijs nu had afstand gedaen voor sijn swaeger. - Raetsheer Haringsma was bij mij. - Desen nach kreech ick de caude om twaelf uir, die duirde tot half drie, daernae de hitte. 29 december/8 jannuarii sondach nam ick negen pillen in, liet in mijn kamer lesen in de postille. - Des naemiddachs liet ick oock lesen. - Des avondts sprack ick burgemeester Bourum.

30/9 des maendachs 's morgens had ick hitze sonder kaude, hetwelcke eerst om 7 uiren quam; om ses uiren vuylde ick er noch niet af. - dess morgens sprack ick drie, fier luyden, doch was flau, want de hitze duirde tot den middach en de droochte van de

[p. 95]

tonge. - Twe predicanten spracken mij aengaende Lacave. - Dess namiddachs leide ick op mijn bed en sprack de heer Abraham Roorda, die mij veul goede woorden gaf; ick recommendeerde hem de saecken van desen extraordinaris landsdach⁷³, dat se vruchtbaerlijck ende desen weeck mochten afgedaen worden, 'twelck hij aennam te helpen bevorderen. - De heer Carel Roorda was dess morgens bij mij, seide mij dat sijn oom [Abraham van Roorda] quam.

73 Zie hiervóór 1644, pagina [99], 11/21 december.

[110]

De heer Nijs was oock bij mij. Docter Rodingen was bij mij, daer ick mit ooverleide, wat in mijn sieckte te doen was.

31 december/10 jannuarii was het mijn goeden dach en bevond mij heel wel. - De propositie geschacht in Oostrego camer van de heer Carel Roorda. - Vringer was bij mij, seide mij van de jacht en sijn quest met de heer Hottinga. - De heeren Grovestein en Bruynsma, die ick oock de saecken recommendeerde, dat se dese weeck mochten afgedaen worden. - Alsoock de olde heer Baerdt. - Ick sprack de gedeputeerde Eissinga, die ick oock de saecken recommendeerde, opdat se dese weeck mochten afgedaen worden. - Alle volmachten waeren mit dat werck van Dennemarken verlegen. - De heer Bourum was bij mij, die seer in pijn was oover Jacob Stevens, dat hij soude klagen oover de regeringe deser stadt en veranderinge soucken, versocht mijn hulp en raedt. Ick seide de Staten van'dt Landt souden sich daer niet mede moeyen. Ick presenteerde hem oock de wachten te verdubbelen. - De verkisinge van de magistraten is heel secreet gebleven. - Die van Staveren, sijnde mijn twede en ernstige schrieven, hebben sich geaccommodeert en hebben sich twe electeurs [Gerbren Jacobs en Wybe Jochems] bedocht⁷⁴; die all afgegaen waeren, sijn weder boven gekomen en hebben twe andere [Douwe Hendrickx Schilsma en Jan Simons] gekosen in de plaetz van Dauwe Simons' schoonsoon [Galtje Jans] en den vroetsman [Ids Tjarnes] die het afgestaen. Heb den brief desen avont om vijf uir noch wechgeschickt, en nam de boode aen om acht uiren of negen te Staveren te wesen op Nieuwejaersdach, 'twelck den dach is van openinge. - Desen avont nam ick een klister, die ick bij een uir in hielt.

74 Uit de vroedschap werden jaarlijks vijf electeurs geloot, die uit de overige zeven vroedslieden vier moesten kiezen als dubbeltal voor de beide vacante burgemeestersplaatsen. De stadhouder maakte uit deze voordracht zijn keuze. RAF, arch. 7, 273.

[111]

Het was mijn quaeden nacht van de quartaen, doch Godt sie gedanckt, ick had gheen coortse, gheen caude noch hitte, soodat ick hoop Godt heeft mijn ernstich gebedt verhoort en sal mijn van de sieckte verlost hebben, 'twelck de tijt sal leren. - De meeste volmachten sijn vertrocken, komen des donderdachs weder op het Landtshuys.

Jannuarius. - 1/11 desen nacht is het weder mijn quaden nacht; ick hoop, dat mij de Heer weder voor koortse sal bewaeren. Mij worde een klister geset. - Desen nacht is het heel wel mit mij geweest tot donderdachs om half negen, doe kreech ick de coortse. 2/12 kreech ick de colde, doch niet sterck, begon om half negen, duirde tot half elf; de warmte deurde tot 's avons te tien uir, doen was se noch niet oover. Mij worde een klisteer geset. - De secretaris Scheltinga was bij mij, seide mij dat de heeren Staten

[p. 96]

noch gansch niet gebesoigneert hadden. - Dauwe Aluva was bij mij, die mij van mijn jacht sprack, beloofde mij de handt daeraen te hauden, dat se afgedaen sal worden in de voorsomer. - D'esquipagemeester was oock bij mij, die mij oock beloofde ick solde se den lesten meert konnen gebruycken. - Doctor Copius was bij mij, die mij seide dat Grovesteins Cierckxma dit jaer voor eigenerf op den Landtach wil nemen, waeroover dat hij niet wel tevreden is. - De secretarius van Staveren [Jan Jacobs Haersma] schrieft, dat alles wel is afgelopen en dat de gemeinte wel tevreden is mit die twe uytgesette burgemeesters [Douwe Hendrickx Schilsma en Jochem Wybes]⁷⁵, daer ick heel bliede om ben. - Ick was desen dach heel mat en flau van de coortse, most dickwils op het bedde gaen liggen; des avonts om 9 uir nam ick een klister.

3/13 nam ick een dranck in om te purgeren, die mij heel qualijck smaeckte en deed mij seuvenmaehl op de stoel gaen. Ick sprack veul heren op mijn bedde, Sminia, Nijs, Vringer, de jonge Runia.

75 De twee burgemeesters van Stavoren, die door de stadhouder uit het dubbeltal gekozen waren RAF, arch. 7, 267, 1644.

[112]

Desen dach hebben de heeren volmachten eerst beginnen te besoigneren en consent gedraghen in de 85 [duizend] gulden en in 't lichten van het nieuwe crijgsvolck. - Op de Deensche pointen en 't afsettinge van 't gelt is niet gedaen, uytgestelt tot d'ordinarius landtsdach. - Desen nach heb ick wel gerust, hoewel het mijn quaden nacht was, heb gheen coorts, noch kolde noch hitse gevoelt en bevind mij heel wel.

4/14 iss de heer Scheltinga bij mij geweest, seit dat de Staeten van 't landt de resolutie sullen teyckenen. - Docter Jacobi is bij mij geweest, die mij seide dat Westrego, de Wolden en Steden die hadden de resolutie all geteyckent, dat het boeck nae de heer Rienck Burmania was gebrocht, om oock te teyckenen. - Ick bevind mij Godt lof en danck noch heel wel, vind geen alteratie in de werelt; te 12 uiren geschreven. - De heer Krack gereecommandeert als preses van de heeren gedeputeerden, dat de ordonnantie van de 85 duysent gulden mocht geschreven worden en van vijf heeren gedeputeerden geteyckent. - Mijnheer Bourum heeft aengenomen en mij belooft sorge te dragen, dat de ordonnantie sal geteyckent worden. - De heer Carel Roorda heeft afgescheit van mijn genomen, wil morgen ofte oovermorgen weder nae Den Haghe gaen mit de resolutie van de Edelmogende Heeren Staten van 't Landt, heeft mij sijn dienst en vruntschap verseeckert en dat hij dicwils aen mij wil schrieven. - Desen nacht heb ick wel gerust en geslaepen.

5/15 sondach uyt vrese van de coortse bleef tot elf uir op mijn bed leggen.

[113]

en ontbeet niet; te half een at ick 15 à 16 lepel bier en broot; doen wierden mijn handen caut en de nagels blau, doch krech gheen coude, maer om twee uir kreech ick de warmte van de coortse, die duirde tot oover achten; dit was den dach van den lesten quartaen; ick was heel matt. - Ick heb aen S.H. geschreven en de resolutie geschickt. 6/16 jannuarii desen dach ben ick heel wel geweest, heb wel gegeten. - Heb des naemiddachs mijn vier nieuwe bruyne coetzpeerden gesien, die mij wel aenstonden en waeren heel goetcoop. - Daerna ick wat gelesen had en twe sadels op het nieu bestelt

[p. 97]

van frueel mit gold en silver passementen, de eene mit klinckant, heb ick wat gespeult mit den heer Van Hoodorp en docter Andla.

7/17 jannuarii heb om vijf uiren dess morgens een purgatie ingenomen, ben opgestaen, om mij voor den slaep te bewaeren, heb 5 stoelgangen gehadt, hebbe mij Godt sie danck seer wel bevonden desen dach, heb niemantz vreemts gesproocken, een wenich pijcketten gespeelt. - Tomas [Michels] heeft nu ses bruyne merriën bijeen voor 900 gulden, die passelijck schoon sijn en malkaer gelijcken, 'twelck goetcoop is.

[124]⁷⁶

Een brugge om oover een breede gracht te werpen in korten tijt en sonder geraes. - Een fack van 18 voet, gemaeckt op drie smalle juffers⁷⁷. - Het twede fack, dat in 't midden kompt, van 20 voet, gemaeckt op sestien ellen balcken. - Het derde fack van 18 voet, hetwelcke op het ander endt komt, op drie smalle juffers. - Twe schraeghen in 't waeter gesett, daer twee lange balcken oover, om de brug daerop te leggen. - Een balck hout 18 voet off 20 oft 24. - De timmerman moet hebben tot het maecken van de brug - 6 balcken van 16 ellen, - 10 balcken van 12 ellen, - 6 smalle juffers, - 300 dubbelde naegels, - 200 enckelde naegels, - 100 vijffduymspijckers.

[A] Almenack des jaer 1644.

76 Het jaar 1644 wordt afgesloten met een technische aantekening betreffende het slaan van een brug.

77 Juffers: lange palen van den of spar.