Gloria Parendi. Dagboeken van Willem Frederik, stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, 1643-1649, 1651-1654

[p. 1]

[Dagboek 1643]

[0]

Dat van Van der Ley ende Ouma. - Graf Hendrick te schriven. - Mijn klederen te sien van'dt leger. - N.B. Secretarius Atsma te spreecken... non... antequam... et... quod...¹. - Niet te vergeten het halve million tot de legerlasten prompt te leveren. - Tjalling Eissinga, Ipe Dauma te spreeken. - Het requeste van mijn nicht van Nassau, de wedue [Christine gravin van Erbach]. - De wedue ende vrau van Schwartzemburch [Doed van Holdinga] request. - Walteri te spreecken. - Bellanus te spreecken. - 'tgene de professoren van Franicker begeren. - De procureur-general [Wibrandus Geldorpius] te spreecken. - Niet te vergeten 'tgene van den heer en raetsheer Nijs hebbe. - Mit de heeren oover te leggen aengaende de stadt Dockum neffens de Armyniaenerie of de questi tuschen somige inwoners mit de burgemeesteren en vroetschap.

1 Op de plaats van de puntjes zijn woorden doorgehaald of onleesbaar.

[1]

Burgemeester Bourum te spreecken, Burmania ende de andere saecken des landts. - Nae Groeninghen te schrieven, aen de gedeputeerden, twee van de Stadt en twee van 't Landt. - Aen S.H. te schrieven, dat den landtach geëindicht N.B. - De heer Viersen en schepen Itsma te spreecken aengaende mijn nicht. - Zeedert anno 1626 heeft men beginnen voor het eerste mael te negotiëren en daerna in 't jaer 1635, 1636, '37, en sedert die tijt is het credijt van de provincie uytgeweest, want sie betaelden geen interes aen niemants niet. N.B. - Extraordinaris contablen, dat is te seggen de verpachtinge in de schansen, steden ende forten, de contributie van Limburch, Lutzemburch ende de Ooverquartiren, dat den Raedt van Staet onder sich heeft en gheen reeckeninge aen de Generale Reeckenkamer en doet, die het pretendeert N.B. - Niet te vergeten wat vaeder Abram voor complimenten maeckte, als hij voor de magistraet van Lewarden quam om haer te spreecken, dat hij onder de schorsteen ginck sitten, om de heele magistraet in 't gesicht te kunnen sien, als hij haer aensprack N.B.

[2]

1. De Staeten van 't landt voor te draghen, of 't quam dat de schrievers niet betaelden, dat de heeren gedeputeerden neffens mij worden belast om ordre daerop te stellen ende den schriever in gebreecke blievende, nae aengemaent te sijn, te moghen casseren. - 2. Oock dat de heren gedeputeerden belast wierde op middel te dencken, ingevalle de schrievers qualijck betaelden, dat se twee tonnen goldts souden willen lichten op ses of seuven ten hondert en daer de stadt Lewarden op aen te spreecken, of sie het lichten woude, omdatter den dienst van 't landt aen gelegen is, dat de milicie betaelt wort. - 3. Omdat de Vriesche capteins, die credit en kennis hebben, sich wel sullen kunnen redden, maer die uytlanders, die manier en gelegentheit van 't landt niet wetende, sullen derbij tekort komen, ende alsoo sol de heele militie in ruijn loopen ende nu slimmer sijn als van tevooren, dewiele den dienst van 't landt hieraen geleghen is, behooren de heren hierop te letten, dan mit de millitie moet men het landt staende holden en deffenderen. - 4. Aengaende de stadt Dockum mit de heren gedeputeerden en de heren van den Hoove te spreecken, die neffens mij daertoe gecommitteert sijn.

[3]

De stadt Franicker ahnghaende Het Bildts ontfangher [Cornelis Arjens] te spreecken. - Aen de Ammeraliteit te Dockum te spreecken of te schrieven aengaende Van der

[p. 2]

Ley en Ouma. - En met de heren officieren, dat de heren ghedeputeerden het gelt sullen lichten tot schaede van de schrievers en de capteins die daeroover klachtich worden, te mainteneren. - De heer Andree te spreecken aengaende de Poolsche edelluyden [de studenten Symon Carolus en Joannes Oginsky van Vilnius en Mattheus Hoffmans van Nascuits], die op het Blockhuys sitten, alsoock van weghen het proces van de heer van Camstra. - De heren gedeputeerden des landts resolutiën voor te leesen. - Mit de heren gedeputeerden te spreecken aengaende de betalinge der militie alsoock aengaende het gelt dat de schrivers voor het landt verschooten hebben. - Alsoock van de tractamenten die hoogher gaen als den Raedt van Staet ordre mitbrengt. - De heren gedeputeerden te spreeken aengaende de compagniën die vacant worden, om Adelens en Wopke Roorda's will, die afgedanck sijn geworden in 't jaer 1643 op seeckere beloften. - Van weghen de olde en lamme soldaten mit de gedeputeerden te spreecken, dat nodich is dat se van haer capiteins atestatie brenghen, hoe out en hoe lang gedient.

[4]

De heren voor te draghen, of 't quam dat de schrievers niet betaelden en voldaeden, of de heren aen dese stadt versochten twee tonne golts te lichten op 7 ten hondert, om daeruyt de twee maenden te vinden die de schrievers noch bie de compagniën moeten doen, dewiele datter veul niet gelts genoech hebben om te voldoen. - De Vriesche capteins die kunnen haer redden, die kennis van saecken hebben, oock credijt, maer de Fransche, Engelsche, Schotten die komen derbij tecort, omdat se gheen kennis hebben noch credijt; daerom dient erop gelet. - De heren gedeputeerden en mij te belasten daerop te letten ende te straffen de schrievers die de capteins nae desen niet wel betaelden, ende te casseren². - Ende de stadt te versoecken ende oock dieselfde macht ende autoriteit te geven de schriever in gebreecke te stellen. - 'tselfde oock aengaende Dockum neffens de leeren der kercke.

2 Elke compagnie had een compagnieschrijver die de soldij uitbetaalde en die de daarvoor benodigde gelden ontving van de generale ontvangers der grietenijen. Guibal, Democratie, 53.

[5]

Ipe Dauma te spreecken. - Aen graf Fritz te schrieven. - Aen prins Willem te schrieven. - Aen S.H. te schrieven aengaende 't landts saecken. - De sadell voor Van der Meulen. - 'tgene mij de heer Boulens gerecommandeert heeft, niet te vergeten. - Aen Jelis de Bruxelis te schrieven. - Aen Kasembroot te schrieven. - Julius Eissinga, Ritske Eissinga te spreecken. - Saeckema twe te recommanderen tot secretaris, Minne Laurenssoon en Uuma, de bisitter van Aluva. - Aen de koninghin van Bohemen te antwoorden aengaende de Poolsche edelluyden. - Burgemeester Bourum te spreecken. - De heer Haubois te spreecken. - De stadtssecretarius [Godefridus Jorritsma] te spreecken aengaende 't resolutieboeck.

[6]

De heer Nijs te spreecken aengaende die van Dockum haer questie. - De heren Haubois en Jacobi te spreecken. - Aengaende d'oude leveray. - De heer Rispens te spreecken. - De heer Donia. - Widefelt te spreecken. - Twe pointen; de reeckenmeesters te belasten eerst de goede ordre ende de misusen te veranderen. - Ten anderen de reeckenmeester te belasten, dat se de reeckeninghen aengaende de verkoften goederen in te eischen, dieselfde af te doen op straffe van henlieden of de ontfanger, die in gebreecke blieft.

[p. 3]

[7]

De heer Viersen aengaende d'ontfanger van Het Bildt. - Jurgjen van der Ley tot klerck van de heren raeden te Ammeraliteit te Dockum te recommanderen tot secretarius van Sackama. - En Uma om Van der Ley plaetz te hebben als klerck, als hij secretarius van Sackama [wordt]. - Niet te vergeten de abuisen die der geschieden van de boden aen de Staeten van 't landt te kennen te geven N.B. - Jan Kock te spreecken aengaende de kleine mannekens³ ende de kriegsofficiren en instrumenten van mijn heer broeder saligher. - D'instructie van den ontfanger-general van de secretarius Scheltinga t'eischen. - Bourum aengaende Viersen te spreeken. - Tjalling Eisinga idem. - Niet te vergeten de brieven wech te leggen. - 'tgene mij de schepen Ietsma heeft gerecomandeert aengaende sijn neef tot veendrich.

3 De loden soldaatjes die door Willem Lodewijk en Maurits werden gebruikt.

[8]

Widefelt te seggen, dat hij Walsdorp van de compagnie spreeck ende ordre stelt, dat se compleet is, off men sol derin versien. - Widefelt te seggen van Aernem en de Lijmers en daerop te letten mit Frenck. - Ipe Dauma te spreecken aengaende Boritius. - Tjalling Eissinga idem. - Gritman Saeckema van weghen Van der Ley en Ouma. - Het request van den ritmeester Hum neffens sijne ruyters. - Loo te spreecken aengaende Gachet. - De schrievers die noch niet geteyckent hebben, te laeten teyckenen.

[11]

Hetgene mij Fockens Eringha heeft geseit aengaende de Leppedijck, dat als Haersma mit Roorda will ghaen, dat hij dan niet meer van de Leppedijck solde spreecken. - N.B.

3/13 [januarii] the first time uut. - Burgemeester Bourum aengaende den sijckentrooster Hendrick Hermens. - Den heer Scheltinga te vraeghen, off alle de schrievers geteyckent hebben, en te begeren dat hij sorge draecht die niet geteyckent, noch te laeten teyckenen. - De griffir Glinstra te spreecken aengaende het process van Unia. - Veuglin van de schilderiën van mijn olders. - De keuckenschriver aengaende de livrey. - Heer Cempe Donia te schrieven. - Saeckema de raetsheer te spreecken aengaende sijn broeders secretari ende presentatie van Vermees, 5000 [gulden].

[12]

Den raetsher Viersen te spreecken. - Den heer burgemeester Bourum aengaende den grietman Grovesteins. - Au Très-Révérend Père le Père Jellis de Bruxellis de l'Ordre de Sainct François à Pamall prez de Bruxellis ou à Limburch N.B. - De heren gedeputeerden te recommanderen de saeck van de betalinghe der militie, de schrievers, oock der apointeerden⁴. - Oock de heren gedeputeerden voor te draghen aenghaende de uytschrivinge van den landsdach⁵. - Oock van de heren reeckenmeesters. - 't Half milion legerlasten. - Drie heren gedeputeerden ende vier uyt de heren van den Hove om dat werck van die van Dockum off te doen, Cempe Donia, Aisma, Haubois, Baerdt absent, Nijs, Viersen, Nauta, Scheltinga.

4 Appointeerden: afgekeurde en gepensioneerde soldaten. Zij werden zo over de compagnieën verdeeld dat elke compagnie een even groot aantal ten laste kreeg. Guibal, Democratie, 55.

5 Begin januari zonden stadhouder en GedeputeerdeStaten de uitschrijvingsbiljetten voor de verkiezing van de gewone landdag aan de grietenijen en de steden. Guibal, Democratie, 12.

[13]

Aengaende de monstercommissarissen den eedt in Den Haghe te doen. - Ordre bij provisie te stellen op de apointeren haer betaling. - Ipe Dauma te seggen aengaende den

[p. 4]

burgemeester ende baumeester Alle Bourum. - Alsoock aen Tjalling Eissinga van Menaem. - N.B. dat de heren gedeputeerden voor desen niet plachten te vergae[deren], als de Staeten deser provincie bieëen waeren⁶. - Dat men eerst alletijt plach nae te sijn [zien] den staet van 't landt, watter te kort was, en te besoigneren op het redres N.B. - Te vijff uyr komt de heer procureur-general bij mij.

6 De resolutieboeken van gedeputeerden laten iets anders zien: het college vergaderde vrijwel dagelijks, ook tijdens de landdagen.

[14]

Dat de kloostermayers en de pastoriegoederen niet één ding is N.B. - Poincten van officie, dat is als de heren van den Hove van Vrieslandt niet genoechsaem sijn geïnformeert, dat se de partiën belasten claerder en duydelijcker bewijs te brenghen N.B. - Trebelliana lex is een seecker boeck in de rechten, geschreven door Trebellanus N.B. - Widenfelt aengaende de lampetten. - Niet te vergeten den trap aen mijn kamer ende den ganck te bestellen.

[15]

Tot Utrecht te vraghen nae Carell Sanders, die woont aen de Wittevrauwenpoort dicht aen de poort op een hoeckhuys, van sijn buyren bekent, waer ghij van mij sult vernemen, ende daer sal een brief wesen aen kamerdiener Aert ofte in 't D. Doen. - Dat het nodich is om eenich landt te vercoopen, om de schulden te lossen, doch te letten dat het geschiet met off d'interes van dien of gelt, sonder eenighe oude actiën ofte ordonnantiën te moghen aennemen. - Dat de heren gedeputeerden belast wordt gheen oude schulden aen te nemen ofte oude ordinantiën als van twe of drie jaer, maer die aen de Staeten van 't landt te renvoyeren.

[16]

Dat Het Bildt dit jaer niet dient verkoft, omdat de huir niet om is noch uyt is. - Datter noch veenen sijn die de Staeten van de provincie oock noch kunnen vercopen. - Als men soo enen restringeerde en stercke instrucksie wil hebben, soo sijn de Staeten-General meer niet nodich⁷, maer die behoorden wederroepen te worden ende stellen het alles aen den Raedt van Staet, gelijck voor desen, daer Hollandt en Zelandt tesaemen hebben ses stemmen⁸, de andere vijff provinciën 7, die se licht kunnen ooverstemmen, sijnde dicwils yemant absent off in commissie off valt Hollandt Zelant toe. - In onse provincie niet pracktikabell [wegens] die lange en menichvuldighe

7 De Staten van Holland wensten niet dat een vaste kern uit de Staten-Generaal zich tot een zelfstandig college (secreet besogne) ontwikkelde. Dat zou de macht van de Prins (de generaliteit) tezeer versterken. Aan alle gewesten werd het volgende Hollandse voorstel voorgelegd: de afgevaardigden ter Staten-Generaal moesten de eed afleggen op een vaste instructie en nader reglement. De kern van de instructie was dat de gedeputeerden over speciale onderwerpen, zoals belastingen en buitenlandse zaken, slechts met speciale last van hun gewest mochten stemmen. Het voorstel werd uiteindelijk alleen door Gelderland en Holland gefiatteerd; in Gelderland in juni en in Holland in augustus 1643. In Friesland staakten de stemmen. Op deze wijze werd de macht van de Prins, vooral op het gebied van de buitenlandse politiek, ingeperkt. De Prins had in voorgaande jaren veel invloed verworven, zoals in 1641 bij de onderhandelingen over het Engelse huwelijk. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 528-529; 552-556; Poelhekke, Frederik Hendrik, 536-538; De Bruin, Geheimhouding, 257-258.

8 Dit getal klopt niet. Holland (3) en Zeeland (2) hadden samen vijf stemmen in de Raad van State; Gelderland en Friesland hadden twee stemmen, de andere provincies ieder één stem, dus samen zeven. Aanvankelijk vormden de Raad van State en de Staten-Generaal samen de generaliteit. In de praktijk, maar niet op papier, verloor de Raad van State deze centrale functie al direct na 1588. Groenveld, Verlopend getij, 74-89.

[p. 5]

landtsdaghen. - Dat onse gecommitteerden maer voor een jaer daer sitten en daerom niet extraordinaris durven doen sonder ruggespraeck volgens commissie.

[42]⁹

[3 maij] Uyt Vriesland. - [4 maij] In Den Haech. - [15 maij] Strickland. - [22 maij] Nae Liesfelt. - [23 maij] Van Munster. - [24 maij] S.H. gesproocken. - [26 maij] Uyt Den Haech.

9 Voorgedrukt kalenderblad (voorgedrukte data tussen teksthaken) met enkele steekwoorden.

[43]

Den 23 april/3 maij ginck ick uyt Vrieslandt oover Bolswert, Worckum ende quam dien avont tegens wint noch oover tot Enckhuysen om half achten ende nam strackx een waghen ende voer nae Alckmaer, quam te elf uir te Hoochwou halfwech Alckmar, waer ick dien nacht bleef.

Den 24 april/4 maij quam ick om half seuven te Alckmaer, alwaer ick een ander waghen nam, voer soo voort nae Haerlem, quam dien avondt om half seuven in Den Haech. - Heeft N.D.W. [prins Willem] voor het eerstmael het versocht in 't hoff in 't donckeren bie een Engelse. - Alwaer bie de drie weecken bleef, ginck vlitich te hoof ende dicwils mit S.H. ende H.H. uyt wandelen, alltemets in den Raedt van Staet ende communiceerde S.H. dicwils brieven uyt Vrieslandt.

Den 5/15 maij quam dat werck ende quaede discoursen van meester Stricklant op van S.H., waeroover de heer Ripperda mij sprack ende ick de heren Krack ende Veltrir ende brocht die beide voorseide heren tot de goede meininge van die saeck aengaende S.H. persoon ende reputatie, wordend Stricklant d'audiëntie bie de Staeten-General ontseit, totdat men brieven ende last aen hem diesaengaende van 't Parlement sach¹⁰.

Den 12/22 maij ginck ick nae Liesfelt, alwaer ick een nacht bleef.

Den 13/23 maij sprack mij de heer Musch op de Viversberch vanwegen de saecken van Munster ende de besendinge van mijn persoon als supernommereer, waer ick noch noit aff gehoort hadde, ende dat vanwegen ende uyt de naem van S.H.¹¹.

10 Walter Strickland, diplomatiek vertegenwoordiger namens het Engelse parlement in de Republiek, maar volgens de Engelse koning geen wettig vertegenwoordiger van de Engelse kroon, beschuldigde Frederik Hendrik (25 april 1643) ervan wapens en munitie via Duinkerken aan de Engelse koning te hebben geleverd. Strickland moest zich verantwoorden voor een commissie uit de Staten-Generaal, die zich afvroeg of Strickland wel officieel namens het Engelse parlement sprak. Na enige ondervraging bleek het inderdaad geen officiële opdracht te zijn geweest, maar ‘dat hy Stricklant aen de heeren haer Ho. Mo. gedeputeerden hadde voorghelesen enige regulen uyt een particulieren brief, raeckende de materie’. Men besloot te protesteren bij het Parlement en daar navraag te doen naar de status van Strickland. Zie Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 480-484, citaat op 483.

11 Op 28 mei 1643 stelden de Staten-Generaal voor de delegatie naar de vredesbesprekingen te Munster uit te breiden met de Friese stadhouder Willem Frederik, als extra vertegenwoordiger namens de Staten-Generaal. De andere ambassadeurs vertegenwoordigden hun gewesten, Willem Frederik zou de generaliteit vertegenwoordigen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 493 en VI, 94.

[44]

Den 14/24 sprack mij S.H. van de saecken van Vrieslandt aengaende de gecommiteerden van Hollant ende Zelant, ende ick sprack S.H. van madamoiselle Albertine. - S.H. begost daernae te spreecken vanselfs van het commiteren van mijn persoon nae Munster als supernemereer. - Den 14/24 nae de middach sprack ick H.H. oock van die saeck van Hollandt en Zelandt; alsoock vanwegen madamoiselle Albertine, ende wierde mij geseit, dat de prins van Talmont daer oock om sprack.

Den 16/26 maij ginck S.H. mit H.H. nae Breda, hadde koetsen voorgeschickt, att des

[p. 6]

middachs in de jacht en quam des avonts om half negen te Breda. - Alwaer H.H. neffens de princes-royal dicwils wandelden nae het Mastebosch, het nieuwe bosch alsoock nae Oosterholt. Daer ses daeghen gebleven hebbende, ginck ick op een maendach de 22 maij/1 junii van Breda om drie uyren des morgens, om nae Vrieslandt te gaen, quam dien avont te Delft, alwaer ick goet geselschap¹² vonde, bleef daer twee nachten onbekendt; in Den Haech komende, sprack de heer Musch, de heren Viersen ende Veltrir ende de kleine madamoiselles [Albertine Agnes en Henriette Catharina], ginck weder nae Delft, waer ick dien nacht en 's anderen daechs tot den avont bleef. Den 24 maij/3 junii ginck ick des avonts van Delft ende quam des anderen daechs 's morgens t'Amsterdam om 7 uyren.

Den 25 maij/4 junii ende ginck stracks nae Purmerent ende Enckhuysen, waer ick dess nachts bleef.

12 Goet geselschap: dames van lichte zeden.

[45]

Den 26 maij/5 junii ginck ick vandaer om vier uyren ende quam om acht uyren te Worckum, waer ick bie de heer Intema ondtbeet, daernae op Boolswert ende quam des avonts om half seuven te Lewarden, holdende mij te Bolswert wat op ende oock te Wier op de heer Walta sijn plaetse. - Mij worde tot Worckum geseit die leugens die der uytgestroit waeren geweest tegens S.H. ende mijn persoon, die van eenighe quaede schelmen waeren uytgestroit, alsoock die leugens van de Duynkerckse vloot. - Wat mijn persoon belangt, seiden uytdruckelijcken, dat S.H. mij hadde doen vergeven¹³ aen sijn taefel, datter oock een juffer met mij was gestorven. - Van de vloot seiden se, dat S.H. correspondentie mit de Duynkerckers hielde, om Engelant t'assisteren; dit quam all uyt Hollandt. - Doen ick van Breda soude gaen, sprack ick S.H. in het bedde en quaemen op het discours van de steeden, dat somige luyden sich altemits verwonderen, dat men de schlechste, de onnoselste tot burgemeester kiest, de erwaerenste ende rijckste ooversiet, all om reden om beter te kunnen gebruycken. - Den heer D. Sp. So.¹⁴, qu'on est bien heureulx en un affaire où que l'on ne peult servir son maistre selon son contentement ny s'i mesler sans se mettre mal avec des amis ou aultres gens, de tomber un peu malade, pour s'en excuser adroictement. Terwilen ick nae Vrieslandt was gegaen, had S.H. de kolyck, de gele such ende een coorts en het podegra ende wass in perijckel van sterven, ende gingen al quaede geruchten van S.H., die was te Buren, alsoft hij soude ooverlieden. - Daernae traude de graf van Stirum mit het freulen van Donau te Buren.

13 Vergeven: vergiftigen.

14 Afkorting niet geïdentificeerd.

[50]¹⁵

[1 junii] Ginck nae Vrieslandt. - [3 junii] Van Delft. - [5 junii] Quam te Leuwarden. - [25 junii] Quam S.H. te Sint-Annafort.

15 Voorgedrukt kalenderblad (voorgedrukte data tussen teksthaken) met enkele steekwoorden.

[51]

Den 26 maij/5 junii quam ick te Lewarden op een vriedach.

Den 27 maij/6 junii begost ick mit eenighe heren te spreecken, omme haere meininghe ende opinie te ondersoecken aengaende die saeck daerom ick daer ghekomen was, naemelijck de instructie die de heren van Hollandt ende Zelant solden voorstellen, die alle seer tot de instructie genegen vonde, 'twelck mij niet aenstonde.

[p. 7]

Den 28 maij/7 junii des sonnendaechs ginck ick tweemael in de kerck, ende quaemen de gecommiteerden van Hollandt ende Zeelant, van Hollandt de heere Schaep, burgemeester van Amsterdam, ende d'heer Keiser, pensionnarius van Hoorn, uyt Zeelandt de heer Van der Burch, pensionnarius van Middelburch.

Den 29 maij/8 junii des maendachs quaemen de heren gedeputeerden bie mij ende hadden alderhande discoursen op de uytschrieving van den landtsdach, die geschiet was om de beseindinghe van Munster, alsoock van de komste der heren gecomiteerden van Hollandt ende Zeelant. - Tegens elf uiren quaemen de gecommiteerden van Hollandt ende Zelant bie mij, communiceerden mij haere propositiën ende recommendeerden mij haere saecken¹⁶.

16 Zie hiervóór noot 7 op pagina [16].

[52]

Die ick beleefdelijck ontfinck ende rapporteerde mij op mijne principaelen, de Edelmogende Heren Staeten van 't landt, mijn klein credit bie deselfde. - Dien maendachs 's namiddachs quam de heer Tjalling van Eisinga bie mij, leiden de saeck mit malkanderen oover, vonde hem seer well, meinde dat het in Westrego well gaen soude en well uytvallen, 'twelck doch contrarie geschach. - Dien avondt noch ginck ick bie de gecommiteerden van Hollandt ende Zelandt ende bleef biekans twee uiren bie haer, hadden alderhande discoursen, doch niet dat haer propositie raeckte.

Den 30 maij/9 junii quam de heer Grovesteins bie mij ende seide mij, dat men mij uyt het Mindergetal wolde stooten ende holden, ende salde geseit sijn van den secretarius Atsma; wieders sprack hem van de gecommiteerden van Hollandt ende Zelandt ende haer propositie, dewelcke hij in alle billicheit wolde biewonen ende niet doen buyten mijn communicatie ende kennisse, 'twelck hij contrarie deede, ende weet niet waerom ofte om wat reeden, dan hem noit geoffanceert, maer veul goetz gedaen, sijn beide broeders d'eene raetsheer, d'ander ontfangher gemaeckt ende hij van mijn broeder saligher grietman, Uno [Grovestins] captain.

[53]

Denselfden dach, des dingsdaechs, quam de heer grietman Baerdt bie mij, sprack mit hem van de saecken van de heren van Hollandt ende Zeelandt, die daer noch niet van gehoort hadde, maer als ick hem daervan seide wat ick gehoort hadde, beloofde mij daer niet in te doen als mit mijne communicatie ende kennisse, 'twelck hij oock gedaen ende ghehauden heeft. - Die middach quaemen de heren gecommiteerden bie mij eeten neffens de heren secretarius Beima ende Scheltema [lees: Scheltinga], ende hadden alderhande discoursen. - Dien naemiddach quam den ontfangher Grovesteins bie mij, dien ick, naedat wij mit malckanderen gesproocken hadden, de saecken van de instructie oock reeckommendeerde ende begeerde hem hij soude sijn broeder daervan spreecken, 'twelck hij mij beloofde, doch het hielp niet.

Den 31 maij/10 junii begonsten de heeren volmachten te komen, doch quaemen niet bieëen noch oock de heren van het Mindergetal; sprack de eene ende de ander van de heren, besonder van de Steeden.

Den 1/11 junii begonnen de heren volmachten op het Landtshuys te komen, ende hadden de heren gecommiteerden van Hollandt ende Zelandt oudiëntie in Oostrego

[p. 8]

kaemer, alwaer die haer propositie bie monde deden ende gaven se daernae schriftelijck oover. - Dess namiddachs wierde de propositie in 't Mindergetal gelesen ende daer copiën uyt genomen voor de vier kamers [van de kwartieren].

[54]

Den 2/12 junii des vriedachs 's morgens worde een project gemaeckt op die geproponeerde poincten, 'twelck dess naemiddaechs bie drie kaemers wierde aengenomen, Oostrego, Wolden, Steeden, ende belast te boeck te stellen, om op die voet des saeterdaechs 's morgens geteickent te worden. - Doch dien avondt ende nacht wierde de volmacht van de grietman Haersma, Focke Eeringa, ende de adjonct [Menelaus van Gerroltsma] van de heer Boelens omgesett, soo als men het meinde te doen teyckenen, hadden de andere heeren, haudende het mit Roorda, een halve stem meerder, die het veranderden, niet uyt liefde van de provintie, maer uyt haet van mijn ende omdat het die andere heren anders hadden voorgeschlaeghen, sonder de saeck eens te ooverleggen.

Den 3/13 junii quaemen de heren bieëen, ende worde de resolutie niet geteickent, omdat twee leeden tegens malckanderen waeren, doch lieten de heren volmachten van Oostrego ende Westrego tegens gebruick ende stiel van de regeringe een resolutie schrieven in 't groot resolutieboeck, waerin dat se die instrucktie aennaemen gelijck se daer was, doch reserveerden aen haer daer yetwes bie off aff te doen, als 't haer goet solde duncken, ende teickenden dat hooft voor hooft, Oostrego mit ses griteniën ende Westrego mit seuven grieteniën, daer veul lieden tegens haer woort ende belofte deden, daer men sich niet kan voor wachten¹⁷.

17 Deze resolutie staat in het resolutieboek, maar is niet ‘hooft voor hooft’ getekend, doch slechts, zoals gebruikelijk, door twee volmachten per kwartier.

[55]

Doch de heren van de Wolden, de heren van de Steeden die bleven bie haere voorige resolutie ende waeren gereet te teickenen, ghelijck des vriedachs geresolveert was, doch omdat twee gheen resolutie maecken, soo bleef het ongeteickent¹⁸ ende kregen de heren gecommiteerden gheen schriftelijcke andtwoort, alleen mondeling van de heer secretarius Scheltinga, datter voor ditmael niet schriftelijckx koste geschieden, bedanckten H.E. voor die moiten ende genomene sorge ende belasten den weert gheen gelt te nemen. - Denselfden naemiddach quaemen de heren gecommiteerden noch bie mij, om haer affghescheit te nemen, beklaechden sich seer, dat sie gheen schriftelijk antwoort kosten krieghen, 'twelck tegens de stiel van doen was, begeerden ick soude sooveul teweghe brenghen, dat het geteickent mochte worden. Ick seide haer, dat het mij niet weinigher leet was als H.E., dat ick sach dat de heren gheen vruchtbaerlijcker resolutiën hadden bekomen, dat eenich misverstandt daer oorsaeck van was, dat de heren uyt het ontwerp kosten sien watter geresolveert was geweest, doch dat sommighe luyden verandert waeren, ende noch yetwes gediscoureert, gingen de heren wederom wech nae haer herberg. - Dien avondt quaemen veul heren volmachten bie mij ende naemen haer affgescheit van mij, beklaechden hetgene de anderen ghedaen hadden.

18 Deze resolutie bleef inderdaad ‘ongeteickent’.

[p. 9]

[56]

Den 4/14 junii ginck ick nae de predicatie bie de gecommiteerden van Hollandt ende Zelandt, om mijn affgescheit te nemen, alwanner sie doen weder eenich verhael deden, dat se niet wisten wat se haere principalen solden rapporteren, niet als copiën van resolutiën die stuckwiese genomen waeren ende van gener weerden, nam doenmaels mijn afgescheit van haer, ende trocken sie om half drie wech uyt de stadt. - Dien naemiddach sprack noch eenighe heren ende nam mijn affgescheit van dieselfde.

Den 5/15 om drie uyren ginck ick mit den heer Oenema sijn kalesche nae het Veen, ontbeet daer, daernae bie de heer Baert, die mit mij ginck tot Kampen ende bleef dien nacht bie mij, d.

Den 6/16 junii dess morgens om vijf uiren ginck ick op de waghen, voer voorbij Dielburch, att des middachs in een dorp genaemt...¹⁹, quam te vier uyren t' Amersvoort, te seuven t' Utrecht, alwaer ick Sainct-Ibar vond, die nae Vranckrijck en sprack van H.H.

Den 7/17 junii quam te Buiren juist op den middach, sprack S.H. noch voor den eeten ende att mit S.H. prins Wilhelm.

Den 8/18 ginck S.H. van Buiren om tien uiren, quam des middachs in de schans te Vooren.

Den 9/19 bleef hij daer, ende quam de tieding, dat Théoville belegert was.

Den 10/20 ginck prins Wilhem, ende ick wachte hem op, naer Buiren, om afgescheit van H.H. te nemen, met dewelcke ick de genade had lang te spreecken van verscheiden saecken. - Den 10/20 heeft N.D.W. voor de eerst mal R.P.D. [de prinses-royaal] eens versocht, 'twelck haest geluckte, wierdt belett door somige luyden comst, stoel.

19 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[57]

10/20 heeft N.D.W. voor de eerste mael R.P.D. eens versocht, ende solde geluck hebben, soo niet O.J. [Margaretha de Hertoghe van Orsmael] was binnen gekomen, doch was het soo wijt, dat de hoet het betaelde ende daerin quam, dewelcke wierde voorgehauden.

[58]²⁰

[1 julii] Te scheep van Sint-Annafort. - [3 julii] t'Asné gekomen.

20 Hoort in de tekst bij pagina 68 en het is een voorgedrukt kalenderblad (voorgedrukte data tussen teksthaken) met enkele steekwoorden.

[59]

Ende worde den vridach ordre gegeven, dat de ruyterie saterdaechs morgens nae Bergen soude ghaen, om strackx te ambarqueren, gelijck geschach, en waeren den maenendach bie Wau.

Den 10/20 kreeghen de majoors ordre om op S.H. kanon te passen, en volchden de brigaeden malkanderen, als de eene een halfuir wech was²¹.

Den 11/21 ginck S.H. t'seil om negen uiren ende bleef dien avondt een halfuir van Dort leggen, had contrarie wint.

21 Zie hieronder pagina [60] het blok van 10/20 juni.

[p. 10]

Den 12/22 junii quam S.H. voorbie Wilmstadt en bleef dien avondt bie de Plaet.

Den 13/23 naebie Zirckzee op d'ancker gekomen, en quaemen door een engte, die heete de Siep.

Den 14/24 quam S.H. op den biddach te Bergen voor het hooft ende bleef den heelen naemiddach daer leggen, alwaer hij de heer Staeckenbroeck mit de Rijngraef vont leggen, die S.H. een uir liet vooruyt seilen. S.H. ginck voor sijn persoon aen het landt, reedt de stadt Bergen heel rontsom; de graef van Stirums brigaede die koste niet te scheep gaen uyt manckament van scheepen, bleef dien avondt noch daer.

Den 15/25 is S.H. voor seven t'seil gegaen ende is mit den vloote gekomen omtrent den middach aen de polder van Naemen oft Sint-Annafort.

[60]²²

Den 10/20 liet S.H. de tsaementlijcke colonels bie hem komen, seide haer eerst, hoe dat nu dicwils groote disordre waeren ghekomen door het aenleggen van de officieren mit haere scheepen aen de steden, vermaende daerom elck colonell, dat hij voor sijn persoon sulckx soude willen naelaten, sijn officieren van 't regiment oock sulckx beletten, oock alle andere schepen daervan wechdrieven, ofte den eersten die in gebreecke bleef, die soude het betaelen. - Dit hoort hier bevoren, maer iss vergeten geweest.

Den 15/25 liet S.H. tegens vijf of ses uiren belasten aen het voetvolck om uyt de schepen te gaen ende oock aen de ruyterie, 'twelck geschach, ende als het voetvolck effen uyt de schepen was, veranderde S.H. van resolutie om dien avondt voort te gaen, omdat de stucken die gedestineert waeren mit te marcheren, noch niet gekomen waeren; oock kosten de schepen niet wel aen landt komen door de groote menichte van schepen die de plaetz hadden ingenomen, ende waeren 36 stuycken van 12 pont, 6 van 24 pondt, maeck 42 stucken tesaemen; te ses uiren was een groote plasregen, en kreghen[61] de majoors ordre om des anderen daechs om ses uiren aen S.H. huys te komen. - De Staeten quaemen oock bie S.H. omtrent vier uiren. - Dien avondt ginck S.H. noch op de dijck wandelen mit ettelijcke ruyterie nae het dorp Sint-Anna ende bequam tiding, dat Kantelmo te Antwerpen over de brugge was gemarcheert mit eenich voetvolck ende ruyter, 1600 peerden, 3000 man te voet, gedeelt in 7 regimenten te voet en 40 compagniën peerden.

Den 16/26 had S.H. geerne heel vroech gemarcheert, om sijn intent te vervolghen, maer omdat het kanon noch niet uytgescheept was, most hij wachten tot 12 uiren, ende was de intentie, dat de Fransche briguade het fort Nassau soude aenvallen par force mit 650 uytgelesen soldaten van acht regimenten, gekommandeert van den colonell Haulterive, ses capitains, bie elck vijftich musquetten twee hooftofficiren, naemelijck twe luitenants off een lieutenant ende veendricht mit twee serganten; daerop soude de heele brigaede volgen mit 12 stucken van 12 pont ende drie van 24 lb. De Engelsche brigaede ginck door het landt, hadde de battallie; bie dese twee brigades soude S.H. selfs sijn gebleven, ende hadden 12 stucken van twaelf pont bie haer mit haer amunitie en toebehoor.

22 Dit stuk sluit aan bij de tekst voor noot 18 op pagina [59].

[p. 11]

[62]

De Schotse briguade, geleit door den heer veltmaeschalck Brederode, soude de Moervaert hebben aengetast ende 't fort Sandtberck, oock mit 650 man, geleit door d'overste-lieutenant De Bie, 6 capitains ende bie elck vijftich man twe lieutenants off veendragers mit twee sergeanten, gevolcht van de brigaede, 12 stucken van 12 pont, 6 van 24 lb. - Doch hebben de heren gecomitteerde staeten hetselfde affgeraeden, vindende het niet doenlijck ende dat men teveul eerlijcke lieden soude verlieren, de wiele Kantelmo daer all was, die veul voordeels in had ende behalven dat een hoopen boeren, heeft S.H. de ordres getemporiseert ende belast, alse veul volckx saeghen, dat se dan den aenvall souden naelaeten, ende dat schriftelijck. - S.H. marcheerde voor, liet die gekommandeerde troepen volghen neffens vier compagniën peerden, ende doe S.H. naebie Keutherdt quam, schickte hie Deloges weder terugge ende liet de brigaede ordre geven stil te houden en marcheerde mit die seshondert gecommandeerde soldaten voort, nam in 't voorbiegaen een redout in, die op de wech lach nae het fort Nassau, niet wiet van de stat Hulst. - Daerop voort marcherende, bevonde het fort Nassau well versien van wercken, vol soldaeten ende veul piecken, achter het fort de dijck voll volckx, sodat S.H. het [63] neffens alle de officieren niet doenlijck vonde, ende is alsoo weder teruggekeert ende het leger gelogeert bie Kudtherdt, de ruyterie daeromtrent. - De heer van Brederode, de Moervaert mit voetvolck ende ruyterie versien vindende, vont oock niet geraeden aen te vallen, trock daerom weer terug ende ginck aen een dijck logeren.

Den 17/27 saterdachs ginck S.H. weder nae het fort Nassau ende nae de Moervaert alsoock nae de heer van Brederode quartir ende bevondt het alles well besett.

Den 18/28 junii schickte S.H. den heer van Beversweert nevens den colonel Ferens, Erentruyter, Herberts om te besichtighen, of men niet door het slijck solde kunnen marcheren mit leech waeter, maer vonden het onmogelijck soo om de difficulteit van de wech alsoock omdat de dijck well versijn was mit volck te voet ende te peerde, ende hadden dien nacht noch een traverse opgeworpen, mit palissaden versien, ende de dijck tuschen 't fort Nassau ende 't Quaetpeerdegat mit verscheiden traversen versijn. - Dess naemiddachs sonnendaechs ginck S.H. selfs 't fort Nassau visiteren ende bevonde den viandt aen elcke sijde van den dijck een baterie maeckte, om den dijck te kunnen beschieten, oft men hem wilde aentasten.

[64]

Des sondaechsavont liet S.H. de colonels bie hem komen ende vraechde haere meininge ende opinie, oft se vonden dat het doenlijck was ofte niet, ende begeerde van heur haer opinie, dewiele dat het door haer moeste in 't werck gestelt worden, ende hebben alletemael, de eene mit sulcke, de ander mit andere reeden gekoncludeert, dat het niet doenlijck [was], en seiden eenighe, dat U.H. ons mit onse regimenten hadde hierin gelecht ende hetselfde niet en bewaerden voor een legher, wie waeren weert dat men ons den kop affhieu. Alsoo is S.H. bewoghen om sijn dessein te veranderen.

Den 19/29 junii sijn de gecommiteerden van H.H. bie S.H. geweest ende hebben raedt gehouden. - Der quam oock tieding, dat don Francisco de Melo van Namur naer Brussell was gekomen ende dat hij weder naer Spanniën soude gaen ende Picolomini in sijn plaetz; sijn leger was noch bie Namur, ende de Françoisen hadden Téonville noch belegert.

[p. 12]

Den 20/30 junii ginck bie H.H. gecommiteerden eeten, alwaer wie discoursen hadden van de beseinding van Munster, ende seiden die van Hollandt ende Gelderlandt, datter gheen twiefel aen was te slaen off ick soude gaen; ick seide het[67]²³ stont aen de heren, ick hadder niet om gesproocken, maer beklaechde, datter sooveul af gesproocken wierde, ende soude het nu niet voortgaen, soude mij schandelijck wesen, ende souden de lieden menen, alsoft ick erom gesproocken had. - Droncken oock mijn mattresse²⁴ gesontheit mit een orangjenschel sap gedruckt daerin ende waeren heel vrolijck, totdat iemants quam ende haelde den colonel Wijnbergen, waer ick mit wech reed; onse discoursen van den aenschlach. - In S.H. quartir komende, mosten alle colonels om ses uyren in S.H. kamer komen, alwaer S.H. proponeerde die swaericheiden die der gevonden worden om yetwas te doen op 't fort Nassau ende Moervaert, don Francisco de Melo, den graf van Henyn, Cantelmo mit troupen daer sijnde, ende vraechde wat een yeder colonel daeraf docht. - Daernae sloech [S.H.] voor om bie Sluys die forten aen te tasten, doch dat de viant daer haest wesen kost. - Ten derden om nae Blanckenburch ende Oostende te gaen, oock mit sijne swaericheiden. - Ten vierden oover te vaeren in Brabandt, Lier ende Herenttaels t'occuperen, doch dat het schlechte victoriën waeren ende die men niet wel kost holden, 't landt gheen profijt, maer meer schaeden, onkosten soude aenbrengen. - Ten vijften oft men nae de Mase solde gaen, occuperen Venlo, Roermond, die S.H. meinde dat men bie dese conjunctie van tijden wel soude krieghen. - Den heer van Brederode, als veltmaerschalck eerst spreekende, hebbende alles ooverleit ende gedebatteert, quam eindelijck om na de Maes te gaen; den graf van Solms ende de andere colonels daerop volghende, de eene wijtlopich, de ander mit weinich woorden, quaemen alltemael oovereen, dat men niet beter kost doen als na de Maes te gaen, dattet het seeckerste was, den viandt van hier trock ende mischien noch gelegentheit om hier weder te komen, dit jaer yet te doen.

23 Pagina 66 ‘[66] [15 augusti] Munsterse saeck’ is een voorbedrukt kalenderblad, met een voorbedrukte datum en een enkel steekwoord. De tekst wordt hier in de noot gegeven, omdat deze anders de lopende tekst doorbreekt.

24 Mattresse: Louise Henriette.

[68]

Ende worden dien dingsdachsavont de 20/30 junii noch last gegeven aen de ruyterie om mit den dach te scheep te gaen, het voetvolck haer bagagie voor wech te schicken ende des morgens om vier uyren onder de waepens te staen.

Den 21 junii/1 julii des woensdachs noch om één uyren wirde de patrouille van de wacht van die van Hulst opgeschept, den lieutenant van den hertoch van Holstein, Till, neffens andere edelluyden van sijn compagnie gequetst ende gevangen, den soon van den ritmeester ende major Homay oock gequetst ende gevangen neffens enige ruyter derselver compagnie; Till ende Homay sijn daernae gestorven. - Ten half sevenen begost S.H. mit het leger te marcheren, de Fransoisen op den buytenste dijck, de Engelsen in 't midden, de Schotten aen de siede van de Moervaert; de laeste uyterste wacht bleef op haer post staen, totdat de troupes op den dijck waeren, begonsten doen in goeder ordre aff te marcheren, blievende de ruyterie achter, 'twelck mijns bedunckens goet is in heiden ofte groote velden, maer op dijcken ende enge weghen soude meer hauden van één ofte twee goede bataillons pijcken mit musquetiren aen beide

[p. 13]

kanten, om een retrette te doen in 't gesicht van sien viant, ende moet men alletijt de ordres veranderen nae de gelegentheit van plaetsen, want de ruyters op de dijck geschlaegen sijnde, loopen u volck selfs onder de voet, brengen se in disordre, waerdoor een groot ongeluck soude kunnen geschieden ende gehele défaicte N.B. - De capitein van de guarde [George Gleser] wierde mit acht stucken van twaelf pondt voor geschick aen een dwersdijck, om sich daer te stellen, off de viandt gevolcht hadde, 'twelck niet geschach, ende wosten 't om één uir noch niet, dat S.H. vertrocken was. - S.H. 't leger hebbende sijn [zien] marcheren ende op alles goede ordre gestelt hebbende, ginck in de schans eeten in dat huys dar mijn broeder voor drie jaeren gestorven was, ende in deselfde kaemer. - Strackx nae den eeten quaemen de gecommiteerde staeten, ende nae lange debatten ende harde woorden tuschen Gelderlandt, Hollandt, Zelant wierde geresolveert nae Philippine te gaen tot contemplacitie²⁵ van die van Hollandt, Zelandt, ende wierde geresolveert, als mij daernae gesecht is, dat men soude sien oft men yetwes koste aenvangen ende of het gelucken woude, soo niet, dat men in 5 à 6 daeghen weder nae Bergen soude gaen, om de frontiren te bewaeren, ende ginck S.H. om half vier in 't schip, maeckte strackx seil ende hadde dien avondt mit somige schepen wel te Philippine kunnen komen, so niet het schip van S.H. op het sant waer gekomen; naer anderhalf uir seilens, waer alle schepen 't seil nae streecken, liep S.H. schip soo drooch, dat men daer rontsom gaen kost, ende ginck ick biekans twe uyren mit [69] S.H. prins Willem wandelen; in de schans kreech S.H. advis van Lillo, dat don Francisco de Melo mit seven regimenten te voet ende vijf te peerdt was in Brabandt gekomen, liet de Fransoisen mit Théoville begaen.

Den 22 junii/2 julii ginck S.H. t'seil op een dondersdach ende quam te ontrent half twaelf te Philippine mit sijn schip, alletijt noch contrarie windt hebbende; naedat hij gegeten had ende de ruyterie aengekomen, liet hij de heer Staekenbroeckx ende de Rijngraefs brigaedens aen landt gaen, te Bouchauten logeren; het canon wierde oock aen landt gebrocht ende het voetvolck belast te scheep te blieven tot naeder ordre; ondertuschen wierde een brugge oover de contrescharp van Philippine gemaeckt. - S.H. kreech daer tijding, dat don Francisco de Melo ettelijcke troupen hadde gebrocht tuschen dach en nacht omtrent 't fort Riemen tuschen 't Sas ende Gendt ende dat don Francisco Melo naer Brugge was. - Naedat S.H. de tour van 't fort had gedaen, gaf hij ordre, dat het voetvolck 's anderen daechs om vijf uyren soude te lande wesen mit haer wapenen.

Den 23 junii/3 julii ginck S.H. des vriedachs om half sessen uyt sijn schip, ginck mit de vieroers nae Assenede, settede de guardes in tweën gedeelt op de wacht nae het Sas, ordonneerde selfs het quartier om het vlecken²⁶, 'twelck duirde tot half twaelf; hebbende gegeten, ginck S.H. het voetvolck sien in 't quartier marcheren, quaemen de Engelsen mit d'avantguarde eerst, daernae de Schotten, daernae de Françoisen, allegaer in goede ordre ende heel fray volck, ende waeren der veul colonels die haer musquettiers affdeelden ende namen in plaetz van tien gelederen twintich glederen, elcke tien glederen mit een officier geleit, 'twelck veel beter is ende mit beeter orde

25 Contemplacitie: welwillendheid.

26 Vlecken: gehucht.

[p. 14]

toegaet als in een straet mit soo een breet front te komen, daerdoor in elck gelitt soldaeten moeten affgaen ende ooversulckx dicwils vijftien à veertien geleders komen, 'twelck tegens d'ordre is van tien glederen, qualijck staet ende alles onneffen maeckt, als men begint in batalie te staen; de pijcken marcheerden al well, ende waeren der die een veendell ofte twee lieten bieëen marcheren, [70] 'twelck het front niet te breet maeckte, ende ginck mit goede ordre, want als het front te breet is nae de distantie van de straet, moeten sich de soldaten sluyten ende drucken, 'twelck disordre maeckt ende quaelijck staet; daerom is beeter in sulcken gelegentheit, om voorbij S.H. in goede ordre te marcheren, twintich gelederen te maecken als 10 glederen. - De troupes in 't quartier gekomen sijnde, gaf S.H. last, dat d'officiren bie de troupes bleven ende dat de helft maer om stroo ginge, d'andere bie het veendel, gereet om de waepens aen te doen in cas van alarm, ende wierde de regimenten aengesecht in cas van alarm een yeder op haere posten te blieven, behalven Ferens ende de Walen, die als den alarm heet was, strackx nae de geavanseerde wacht souden gaen, die nae het Sas is, Beversweerts regements aen de linckehandt, daer de twee compagniën op den dijck de wacht hebben; wierde oock ettelijcke stucken op hoochten gebracht. - Nae het Sas gaende wandelen, om de wacht te besien, sach men altemits ruyter achter het kanael marcheren, hoorde men het trommeken gaen ende sach men don Francisco [de Melo], Cantelmo ende andere dons van 't Sas mit drie koetsen nae Riemen ende Gent voeren, mit drie troupen ruyter geleit. - Der wierde dien avont noch ordre uytgegeven om des anderen daechs heel vroech het quartier te beginnen te trancheren. - Men seit oock, dat Beck mit sijn troupen kompt herwaerts ende verlaeten Théonville alsoo helendal.

Den 24 junii/4 julii worden aen alle compagniën 15 schuppen gegeven, ende begost men mit den dach de retranchementen, dewelcke dien avont alle in defensie quaemen; S.H. ginck om half acht een tour doen ende animeerde de soldaten t'arbeiden. - Dien avont ginck een colonel op de wacht nae het Sas, ende worde de wacht versterckt mit negen compagniën, daervan een troep wierde geset een driehondert passen achter de eerste, om die in tijt van noot te seconderen. - Oock wierde een travers gemaeckt voor aen 't hooft nae het Sas toe ende geseit, dat het genoch was twee man op een roy te setten om te arbeiden, dat mij dunckt van neen, want drie of vier sullen meer eerde uytwerpen, maer weliswaer als de eerde is uyt de gracht opgeworpen, kunnen maer twee het werck opsetten. - Het beste is 5 man op 2 royen²⁷ te laten arbeiden.

27 Roy: roe.

[71]

Den 25 junii/5 julii heeft S.H. noch voor de predicatie de tour van het leger ende heeft noch een travers geordonneert voor die daer all gemaeckt was, ende laet den dijck retrancheren, omdat den viant sich daer niet van soude bemechtighen, settende daer canon op, het quartier ende de logementen van de soldaten daer niet mede soude incommoderen. - Den Franschen ambassadeur [Gaspard Coignet de la Thuillerie] quam weder in 't leger. - Begosten de wachten van de oudste colonels ende de drie brigaden nae malckanderen te waecken. - Prins Wilhelm dede de ronde. - Der quam tijdinck, dat Théonville in veertien daeghen soude in de Françoisen handen wesen.

Den 26 junii/6 julii isser niet voorgevallen als dat capitein Wolf een deel soldaten

[p. 15]

inbrocht mit list; hij leggende in amboscade²⁸, liet van sijn volck in de huysen lopen plunderen ende op de bomen klimmen, daer de viant op uytviel, die hij dan besettede ende gevangen kreech. - De wercken wierden verbetert ende redouten tuschen ende in 't ruyterquartier gemaeckt, die S.H. ginck besien. - Der quam tieding, dat Cantelmo forten dichtbie Sint-Anna maeckte, om het debarquement te beletten in toekomende tijden.

Den 27 junii/7 julii isser niet voorgevallen. S.H. is 's morgens ende naemiddachs uyt geweest ende heeft de Riengraf uytgeschickt mit vijffhondert peerden, gecomandeert van den heer van Rysoir, Benting, Obdam majoors, drie ritmeester, 3 lieutenants, 3 cornets, om op de vaert yet te besien, ende heeft den viant grooten alarm gehadt; een soldat, die op een fort gevangen was, seit datter weinich volck was, heel bang. - Der is een ambassadeur van een heer, die onder den koninck van Congo [Garcia II] sit, bie S.H. ten eeten geweest, alsoock mit S.H. gebesoigneert, was pickswart.

Den 28 junii/8 julii isser niet voorgevallen. S.H. is die wech nae Philippine geweest, heeft twee redouten laeten maecken, ick mene om de retraicte te seconderen. - Prins Wilhelm dede de ronde mit de heer van Brederode, die veul soldaten op de bancketten vond, daer hij seer om keef.

Den 29 junii/9 julii is S.H. bie de gecommiteerden van de Staeten ten eten geweest neffens een deel officieren; daernae is hij om het leger gereden, enige hoochten besien, die sijn quartier kosten commanderen, den viant daer canon gebrocht hebbende.

28 Amboscade: hinderlaag.

[72]

Den 30 junii/10 julii is S.H. des naemiddachs op het heiken nae Selsaeten gaen wandelen, de viant schietende mit stucken ende musquetten van haere wercken, ende ginck S.H. soo wijt mit weinich volcks, dat veul officiren sich daeroover verwonderen ende het haer niet well aenstond, ende was S.H. prins Willem etc. bang. - Is mij geseit doen den viant een attaque dede op het quartier voor Sluys van mijn oom graf Willem [Lodewijk], dat prins Mauritz strax 4 à 5 veendels daerheenen schickte mit ruyters, om den viant te abuiseren ende te doen gelooven, dat sooveul volckx daer was. - Trommelen sijn oock goet in sulcken occasie, besonder als men mit een partie uytrijt. - Niet te vergeten wat prins Willem mij geseit aengaende de princes-royal.

Den 1/11 iss S.H. gereden om de wercken buyten het quartier te sien, die eersdaechs moeten gereet sijn. - Het gespreck mit Alexandre de Doux, heer van Hautain, dat men dien ongelijck doet, ende als men woude, dat men wel yets koste uytrichten, dat veel luyden verwondert waeren van sijne patiëntie ende goedheit, sooveul toegaf, dat het geen poletijck werck was, dat men dien so tracteerde. - Hij bleef doch daerbie, dat hij dit jaer het alles noch mit patiëntie woude aensien soo om S.H. als prins Willems wille, van dien hij onderdaenighen diener is, doch hoe het toeckomende jaer sal afgaen, weet hij niet, als de saecken niet veranderen, 'twelck men moet sien. - Hij sal alletijt van S.H. ende prins Willem onderdaenighen diener blieven, als men hem nae behooren tracteert, soo niet, sal hij sich retireren ende sijn [zien] alles mit patiëntie aen, dat S.H. huis onderdruckt wordt, sonder yets aen te vangen, dan het schient, dat de getrauwe diensten van dien worden vergeten, ende op haer fondement, mit haer goet ende bloet

[p. 16]

gefondeert, beginnen andere te bauwen, 'twelck moet beklaecht wesen, als hebbende in 't geringste niet verdient, maer ick hoop men sal op het lest noch tot erkenteniss komen en erkennen de rechte vrienden ende die dienst kunnen doen, dewiel de anderen niet kunnen als praeten ende meer niet, dat tot de saecken niet doet ende maeckt miskontentement ende jalousie bie alle werelt, dat luyden die men voor vier, vijf jaer niet gekendt heeft oft die haest niet weet waer se henen sien, soo worden voorgetrocken.

[73]

N.B. Wel te remarckeren, dat S.H. niet lichtelijck heeft willen bougeren mit sijn leger uyt Vlaenderen, als Cantelmo den 12/22 julii mit 1500 peerden ende bie de 3000 man te voet omtrent de Maes was gaen logeren, waeroover men bevreest was, dat hij Gennep, de Graf, de schans te Voorn of Crèveceur soude aentasten, soo om Cantelmo de eer niet te doen ende hemselven de schande, dat S.H. om soo weinich volckx het heele leger soude bougeren ('twelck nochtans de meining was van de meeste ende de hoochste officieren), alsoock om Vranckrijck te soulageren, want den viant socht S.H. maer vanhier te krieghen, om Vlaenderen vrie te hebben ende alsdan mit sijn heele macht op Vranckrijck te gaen.

[75]

Den 2/12 julii schickt S.H. acht compagniën te voet mit een majoor op de wacht bie de ruyter, die 's morgens weer quaemen, als het dach was. - Mij wierde geseit dat hauwelijck van den heer van Donaw mit de graf van Stirum sijn dochter tot prejuditie van mijn neef graf Hendrick. - Mij worde goede hoop ende half verseeckeringe gegeven aengaende de saeck van Albertine madamoiselle, die mij mit aengaet, dat nae wensch soude uytgaen, 'twelck men moet mit patiëntie verwachten, swijgen daerom op alles still ende laeten sich alles wellgevallen watter geschiet, ofte men soll de kans verkerven ende ommestooten alle die moite ende patiëntie die men totnochtoe gehadt heeft; soo niet, moet men yetwas anders bie de handt nemen ende soecken; ick wil het slimste hopen; kompt het anders, sal mij des te aengenamer sijn; ick vreese, dat mijn ongeluck mij alletijt sal volghen, 'twelck ick hoop eens sal veranderen; voorall moet ick dat onthauden, te swijghen op alle hetgene datter geschiet, geseit patiëntie te hebben, 'twelck swar is, maer het moet²⁹.

Den 3/13 julii is S.H. wesen wandelen gereden ende vondt de redout heel qualijck gemaeckt, dat men van den dijck vlack daerin schieten kost, 'twelck hij liet veranderen, verhogen. - Ick had de heren van Brederode, Dorp ende andere ettelijcke luyden bie mij ten eeten ende att des avonts bie den heer van Brederode, daer de graf van Solms was, ende disputeerden oover de naem Emilia oft Amelia, daer hij heel verstoort oover wierde. - Den Riengraf heeft geseit verwondert te sijn, dat men mij soo tracteerde, als hebbende het niet verdient, doch dat ick mij meer moste pouseren, 'twelck wel soude kunnen doen, als het S.H. niet ander verstondt ofte mij beter rancontreerde.

Den 4/14 julii isser niets voorgefallen; heeren Staeckenbroeck, Viconte, Mesonneuve ende andere aten dess middachs bie mij.

Den 5/15 julii isser niet voorgefallen. S.H. is bie de heer van Brederode wesen eeten,

29 In de marge staat geschreven: M. Man. De betekenis is onduidelijk.

[p. 17]

was heel vrolijck, ginck daernae wandelen in 't hoorwerck. - Der quam tieding, dat Cantelmo mit sijn volck uyt de polder van Namen was getrocken oover de brug te Antwerpen, 'twelck den gouverneur van Breda alarme maeckte.

Den 6/16 is S.H. nae 't fort Riemen wesen wandelen, waer een veendrick worde gequetst. - Ick was bie Benting eten mit Staekenbroeck ende een deel officiren, daernae ginck bie Seercul, die heel verstoort was om juffraw Lorains willen. - Dien avondt quam weer contrarie tiding van Cantelmo, sodat men niet wost wat te doen.

Den 7/17 was S.H. bie de graef van Solms eeten, niet heel vrolijck, omdat hij tiding hadde bekomen van Bergen, dat Cantelmo sich sien liet niet wijt van Bergen, daer allerlei discoursen op vielen; d'ene seide 't was maer om het leger van hier te trecken, 'twelck Vlaenderen heel bedorf; d'ander seyde 't was op de steden en forten van Maes ofte den Rhien; de derde seide 't was om oover de rivieren te sien te komen ende een roof in 't landt te doen. - Tegens den avondt ginck S.H. wandelen, kreech tiding dat Cantelmo des woensdachs den 5/15 was te Geel geweest mit sijn volck, 50 compagniën peerden, 1500 vieroers, 30 waegens gelaeden mit leeren, schuyten, waerhenen wist men niet. - Daerop quaemen de Staeten bie S.H., doch wierde dien avont niets belast; S.H. wol weeder advisen hebben.

Den 8/18 is den lieutenant-colonel Alart mit 20 compagniën, van elck regiment één, wech geschickt naer Bergen, nae Breda ende soo voorts, om nae de Maes te gaen, om des fiantz dessein te beletten. - Isselstein schreef aen S.H., dat die van Gelder ende andere guarnisoenen waeren mit 3000 te voet ende acht compagniën peerden gekomen bie het huys te Nergena twe uiren van Gennep, soodat men vreest, dat se Gennep well mochten aentasten. - Prins Willem seide mij, dat men wel een aenschlach op Limborch hadde konnen in 't werck stellen mit een gedeelte van de ruyterie ende een 3000 man op wagens, want daer geen volck was.

[76]

Prins Willem en ick gaende of riedende wandelen, seide ick hem, dat ick niet bedencken kost, wat den viant mit alle sijne macht hier soo quam, dewiele S.H. desseinen nu al gefailleert waren, dat ick vreesde dat se yets in 't sin hadden nae de Maes of Rhien, ende souden S.H. hier maer ophauden ende schicken mit der haest een gedeelte van haer volck wech, om haer dessein in 't werck te stellen. Daerom, seide ick, sooveul ick hed verstae, soude een twintich compagniën te peerd en 40 te voet wech schicken om de frontiren aen de Maes en Rhien te decken, daer men het niet doen kan, ende stellen sich buyten perikel ende hazard.

Den 8/18 att de heren Huygens, Van der Cameren, Clandt bie mij ende waeren vrolijck, ende sprack ter Cameren van het huys van Bourgondiën ende maeckte een gelijckenisse daerop ende glosseerde. - Oock wiert er oock geseit geresolveert geweest te hebben hier te komen, te sien wat men hier koste uytrichten, ende als het oock misluckte, dat men in vijf of ses daghen weder nae Bergen soude gaen, om vandaer de frontiren te beter te kunnen decken ende te bewaeren, 'twelck mij niet aenstondt, want als 't qualijck luckt, wil men de schult op een anders man schouderen leggen ende excuseren sich daervan, 'twelck in dese conjecturen van tijden niet goet is voor den baes [Frederik Hendrik]. - In 't wandelen mit S.H. ende neffens Marlot riedende, worde ick gewaer, dat mijn diamant uyt mijn rinck gevallen was, ende kost dienselven niet

[p. 18]

vinden, gaf hem verloren, omdat niet eigentlijck wost waer hij gevallen was, ende datter sooveul volckx mij volchde ende sooveul sant ende vuilicheit daer was, doch belovende opentlijck 100 rijxdalers die se vonde, kreech se om neghen uir weder aen tafel van prins Willem, door 3 soldaten van den heer van Brederodes compagnie. - De capitein van de guarde, Gleeser, is dese nacht uyt geweest, om yet te recognosseren. Den 9/19 gaf S.H. last, dat d'officieren ende soetelaers, kramers haer bagagie solden wech schicken die se niet van doen hadden, wandt hij het maer een uyr van tevoren wil aenseggen, als S.H. sal marcheren; ick meen dat het een feinte is, om de viant te abuseren ende op een ander siede in Vlaenderen wat aen te vangen. - Dien dach quammer alheel geen tiding van de Maes en Rhien als alleen, dat Isselstein mit troupen in den Graef was gegaen, en bleef men noch bie die meinninghe, alsoff het op Gennep mochte gelden. - Prins Wilhelm en ick neffens joncker Willem gingen baeden. - N.B. Niet te vergeten wat ick van Horeloge heb verstaen aengaende het Sas, hoe hij dat wilde innemen, naemelijck van de sijde van Axel ende soo voort nae Sint-Antoni ende daer een brug te maecken. - Alsoock dien aenschlach op Vendelo van de heer van Donau op Venlo. - Van Wijnbergen op Gelder, daer ick het geschrift off heb.

Den 10/20 julii is S.H. bie de heer Staeckenbroeck wesen eten, was vrolijck, liet de wagens uytdelen, 2 capteins een wagen. - Schickte den heer van Beverweert uyt mit 300 peerden, 200 te voet den wech nae Gent. - Kreech tiding, dat Cantelmo Loemel gelogeert hadde, wiste anders niet, waer hij henen was ofte wat hij wil voornemen. - Twaelfduisent Luyckse boeren waeren bieëen, om de Hessissche uyt het casteel Cronenburch te doen vertrecken, dat se hadden ingenomen.

Den 11/21 is de heer van Beverweert weergekomen, is dicht aen de poort te Gent geweest ende bie Wongelgom aen de Ley, heeft niet vernomen, geen alarm gehoort. - Der quam tiding, dat Cantelmo Eindhoven in hadde genomen ende brantschatte de Meyerey van Den Bosch.

Den 12/22 quam er tiding dat Cantelmo t'Os en Berckum lach, dat Iselstein in de Limers was gegaen, waeroover S.H. niet wel tevreden was, en gaf hem datelijck schriftelijcke last mit een post, dat hij volck in de Graf en Gennep soude schicken.

[77]

Der quam tiding door d'agent Sems, dat Ferfax geschlagen, de graf van Essex, heer Waller, de coningin [Henriette Marie van Bourbon] den 6/16 julii bij den coninck [Karel I] ende dat de vloot geschlagen. Dat de baron van Donau, de marquijs de Vieuville doot waeren gebleven.

Den 13/23 julii isser in S.H. leger niet voorgefallen als dat don Francisco de Melo S.H. Eindhoven heeft gepresenteert weder te geven, indien hij Heeswijck ende andere plaetsen oock neutrael wilde maecken. - Cantelmo ginck den wech nae Heeswijck; Iselstein ginck weer binnen de Graf; Allart was oover het waeter nae Heusden, dorst om de ruyter niet door Brabandt te gaen. Men vreest Cantelmo sijn desseinen nu sooveel niet als in 't eerste, een yeder op sijn hoede sijnde. - Mij worde gesecht van des landtgraven van Hessens pretensie op madamoiselle Albertine. - S.H. liet mij seggen, dat hij bie mij eeten woude, door prins Willem, ende wat die dien avond dede, naemelijck kuste op sijn boers.

[p. 19]

Den 14/24 isser niets voorgefallen in 't leger. S.H. had pijn in de tanden. - Der quam tijding, dat Allart mit sijn troep binnen Bommel was gekomen, die hij nu verdelen sal in de steden. - Iselstein had 2 compagniën te peert binnen Bommel geschick, 1 te Tiel, in de Graf twe, de rest in Nimmegen ende 150 musquetiers binnen Gennep, soodat S.H. nu buyten vreese was. - Cantelmo had het kasteel Heeswijck ingenomen, lacht mit die brief, te Lit en Litoyen, de ruyter een deel t'Os en Berchum, en liet de roep gaen, dat hij een brug woude maecken, om in het eilandt Voorn te komen. - Don Francisco de Melo lach noch still, was te Gendt. - 'tgene mij de viconte de Manchaux seide aengaende sijn huysvrauwen brief ende vedder³⁰ Jurgen.

Den 15/25 is S.H. bie mij wesen eten, was heel lustich, had noch wat pijn in de tanden. - Der quam niet nuys van den Maes als dat van 's daechs tevooren. - Des avonts verloor 300 gulden.

Den 16/26 is S.H. in de kerck geweest; nae de predicatie ginck S.H. prins Willem den ambassadeur van Portugal [Francisco de Andrade Leitão] inhaelen, die bie S.H. des middachs att. S.H. liet aen de barrière, daer den ambassadeur inquam, 2 à 3 compagniën komen van andre posten; te 5 uyren deed den ambassadeur de ronde van 't leger ende ginck nae de schans Philippine slaepen, om so voorts nae Den Haech te gaen. - Graf Hendrick vertrocken nae Den Haech. - Der quam tiding, dat Cantelmo nae Vendelo mit sijn volck marscheerde. - 'tgene mij d'heer Knuyt seide aengaende Middelburch, naementlijck als S.H. woude, so was het nu tijt om heel Zelant aen sijn siede te krieghen; hebbende die stadt, soo had hij se alle, want Tergous doet all wat Middelburch doet; Vlissingen, Tertolen, Terveer daer is ghen twiefel aen; Zirckzé is passelijck; te Middelburch wort nu de magistrat verandert, ende daerdoor soude S.H. Tibold ende Stavenes kunnen onder kriegen; de predicanten sijn nu heel goet, preeken tot advantagie van S.H.; oft alles evangelie is, weet ick niet; ick weet wel, dat die twee groote vrienden hebben ende Knuyt seer haten; ick mene dat hij dat voorgeeft om sijn vrienden in de regeringe te krieghen.

Den 17/27 isser niets gepasseert ofte niet nuys gekomen als dat mij mijn esquier I. [Vincent van IJsselsteyn] heeft geseit dat gister op sondach sol geschiet sijn van O.V.P.D. [Frederik Hendrik] op een stoel, dat voor hoort, achter sijnde, van Gent daer expres om hier gekomen en gehaelt geworden.

Den 18/28 julii iss S.H. wesen wandelen den wech nae Riemen ende sach men veel volckx staen op haere wercken en pijcken; daernae een weinich meer op het Sas op een heicken, ende galoppeerde S.H. een goet stuck weechs tot vreucht van alle werelt, want het [78] in lange tijt niemants gesien heeft. - S.H. kreech tiding, dat Cantelmo nae Vendelo ginck, men meint oover de Maes ende soo oover Rijns na het grafschap Sutphen, om daer een roof ende brandt te doen. - Iselstein ginck mit de ruyter nae Orsoy, Allart nae Emrick, om het voetvolck in de guarnisoenen te leggen ende op Cantelmo te letten.

Den 19/29 julii ginck ick bie de viconte eten neffens de heer van Brederode, graf Solms. - Der passeerde dien dach niet als dat den commandeur van de graf twe geïntercepieerde brieven van Cantelmo, geschreven aen den gouverneur van Gelder

30 Vedder: neef.

[p. 20]

ende Vendelo, waerin hij seide in die quartieren gekomen te sijn om S.H. uyt Vlaenderen te trecken, dat hij dat arme Vlaenderen beklaechde, dat van viand en vrienden wierde opgegeten, sijn conquesten van Eindhoven end Heeswijck. - S.H. heeft al Cantelmo woelen voorsien ende om hem meer te mepriseren, maer een overste-lieutenant hem tegen geschickt met 20 compagniën te voet.

Den 20/30 julii isser niet voorgefallen; quam tijding, dat Cantelmo noch nae Venlo toeginck, ende was men nochall beducht, oft hij te Keiserweert oover mochte gaen, branden ende plunderen de graefschap Sutphen ende de Twente. - Heeft N.D.W. voor de eerste mael sich geseringeert³¹ ende pillen gebruyckt.

Den 21/31 julii continueerde die vorige tiding ende sorge. - Der worde gesecht de ruyter solden haer bagasie uyt de schepen doen en dat men eenige soude casseren. - De ambassadeur van Vranckricks wagens hadden rancontre; 't voetvolck liep wech ende der wierden enige ruyter gequetst. - De rancontre die de overste-lieutenant Tienen had, staende gereet om te marcheren ende te waecken als colonel, belastede S.H., dat den oversten Wienbergen soude waecken; sijn tente en stoelen waeren all nae buyten.

Den 22 julii/1 augusti isser tiding gekomen, dat Cantelmo haestich wedergekeert is nae den Demmer, ende men meindt, dat hij nae Téonville gaet. - Wiert er geseit, dat don Francisco de Melo soude vertrecken, maer niet waerhenen. - Wierden 300 à 400 schepen en wagens afgedanckt; het regende den helen dach. - Quammer tiding, dat die van Maestricht hadden ingenomen het casteel genaemt Jaetz ende tnegentich man daerop gelaeten.

Den 23 julii/2 augusti ginck S.H. in de kerck. - De oorsaeck dat Cantelmo vertrock, was dat hij verstaen had het halve guarnisoen van Maestrichtt uyt te sien, die hij meinde te slaen; in plaetz van die kreech hij 130 man te voet ende 70 peerden, die in het kasteel Jaetz solden amunitie brengen, dewelcke hij sloech end debandeerde, ende belegerde 't kasteel. - Der waeren keisersen in 't kasteel te Gronsfelt gekomen dicht bij Maestricht.

Den 24/3 quam der tijding, dat Cantelmo weder oover de brug bij Antwerpen was gemarcheert en dat don Francisco de Melo weder soude gaen na Théonville. - Der quam tiding uyt Vranckrijck, dat sich die van Théonville niet seer weerden, dat all aen de contrescharp waeren ende meinden de stadt haest te hebben; den brief is aen de ambassadeur van Vranckrijck van d'hertoch d'Anguyn geschreven. - S.H. heeft Iselstein, Allart bedanckt deur brieven voor haer goede debvoiren, moite en sorge.

Den 25 julii/4 augusti isser niet voorgefallen ofte nuys gehoort. S.H. had medecien ingenomen, quam niet uyt sijn kaemer. Ick att bie den ambassadeur van Vranckrijck.

Den 26/5 heeft S.H. weder medecijn ingenomen ende niet uyt geweest, quam der tijding van Théonville, dat se de galeriën in de gracht maeckten ende dat se de stadt haest meinden te hebben.

Den 27/6 isser niet voorgefallen; de prins van Portugal quam bie S.H.

31 Geseringeert: ingespoten.

[p. 21]

[79]

Den 28 julii/7 augusti isser niet voorgefallen als dat eenige stucken van horden, mit leer oovertrocken, hier in 't quartier worden gebrocht, daer men een brug off kan maecken. - Schreef Cantelmo, dat hij die soldaten op Jachs gheen quartir woude geven. - Quam er tijding uyt Engelandt voor de koninck, die heel goet was, de provincie van Kendt heel voor sijn majesteit, de koningin bie sijn majesteit. Waller geschlagen, Rochester in sijn majesteits handen.

Den 29/8 bin ick te Axel geweest, daer acht bolwercken rondtom sijn, wel geproportionnert, groote circumvallasie, weinich huysen en borgers. Daernaer Terneusen, dat smal en langwerpich is, heel irregulier end wietloopich, Mauritzfort vierkant en nett, en sagen van het Sas tot Hulst veul forten ende redouten, die so nae aen malckanderen leggen, dat se mit kanon eenander beschieten kunnen, en daervoor een passelijck schoor[dijck] -, waervan de naemen luyden als volcht...³².

Den 30/9 isser niet voorgefallen; den oversten Kijn seide mij, dat graf Mauritz maer drie extraordinaerische presenten hadde bekomen, een van 180 duisent gulden, te weten 600 kisten suycker ende elck kist gold 300 gulden. - Daernae noch twee andere, die sooveul niet weert waeren, sodat dese drie presenten van de Portegise coopluyden beloopt tuschen de vier- en vijfmael hondertduisent gulden, dewelcke hij alle aen het huys heeft gehangen, behalven eenige weinich schulden die oock betaelt sijn, en is de kass so leech, datter gheen hondert gulden in is om sijn schulden te betaelen, ende kost den trompetter Hanien gheen geldt krieghen. - Dat sijn opinie oock was daer noch een jaer off drie te blieven, als gaf hij anders uyt, om noch yetwas te prospereren, dan hij daer oock een huys gebaut heeft, 'twelck hem veul kost, oover de 100 duysent gulden. - Dat hij in alles noch bie hem heeft 300 duisent gulden, ende als hij so rasch weerkomt, dat hij geruïneert is, want naer advenant het gebau van het huys dat in Den Haech staet, moet het gemeubleert sijn ende het huysholden oock daernae, niet doenlijck. - Dat de [Westindische] Compagnie noch op hem pretendeert, daerom Kijn hem geraeden heeft sooveul te sijn [zien] te bekomen als hij kan, wanneer hij vandaer gaet, want van de coopluyden heeft hij niet te verwachten als querelen, questiën, affronten, want de coopluyden mit luyden van fatsoen niet om kunnen gaen. - Dat hij een groote faute heeft gedaen, de caemers ende de bewinthebbers niet te kennen, laetende het alles op de Staeten-General en S.H. affloopen, die hem daernae niet hebben kunnen mainteneren, ende de bewinthebbers van hem jalous sijnde, hebben hem bie alle maeniren gepijckeert, omdat hij haer niet meer en kende, want hij noit ofte weinich aen haer schreef, maer all aen de Staeten en S.H., ende klaechde altijt seer oover de bewinthebbers, dat se haer beloften niet hielden. - Datter nu voor geen veertien daeghen provisie is in West-Indiën, ende als de Portugiesen haer nu belegerden, soo souden sij de West-Indiën in drie weecken ten alderlangste moeten oovergeven, gelijck oock geschiet soude sijn bie tijden van de Spaense vloot, hadden se maer gelandt, wandt alsdan kunnen off durven de inwoonders niet brengen daer sie nu aff leeven, die ons volck doch weinich gesint sijn. - Den avont om elf uyren kreech S.H. kundtschap, dat Cantelmo uyt was mit tweeduysent man te voet en 27 cornetten peerden, daerom de soldaten ende ruyter alert worden geholden.

32 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 22]

Den 31/10 isser niet voorgefallen als dat prins Willem bie de Riengraf is ten eeten geweest, ick bie graff Fritz. - Der quam tijding, dat don Francisco de Melo mit 60 compagniën te peerd en 2 à 3 duisent man oover de brug te Antwerpen was getrocken ende dat hij te Contwijch logeerde, dat te Ripelmonde oock noch volck was oovergemarcheert ende dat se nae Luxemburch gingen, om de Françoisen te beletten, alse Théonville inkregen, niet verder te avantzeren ende haere progressen te beletten.

Den 1/11 augusti isser niet gepasseert.

Den 2/12 is S.H. prins Wilhelm nae Sluys gegaen oover Isendijck, Ausburch en door 't lant van Casant en quam te twaelf daer; des naemiddachs ginck prins Willem in 't lant van Casant, om het fort Orangien-Nassau te sien ende het nieuwe werck, dat Cassandria heet, ende voorts nae de duynen, was in perikel van sijn been stucken geschlagen te worden van de heer van Dona peert.

Den 3/13 ginck S.H. op de platteforme, alwaer hij sach Sint-Donas, Sint-Jop, de Sterreschans, Isabelle, Teresa, daernae op het groot en kleine Pas rondtom de stadt [Sluis], daer... bolwercken sijn heel...³³.

33 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[80]

De Crabbeschans. - Heel groot en fray mit een contrescharp en grach rondtom; 't landt loopt alle tijen onder, sodat als het hooch waeter is, dat men daer niet op doen kan, en behoeft men maer stercke wacht te houden als 't waeter leech is; nae den eeten vertrock prins Willem denselfden wech die hij gekomen was, langst veel redouten ende forten, Hans de Fries, Cateline, Fredrick Hendrick,...³⁴ ende quam te acht uyren t'Assené, had een groote donderbuy end blixem. - In 't quartir comende, wierde geseit, dat Théonville oover was, marquis de Chèvre doot, Gassion seer gequetst, duc d'Anguyn in de back gequetst.

Den 4/14 isser niet voorgefallen; der quam tijding, dat Théonville oover was ende dat se den 1/11 augusti waeren uytgetrocken. - Der quaemen brieven, dat den heer van Donau voorseecker soude trauwen mit het freulen van Stirum ende dat de vaeder nevens alle de vrienden daerin geconsenteert hadden.

Den 5/15 isser geen continuatie van Théonville gekomen; S.H. liet alle colonels bie sich komen ende vraechde haer, oft se gheen raet en wosten om het fort Riemen ende...³⁵ te emporteren oover bruggen, om die twe forten hebbende, daernae een brugge tuschen beide te maecken, waerop de heer van Brederode, graf van Solms neffens alle de colonels geantwoort, dat sie verstonden, dat het niet doenlijck, eensdeels omdat de brug so smal, datter maer twe man neffens malckander kunnen ghaen, datter geen bermpte was, datter stormpaelen waeren, de viant daer sterck achter, op sijn hoede ende alle nacht in 't geweer, de dijcken well mit stucken versien, want den aenschlach een tijt geleden door den gouverneur van 't Sas aen S.H. door een tamboer ontdeckt, en waeren all van dat advis, behalven den heer van Beversweert, die meinde 't was een hazardt, men behoorde het te versoecken, het kost gelucken, den viant lach daer maer mit 3000 te voet ende 16 compagniën peerden. - D'heer Veltrier schreef mij, dat heren

34 Niet ingevuld door Willem Frederik.

35 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 23]

Staeten van Zelant sich mit die vier provinciën hadden geconfirmeert aengaende mijn persoon nae Munster op de vredehandeling, dat Gelderlant geen last, maer twiefelde niet ahn haere principalen confirmatie, die van Hollandt desgelijcken. - D'heer Knuyt seide mij, dat S.H. de saecken van Middelburch hadde afgedaen nae sijn goetgefalle ende contentement, maer dat het noch voor een seeckeren tijt wierde secret ghehauden, totdat de reeckeninghen gedaen waeren, dat het niemants woste als S.H., de secretaris Huygens en heer Knuyt, dat de provintie van Zelandt nu seer goet is voor S.H.

Den 6/16 isser niet voorgefallen als datter seshondert matrosen van Vlissingen sijn gekomen, die men had aengenomen om de biesbruggen oover te brengen.

Den 7/17 quam de verseeckerheit van Théonville, dat se de 31 julii/10 augusti waeren uytgetrocken. - Der wierden 12 hondert man gekonvoyeert om mit de ruyter op fouragie te gaen, 900 musquetten, 300 pijcken, gecommandeert door Picheler. - De baron Dona vertrock, om te gaen trauwen mit freulen van Stirum. - Desen dach was ick 30 jaeren out.

Den 8/18 ginck ick het convoy besien en vond den oversten Picheler bie het voetvolck, d'heer Risoir bie de ruyter ende vonde het voetvolck quaelijck gestelt, want sie stonden wiet van de enge straeten op het plain, gheen voetvolck op de wech nae Lovendegum, maer 80 ruyter; daernae bracht Picheler daer 30 pijcken, 20 musquetir, een wacht nae Riemen; daer stond 80 ruyter voor 200 man te voet, [83] 'twelck oock niet deucht, want de ruyter geschlaegen, loopen sie het voetvolck omveer; oock stonden de pijcken end musquetten onder malckanderen, welck oock niet deucht, want de pijcken moeten in de straet staen, daer sie am engsten is, ende de musquettiers oover de slooten in de campen, om te seeckerder te kunnen schieten, ende daer ruyters achter, alleen tien, twaelf peerden geavanceert op schildwacht mit 2, 3 bie malckander en d'een niet voor d'ander. - D'ambassadeur van Vranckrijck ginck nae Den Haech; ick geleide hem tot aen sijn schip ende nam daer afgescheit van hem.

Den 9/19 augusti isser niet voorgefallen; de serganten ende quartirmeester kregen ordre om de schepen t'ontfangen. - Der quamen drie heren uyt Den Haech, om oover de Hessisse saecken op Maes en Rhien te spreken, Bronckhorst, De Wit, Viersen. - Hoonstein seid mij, dat à O.V.P.D.G.³⁶ desen winter most waskeersjes gebruycken, hebbende een vochte neuse, druypert. - Dat hij te Rijnberch een gemeine vrauwe bie sich riep ende kuste se dicht, staende.

Den 10/20 augusti deden de drie gecommiteerden haer propositie ahn S.H. aengaende d'imposten die vrauw landtgravin [Amalie Elisabeth van Hanau-Münzenberg] sett op de Maes en Rhien. - Daernae d'heren Bronckhorst en Viersen een ontwerp van een protest tegens die van Hollandt aengaende de weigering der ambassade nae Engelandt, 'twelck S.H. goetvond, doch niet om somige harde woorden daeruyt te laeten. - Der quam tijding, dat de Franschoisen Surch in hadden genomen, Arlon belegert, Trier berendt. - S.H. ginck de wech nae Philippine, om te sien waer de ruyter ende voetvolck souden te scheep gaen.

Den 11/21 isser niet gepasseert, end wierde het bagagie naer scheep gebracht. - 'tgene

36 à O.V.P.D.G.: prins Willem - de à en G zijn naderhand toegevoegd, vermoedelijk om verwarring te zaaien.

[p. 24]

mij Benting seide aengaende de plaetz van Echten, om die op de heer Donau t'brengen. Den 12/22 augusti wierd alle officieren belast haer bagagie altemael wech te schicken, datter niet een wagen soude blieven in 't marcheren. - Der wiert ordre gegeven van S.H., dat men mit den dach des anderen daechs soude marcheren, ende wierd Eerentruyter mit de graf van Solms regiment geschickt op de wacht nae het Sas in plaetz van de 15 compagniën die daer maer ordinaris plachten te gaen, sie sijnde 11 compagniën tesaemen. Picheler kreech last om te gaen bie den collonel Noortwijck op dien kruysdijck van Boechhaute nae den schepen, d'oude Ferens op den dijck bie de redoute die nae Philippine gaet. De captein van de guarde [George Gleser] kreech ordre om te blieven staen mit de extraordinaris compagnie aen een kruysdijck, daer de baron Schoenenburch plach te leggen, de wech nae Bouchhaute. Colligny sijn regiment ginck door ordre op de dijck van Philippine, die nae de ruyterschepen gaet.

Den 13/23 augusti begosten die regimenten die ordre hadden gekregen, een yeder nae sijn poste te marcheren ende het leger mit de reveille in wapenenen te staen. S.H. een tour doende langs de fronte, begosten de Schotten te marcheren, daernae de Francen, daernae d'Engelsen, als dat uyt het quartir was, Erentruyter en Solms regiment, daernae Laferté mit S.H. regiment te peert, ende quam de viant niet uyt ende was alles te scheep voor 11 uyren. - De ruyter marcheerden te 2 uyren en waeren all voor negen scheep, kregen ordre om nae Bergen te gaen, te Wou te gaen leggen. - S.H. gegeten hebbende, maeckte te twaelf uyren seil ende quam te half achte bij de Goes mit all de scheepen; omtrent 2 uyren quaemen de Staeten van Zelandt bie S.H. op het schip, daernae Carleton. - Quam dien avont dicht bie Tergoes. De prins van Talmont bleef te Bouchaute, om mit paspoort nae Vranckrijck te gaen.

[84]

Der bleeven wel tsechtich schepen op het landt sitten. - Cantelmo quam om half acht des avonts mit 2000 à 3000 man niet wiet van Philippine kiecken. - Noortwijck bleef mit sijn regiment daer, om de voerluyden te beschermen, die alle daer bleven, om mit de schepen van de ruyter gehaelt te worden.

Den 14/24 augusti ginck S.H. t'seil en quam omtrent 10 uyren bie Bergen mit de meeste troupen, att in sijn schip ende ginck daernae aen landt. - De ruyter gingen oock aen landt en gingen te Waude leggen. - 't voetvolck bleef in de schepen, behalven de guardes, die in de stadt Bergen quamen. - S.H. wierde geseit, dat don Francisco de Melo in 't Haghelandt lach mit sijne troupen, don Francisco te Brussel. - Der quam tijding, dat de coninck van Engelandt Bristol, Exeter in had, alwaer hij gelt en schepen had gekregen. Den graf van Exsex heel swack en de Parlementssaecken in poveren staet. Den 15/25 ginck mit prins Willem op de jacht, kreech dien dach een hefftighe [buik]loop, die mij den heelen dach te bed hielt. - Prins Willem ginck baden. - Cantelmo marcheerde om 12 uyren t'Antwerpen oover de brugge. - Der was een soon van den churvost van Saxen onbekent te Bergen aengekomen, die onbekent wol reisen. - De ritmeester Krock reet uyt mit 180 peerden.

Den 16/26 quam Crock weder, brocht 1 lieutenantz, 2 cornets, een standart mit van

[p. 25]

twee Spaense compagniën, die te Merxem logeren, ende meint hij ende andere officieren dat, sowanneer mit tweduysent peerden was gegaen, alle de ruyterie van Cantelmo soude geschlaegen sijn geweest oft tenminsten den meesten deel; dit geschiet sijnde, trock Cantelmo sijn ruyter in, logeerde se achter een waeter ende brugge, heel seeker.

De 17/27 ginck S.H. nae Wou en besach het ruyterquartir, schickte Alua sijn regiment ende Wijnbergens regiment om de ruyter helpen te bewaecken.

Den 18/28 augusti quaemen de wagens all oover van Philippine en het regiment van Noortwijck, daer gebleven om de wagens wille.

Den 19/29 werden de leste wagens uytgescheept, ende gaff S.H. last aen den commissaris Casembrot van de scheepen om de ruyterschepen all af te dancken, oover de 300 in 't getal.

Den 20/30 isser niet voorgefallen; d'heere Huygens ende Klant gingen nae Den Haech; ick speulde ende verloor veul gelts, 'twelck niet meer doen sal om niemants wil op een sondach. - S.H. at bie den heer van Beversweert.

Den 21/31 augusti wass de soon van den churvorst van Saxen hier, dien ick ginck aenspreecken; dien dach passeerde'r niet.

Den 22/1 ginck prins Wilhelm op de jacht nae Sint-Martensdijck, quaemen te half negen eerst weder te Bergen. - Ondertuschen wierden granaden uyt een mortier geschooten ende geprobeert.

Den 23 [augusti]/2 september isser niet gepasseert; den cornet Haultyn, Saint-Martyn sloegen de patroellie van den viandt, kregen 14 à 15 peerden. - Den heer van Brederode seide ende verseeckerde mij, dat de heer Katz, pensionaris van Hollandt, op S.H. side begon te komen, dat die van Hollandt begosten traictabeler te worden.

Den 24 augusti/3 september isser niet gepasseert op den dach. - Den 24/3 was S.H. prins Wilhelm op de jacht na Wau; ick was in sijn geselschap. - Des avonts om vijff uyren reet de ritmeester Krock uyt nae des viants quartir mit 180 peerden, ende S.H. prins Wilhelm volchde hem mit all de ruyterie om acht uyren, marcheerde den heelen nacht; ick was oock bij hem; het [wacht]woort was Maria.

[85]

Den 25 augsuti/4 september stelde sich prins Willem in amboscade mit alle ruyterie in campen en heggen, soo hij best kost om maer bedect te sijn en niet gesien van den viant, op een boerenhof, die Misthoef heet, en bleven daer staen van vijf uyren des morgens tot half acht. Terwielen taste Krock de wacht van Cantelmo quartir aen, die sich wel weerden, en kost er niet aen se doen. Cantelmo liet strackx de ruyter die hij krigen kost, opsitten en die Krock volgen ende schickte twehondert Spanjers onder een general-major en vijf capiteins op de wech van de heyde nae sijn quartir; Krock retireerde sich all soetjes; ondertuschen komen des viants ruyter, daer hij all mit schermutseert ende brengt se tot op de heyde, dewelck hem een stuck weechs vervolchden mit vijf troepen ruyter in de heyde, maer de amboscade ontdeckt hebbende, begosten stil te hauden ende daernae weder terug te keren. S.H. prins Willem dat sijnde [ziende], neffens de heer Staeckenbrock, graf van Stirum, Rijngraf naemen resolutie de viant den wech aff te sniden, ende ginck de heer Staeckenbroeck

[p. 26]

mit sijn ende des Riengrafs brigade den wech nae Antwerpen, om haer den wech aff te snieden van sijn quartir; de graf van Stirum ginck recht oover de heyde nae de viant toe, dewelck mit haer quam aen het schermutseren; ondertuschen kompt mijnheer Staeckenbroeckx regiment van tersieden ende joegen den viant terrugge, die wederom secours krigende, daer Cantelmo en den lieutenant-general don Jan de Bourg bie waeren, dreven ons volck wat terug, doch strackx gesecondeert sijnde, joegen den viandt heel wech.

Cantelmo was gevangen, had don Jan de Bourg hem niet ontset, die gevangen wiert neffens 9 ritmeesters,...lieutenant,...³⁷ cornets; het voetvolck, dat Haersholt regiment grote schade had gedaen ende Staeckenbroeckx regiment, daer se ritmeester Beens cornet dootschietende, de standart van kregen, gaven sich, naedat se gesommert waeren om sich op te geven, ende twe kompagniën carabins, gereet om aen te vallen, die te voet waeren afgestaen, daer twe compagniën curassiers achter, haer geweer nederleggende; de ruyterie in goede ordre een uyr in bataillie gestaen op de plaetz daer het geschiet was, begosten te marcheren in goede ordre pas à pas, ende quam niemant van Cantelmo troepen uyt; marcheerende prins Wilhelm oover de heyde in schlachtordre, maeckte halte, at daer ende badt alle de officiers bie hem ten eeten, die lustich waeren mit het leven deraf gekomen te sijn, prins Wilhelm Krock nae S.H. schickende, hem de tijding te seggen; daernae marcheerde hij prins Willem ende presenteerde den lieutenant-general neffens de general-major ende d'andere officiren ahn S.H., die alle d'ruyterie sach voorbie hem marcheren. - Ick had vergeten, dat doe Staekenbroeck, Stirum, de Rijngraf losbraecken uyt de amboscade, de prins de gardes en Somerdijckx regiment bie hem hielt ende volchde de Rijngrafs brigaede op de voet. Prins Wilhelm op 't velt komende, worden hem all de gevangen tegen gebracht; ick bleef alletijt bij prins Wilhelm, die men genoech te doen had om op te hauden, willende wieders avanceren als sijn persoon behoorde; van de viandt bleven der veul doot, wel 50 ruyter gevangen, oover de 100 peerden; van onse siede bleef een kornet doot, de lieutenant van Bax gequests, mijn corprael, weinich ruyter; de standart gaf het voetvolck weer; de vlag haden se afgescheurt en was te soecken, doch sij beloofden se weder te krieghen uyt de heg, daer se se versteecken hadden. Prins Wilhelm heeft de eer, dat hij de fraiste en hubste occasie heeft gehadt die der in lange jaeren geweest is, ende is het een goet beginsel voor hem, sijnde sijn eerste tocht; 't is oock wenich gebeurt, datter alle de officiren, ruyters soo wel gedaen hebben, sonder datter iemants geblameert wordt ofte beklaecht niet wel gedaen te hebben. - Ick geloof, hadder voetvolck geweest en had men voort gepousseert, men solde de heele troup van Cantelmo hebben geschlagen, die sonder dat men se aentastede, all nae Antwerpen begosten te vluchten.

37 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[86]

Den 26 augusti/5 september quam den lieutenant-general don Jan de Borgia, den mayor-general van 't voetvolck...³⁸, le comte Ferrara, le baron de Wang, den graf van Salm bie S.H. eeten; nae den middach reet S.H. mit die officieren wandelen, ende waeren heel vroolijck.

38 Niet ingevuld door Willem Frederik.

[p. 27]

Den 27/6 isser niet voorgefallen; den general-lieutenant att des middachs bie den heer van Brederod; daernae gingen sie mit S.H. wandelen in de koetz.

Den 28/7 is de lieutenant-general bie Beverweert ten eeten geweest, ende wierde dien avondt haer geconsenteert, die sijn rantzoen³⁹ had, die sol des anderen daechs vertrecken ende laeten 3 ritmeester ende een capitein hier voor het rantzoen van de ruyter ende soldaten. - Een van de ritmeester seide mij, dat de koninck sooveul volck in 't monsteren betaelde als hij vindt, dat hij alle de peerden aen de ruyters schonck, stuck voor 70 rijcksdalers, dat de lieutenants ende cornets alle drie jaeren verandert wierden ende dat se stonden tot dispositie van den ritmeester. Dat Sfondrato was affgesett, om Jan de Borgia weder in sijn plaetz te setten, daeroover don Pedro de Villamor quaet was; don Francisco de Pardo is hier commissaris-general, don Pedro in Vranckrijck, Del Queva comissaris-general. Seiden oock dat den lieutenant-general stond onder het commando van den veltmaerschalck ende de general van de artillerie. Dat een cornel te voet niet soude willen obediëren aen den lieutenant-general van de cavaillerie, dat de cornels te peerd niet obediëren aen d'comissaris-general van de ruyter, maer wel aen den lieutenant-general, dat se vier comissaris-general maecken voor één somer, om alle disputen voor te komen van de ritmeesters, dat yeder sijn eigen natie commandeert, want een Spanjert en commandeert niet oover een Neerlander noch den Neerlander over den Spanjaert ende so de andere natiën oock. - De koninck [Filips IV] heeft oover de tweehondert standaerten in dienst, behalven de regimenten, meest cuirassier, moeten haer brassaden ende casketten altijt voeren ende als den general komt, de kasquet opsetten, de pistool in de handt nemen, oock alse door een stadt marcheren oft quartir. - De general Alburquercke belaste een ritmeester, een heer van 't landt, omdat hij gheen brassaden had, strackx van sijn compagnie te gaen; den graf van Bouquoy wol de standaerten niet laeten buygen voor den general Alburquercke, dat hem niet wel soude bekommen hebben. - Men seit, dat te Antwerpen groote vrese ende alteratie was, doe prins Wilhelm den lieutenant-general gevangen kreech, datter veul wagens mit gequetsten sien ingebracht, datter veul doodt sijn gebleven en wel twee à drie ritmeesters.

Den 29 augusti/8 september wierde den lieutenant-general, naedat hij bie S.H. gegeten ende S.H. prins Wilhelm hem een peerdt vereerdt, mit twe koetsen nae haer quartir gebracht. - Den heer van Brederode ende ick gingen dien morgen nae Steenbergen ende vandaer in sijn jacht, om nae Vianen op de kindtdoop te gaen, kosten niet wieders komen als Wilmstadt.

Den 30/9 quaemen wij om 7 uyren te Vianen.

Den 31/10 wierde het kindt gedoopt ende Hedwich Agnis genaemt. - Dien avont ginck ick om 11 uyren oovervaeren aen de Vaert ende vont goet geselschap ende bleef daer.

Den 1/11 september bleef ick daer onbekent.

Den 2/12 ginck om ses uyren vandaer ende quam te half 7 te Vianen, ginck in 't bosch schieten ende ontbieten.

39 Rantzoen: losgeld.

[p. 28]

[87]

Om tien uyren quam den heer van Brederode daer, ende reden op de jacht. - Naedat wie wel gegeten hadden, gingen wie nae Culemburch, daer de gravin van Waldeck, van Nassau en goet geselschap was; die van Nassau seide mij verscheiden dingen van veter Hendrick ende hoe dat wij allegaer veracht ende onderdruckt worden.

Den 3/13 gingen wie tweemael in de kerck, daernae in de alleën ende plantagiën wandelen, naemen dien avondt ons afgescheit.

Den 4/14 gingen wie om drie uyren dess morgens van Vianen, quaemen te 8 uyren te Dort, alwaer wie in de jacht gingen buyten de Kill, ende mit een goeden wint quaemen te 5 uyren te Steenbergen, te half 7 te Bergen op Soom, daer prins Radziwill van Maestricht quam mit de graf van Solms peerden. O.V.P.D. ginck des avontz wandelen op de straet na 't aptekershuys.

Den 5/15 bleven wie te Bergen. S.H. ginck uyt wandelen, gaf ordre dat de regimenten in de steden solden gaen leggen tot naeder ordre, die niet uyt kosten komen, omdat se malkanderen beletteden; nam afgescheit van den vrau van Beverweert; weder wandelen nae het aptekerhuys.

Den 6/16 ginck S.H. van Bergen op Soom nae Steenbergen, reet de stadt om, ginck in sijn jacht eten ende maeckte seil; de wint was heel goet, ende meende vroech daer te wesen, doch hij quam op een sant, dat belettede wel vier uyren; daernae quam hij der noch af, als S.H. eerst in de jacht was gegaen, quam te 6 uyren te Dort, te 12 te Rotterdam, te 4 in Den Haech des donderdaechs den 7/17.

7/17 quam S.H. om vier uyren in Den Haech; dien dach sach ick mefrau [Amalia van Solms-Braunfels].

Den 8/18 ginck S.H., H.H. wandelen in de koetzen; de heer van Donau quam van Terburcht, seid dat alles afgedaen is nae sijn contentement.

Den 13/23 was S.H. te Honselerdijck; eer hij daer ginck, had hij in den hoff wesen wandelen twe- à driemael. Graf Hendrick quam daer van sijn reis uyt Duytslandt. - Den prins alletijt daer quaet weer hebbende, most weer nae Den Haech gaen als het goet weer worde. - N.D.W. ginck in 't Voorhaut wandelen, kreech een druypert. - Daernae ginck in 't Paddemoes moeder alleen.

Den 20/30 september waeren de Staeten van Hollandt vergaedert, deden niet als disputeren oover d'ambasade van Engelandt ende andere saecken, richten niet uyt.

Den 30 september/10 october accordeerden de Staeten van Hollandt d'ambassade van Engelandt, naedat se lang daertegen waeren geweest⁴⁰. - De Hollanders worden heel staut en soecken heel te predomineren oover de andere provinciën ende mettertijt het heel gesach te krieghen. - Amsterdam in Hollandt, dat te vresen staet dat het niet eens een Venetiën wort, daer se nae trachten. - Ende Amsterdam wort door vijf off ses

40 Het betrof een bemiddeling in de Engelse burgeroorlog. Holland kon moeilijk tot een standpuntbepaling komen. Aitzema, Saken van staet en oorlogh, V, 602 merkt hierover op: ‘Men was niet weynich in dat werck perplex; veel wierter met den heer ambassadeur Ioachimi gesproocken, dickwils oock de extraordinaris ambassade [reeds in 1642 samengesteld, maar nog niet vertrokken] vermaent, gelijck specialijck den twaelfden Augusty, als wanneer de heeren van Hollandt na verscheyden ende soo veelvoudige aenmaningen ende versoecken van de andere provintien gedaen, nochmaels ernstelijck versocht wierden om haer op de selve besendinge nae Engelant eenmael naeder te verklaren’. Verderop meldt Aitzema (Ibidem, 613): ‘In october wiert wederom vast gestelt de ambassade naer Engelant in de persoonen van de heeren Boreel, van Renswoude ende Ioachimi. Hollant was meest nu gesint om de selve te laten gaen, alleen Leyden contradiceerde’.

[p. 29]

geregeert; die regeren dan haest het heele magnificat. - Hollandt wort door de Oostiendische Compagnie soo machtich, die meest in Amsterdammers bestaet; kunnen wel 60 groote schepen uytmaecken; te vresen voor haer macht, dewiel sie nievers nae vraeghen. - Dat het goet was de Compagnie macht te breecken en te diverteren ende dat de rijckdom ende gesach niet alleen in Hollandt was. - Dat Amsterdam bie prins Mauritz so machtich was, dat se hem gelt beloofden, om de saeck mit couragie tegens de Armyniaenen uyt te voeren, die nu wel eens soo machtich is. - Hollant en Zelandt meinen, dat se alleen den leew⁴¹ beduyden ende dat de andere provintiën daer niet toe gedaen hebben. - De Hollanders hebben Tromp den admiral van Duynkercken doen gaen mit haer schepen, omdat se kruyt, loot en lonten daer beter kunnen inbrengen, dat sedertdien seer is opgeschlagen; men seit, dat eenige scheepen sijn genomen sint die tijt.

41 Den leew: de generaliteit, de personificatie van de eendrachtige macht van het land.

[88]

Den 6/16 october wierd in den Raed van Staet geseit, dat in tijt van trèves hier in dienst waeren 39 compagniën peerden, 312 compagniën te voet. - Ende nu in 't Staets dienst 68 gerepartieerde compagniën te peert, 8 die niet gerepartieert sijn, 467 gerepartieerde compagniën te voet ende 78 ongerepartieerde, die op de Fransche penningen staen. - Dat 16 compagniën ende van elcke compagnie van 78 20 man sullen gecasseert worden, omdat se tekort komen in de betaling; ontfangende maer 870.000 guldens ende moetende uytgeven oover de 1.100.0000, komt 300.000 tekort alle jaer, dat solang geduirt heeft, dat se nu 3 milion ten achteren sijn, die sij niet weten te betalen noch de interes van dien, die 200.000 guldens jaers beloopt. - Ende als de 16 compagniën afgedanck sullen worden, moeten der 500.000 gulden wesen, die se van achtien maenden ten achteren sijn, daer oock geen raet toe is om te betalen. - La belle Sib[ylle Carel] a eu de coups de la comtesse de Solms. Sevenaer aussy, Grandperin chasse hors la chambre.

Den 7/17 sijn de Staeten van Hollandt weder vergadert geweest, hebben seer onstelt geweest oover de protestatie van de heren edelen aengaende den eedt in de Generaliteit, 'twelck sie so niet verstaen en willen toelaeten, achtende de heren edelen heel weinich⁴².

Den 12/22 october ginck S.H., H.H. wandelen, gingen des avonts te Rijswijck eten, waeren heel vrolijck.

Den 14/24 october heeft den Raet een ooverslach gemaeckt, hoeveul volck dat de Staeten [in] dienst hadden, ende hebben bevonden 467 gerepartieerde compagniën te voet ende 78 ongerepartieerde te voet, die op de Fransche penningen staen, tsaemen 545 compagniën te voet, 68 gerepartieerde compagniën te peert ende 8 ongerepartieerden, maecken tsaemen 76 compagniën te peerd. - Nu om alle de gerepartieerde compagniën in dienst te kunnen hauden geduirende den trèves, slaet den Raet voor alle compagniën te voet en te peerd op tachtentich man te brenghen, de cornels te voet 150 man te laeten, 'twelck 18 tonnen goutz des jaers soude profiteren, behalven de voorgaende reductie, wat die heeft geprofiteert. - Niet te vergeten, dat prins Wilhelm mij een rinck belooft heeft, als ick nae Vrieslandt gae. Alsoock dat soo neerstich bewaert wierde van O.V.P.D. ende naegevoert, sintlijck in het vier geschmeten.

42 Zie hiervóór noot 7 op pagina [16]. De edelen hadden tegengestemd.

[p. 30]

Den 16/26 heeft de heer van Asperen voorgedragen, oft men niet solde goetvinden dat, als het trèves wierde ende men de Fransche penningen quam te verlieren⁴³, daerdoor alle de ongerepartieerde troupen in perickel waeren gekasseert te worden, of het niet dienstich soude wesen voor het landt, dewiel datter sooveul brave officiren onder sijn, dat men wat meer reduceerde, die colonels haer compagniën liet holden ende also in dienst bleven, om in tijt van noot volck te werven ofte te lichten.

Den 18/28 is S.H., H.H. nae Honselerdijck geweest.

Den 19/29 is den heer Vosbergen bie mij geweest, seide mij gehoort te hebben, dat de Hollanders mij nu minder willen nae Munster schicken als tevooren, omdat ick nae Vrieslandt ben [89] geweest ende heb tegens de instructie⁴⁴ gebaut oft deselve geconterariert.

Den 19/29 seide mijnheer Vosbergen mij, dat den koninck van Spagniën twintich van 't hondert sette op alle waeren die uyt Spagniën nae Zelandt gaen ende die nae het Sas, 't Swyn ende de Schelde gaen, maer die uyt Spagniën nae Duynckerken, Oostende, Greveling gaen, die sijn vrie ende geven nietz, waerdoor de nering heel uyt Seelandt sall gaen ende komen heel in des viantz havenen, wandt uyt die plaetzen kunnen se de wahren deur canalen heel well voort krieghen in haere landen. - Hierdoor sall de viant stercke ende groote trafic krieghen ende maecken sich machtigher te zee om desen staet, als de vreede gedaen is, te beter ende mit meerder force te kunnen aentasten. - Men seit, dat de Hollanders daer niet veul nae vraeghen, omdat sie soowell op Duynkercken ende de andere havenen van den viandt sullen vaeren als de Spagniërs. - Dat de Hollanders de meeste trafic van Zelant hebben ingesluckt, de Zeewen, die veul straetvaerders plachten te hebben, hebben der nu gheen meer biekans. - Dat als de Zeewen inderhaest scheepen willen hebben, dat sie die te Amsterdam moeten huiren, daer de heele macht ende zevaert is ende bestaet. - De heer Aldringa, omdat Stadt en Landen oneens is gheen goede ende vigoreuse resolutiën vandaer inkomen, als wel plachten te doen, dewiel dat de heren sooveul mit de inwendighe questiën te doen hebben, dat se de anderen mit der haest ooverloopen, als syen de saecken heel wichtich. - Dat Stadt en Lande noch niet gedaen hadden aengaende d'instrucktie.

43 Willem Frederik verwijst naar het op 8 februari 1635 tussen Frankrijk en de Republiek gesloten ‘Traitté d'alliance de ligue offensive & defensive’. Ieder jaar werd er een aanvullend subsidiecontract met Frankrijk gesloten over het Franse aandeel in de campagne. Aitzema, Vrede-handeling, I, 302-315.

44 Zie hiervóór 1643, noot 7, pagina [16] en hierna de laatste zin van bladzijde [89].

[90]⁴⁵

[1 november] Nota Munster. - [3 november] Nota Munster. - [6 november] Munster. - [14 november] Is de princes-royal 12 jaer out. - [22 november] Is madamoiselle d'Orange [Louise Henriette] 16 jaer out. - [30 november] Uyt Den Hach vertrocken.

45 Voorgedrukt kalenderblad (voorgedrukte data tussen teksthaken) met enkele steekwoorden.

[91]

Melord Goring is den 13/23 october hier gekomen van Jorck; men meint dat het iss om noch meer gelt te lichten op de jouelen van de koningin.

[p. 31]

Den 22 october/1 november hat S.H. mij geseit den heer Musch te spreecken aengaende de Munsterse saecken ende hem Musch te seggen, dat hij den anderen daeche mit S.H. daervan sal spreecken. - Alsoock sommige heren van Gelderlandt ende Stadt en Landen, om die te sonderen, hoe sij daertoe gesint waeren; sprack Huygens en Verbolt, waeren wel geneicht, maer hadden gheen volkomen last van haer principalen; d'andere waeren in geselschap, hadden goede opinie van haere principalen. - Clant en Aldringa willen het afdoen, Musch sijn voorschlach om mij te doen teyckenen als plenipotentier; sijne opiniën, van de heer van Brederod, S.H., H.H., dat men Hollandt daerin wel kost overstemmen, dat Hollandt, zedert Den Bosch ende Breda geus, niet tractabel sijn, omdat se, als een keers al te vet is, uytgaet, als een peert sijn sterckte kent, dan wort het des heren meester, dat de heer van Brederod gister was bie hem geweest, had hem al willen spreecken van het werck van Munster, doch dat hij daer niet hat op willen antwoorden, dat Gans gistermorgen uyt des heren van Brederode naem bie hem hat geweest, om hem die saeck voor te stellen, dat men in de voorkaemer van S.H. wel mach en moet ligen⁴⁶, maer in S.H. kamer ende de vergaderinghen niet. - Dat anno 1632 Hollandt, Gelderlant, Utrecht, Overissel de provinciën van Zelandt, Vrieslandt, Stadt en Landen wel ooverstemden in de resolutie om vrede oft trèves te tracteren mit Spagniën en Isabella [van Habsburg] d'infante, dat heel een andere werck iss als dit van mijn persohn, daer die drie provinciën doch alle cessiën tegen hadden gestempt ende geprotesteert. - Veugelin te spreecken; Gachet niet te seggen ofte vertrauwen hetgene ick hem segge ofte hij van mijne saecken hoort. - D'heer Verburch van Middelburch is desen dach gestorven aen een rasende sieckte. - Bie den advocat Brandijn is tegoed 't jaer '42, dat hij in 't '44 eerst begint te betaelen. - Van Royen betaelt het nu het jaer '42 heel af, sal '43 betaelen, als 't jaer om is.

23 october/2 november Verboldt van Nimmegen heeft mij geseit dat, als de raeden van Kleef ofte des curhvorst van Brandenburchs raeden tegen den 3 meert niet en compareerden om het werck van de Duyffel ende de Liemers af te doen, met vigeur ende stercke handt sal aengevangen worden ende dat het S.H. advis ende meininge was. - De heer burgemeester Schaep was bie mij, seide dat de Staeten-General daer wel op behooren te letten, dat se het daer niet voor hielden, een koninck gestorven sijnde, het tractaet dan uyt soude sijn [92] mit dien rijcke, want de Staeten-General noit uytstervende, souden dese provinciën alletijt maer alleen verbonden sijn ende de coninckrijcken niet.

Den 24 october/3 november spreeckende mit den heer Schaep van de Oostijnsche Compagnie, seide dat, als de oude Compagnie de zee niet vrie en maeckte door haere scheepen tegens de koninghen daer in 't landt ende de Spagniërs, dat andere schepen van de provinciën daer niet solden durven kommen, ende wat dat se daervoor solden genieten, want anders en koste de provincie van Vrieslandt daer niet komen mit haer schepen. - D'heer Klandt seide mij, dat hij mit sijn stem ende provincie d'andere vier sal bievallen aengaende mijn persoon van Munster. - Monsieur Gleser seide mij, dat men niet beter kan doen als geven de espions jaerlijcks een redelijck tractament; dan

46 Ligen: veinzen.

[p. 32]

dienen se getrauwer, mitz betaelende haer heur onkosten, als sie een seer goede ende gewisse tijding brengen. - Dat een gouverneur alle werelt moet spreecken sonder onderscheid van personen, want anders merckt men als ghij sommighe alleen treckt oft spreeckt. - Oock op te letten, dat se niet opgeholden worden mit de betahling ofte aen verscheiden luyden geschickt, opdat de spiën niet ondeeckt worden, ende dat den major-general, de captein van de guarde oft de viscael dat behoren te doen, daer de boeren altijt bie te doen en niet bie de secretarie, daer te veul luyden ende daerdoor licht ontdeckt van andere boeren.

Den 25 october/4 november heb ick in den Raet van Staet geweest, daer goetgevonden worde, dat d'ambassadeur van Venetiën [Josua van Sonnevelt] neffens die van Constantinopelen [Henrico Cops] op den staet van oorloch souden gebracht worden, dat voort de tsaementlijcke ambassadeurs oock soude op den staet van oorloch gebrocht worden 15 duisent gulden voor haere jaerlijckse extraordinaris onckosten ende declaratiën. - S.H. seide mij, dat ick den heer Musch soude spreecken weghen sijn schoonvaeder Katz en den heer Katz daernae oock. - Hebbe neffens d'heer Intema ende Haersoldt gesijn [gezien] ses granaten schieten van ses pont uyt een stuck, die mit datselfde vier aengingen, sloegen 2 voet in de eerd ende deden haer effecten wel, sonder datter een was die niet aenging ofte losbrande; den meester heet Eyerschael van Orsoy. - Dat graf Hendrick tot general van de Venetianen was voorgeschlaghen, daer hij brieven van verwacht; dat het freulen van Stirum hem liever heeft als d'heer Donau; Wolf nae Emme[rich]. - Dat in die oovergrote coler⁴⁷ men niet weet wat men doet; men verandert het gesicht, slaet, stoot, steeck, knijpt, vloeckt, dat u de duyvel hael, dat ghij van dien swaer sijt, dat u dochter een hoer sal worden. Op 't lest, ick wil niet meer, dat ghij mij aenraeckt; gaet uyt mijn kamer end gesicht. D'assem stinck heel vieleen, dat men der dickwils af geïnkommodeert, besonder die dess morgens om heen sijn; aen 't lijf heel muffs en sweterich ruyck, heel vuil en vet is en als hij sich niet bewaerde, soll het vuilste sijn datter uyt soude kommen. - Eens op een tijt seide, ghij weet mij niet te seggen, sijt botters, ende ginck weder wech boos; [93] heel een persoon buyten als binnen, 't gemack. - 'tgene mij den griffier Musch seide S.H. geseit te hebben, dat hij niet veranderen most ende mij niet op het tonneel setten, maer sijn best doen om mij in het aengevangene van Munster te mainteneren, 'twelck hij seide te willen doen. - Noch als een ambassad vast is gestelt bie de provinciën, dat dan bie de Staeten-General gekosen wort wie gaen sal, en d'overstemminge plaetz. - Dat Hollandt soo tot den trèves genegen is, dat hij veul goede conditiën soude voorbijgaen van den voorgaenden, om maer daertoe te geraecken, ende dat omdat se mitdertijt alle trafic hier sullen krieghen van alle omliggende landen, dat sie den handel en coopmanschap wel verstaen ende alles mit beeter coop doen en minder kosten, oock om S.H. macht, autoriteit te breecken. - Dat de Friesche Oostiendische scheepen niet sullen uyrichten, eendeels omdat de oude Compagnie te rijck is ende haer de merckt sal bederven; oock sullen se die bie de cop nemen, boren de schepen in de gront, setten het volck aen lant, gelijcke de Franse ende Engelse gedaen hebben, ende houden het proces een 10, 20 jaer gaende; ondertuschen bennen se heur gelt en goet quijt ende haer tijt.

47 Coler: woede.

[p. 33]

Den 26 october/4 november⁴⁸ heb ick de heer pensionaris Catz gesproocken aengaende mijn persoon van Munster, om sijn meining te hooren, dewelcke mij seide mij daervan gheen volkomen bericht ofte antwoort te geven, want het was wel voor de Staten van Hollandt geweest, maer der was niet op gedaen, eerst omdat de instructie noch niet gedaen was voor de plenipotentieerden, daernae omdat het in S.H. apsentie geschach ende dat hij heer Katz neffens andere van de leeden meenden, dat het sonder U.H. advis ofte kennisse was; meinde, als S.H. hem Catz neffens andere uyte leden daervan liet spreecken, dat het dan well ghaen soude, als de heren Staeten vergadert waeren. - Oock seide hij mij, dat hem geseit was dat het U.H. ende H.H. niet wel genomen hadden, dat d'heer Katz mijn persohn ahn de Staeten had voorgedraghen ende dat U.H. tot iemantz anders geneicht om die nae Munster te brengen, dat hem dat oock daernae hat de saeck doen achterhouden ende niet voor te brengen ofte helpen sluyten ende afdoen. - De heer van Zulekum heeft mij de raetheer De Willem sijn persoon gerecommandeert om in de plaetz van den raetheer Boudan superintendent te worden.

Den 27 october/6 november rapporteerde ick S.H. wat dat mij d'heer Katz geseit had, die daerop seide, dat het maer bloote woorden waeren, gelijck hij gewoont is om sulcke uytvluchten te soecken ende excusen. - Ten tweeden seide S.H., als de Staten van Hollandt bieëen sullen sijn, dat hij Katz ende somige steden solde daeroover spreecken ende dat hij goetvond, dat ick solang hier bleeff totdat de Staeten vergadert waeren, om hem daeraen te errinneren, om te sijn [zien] waer se henen willen, dat men in drie, vier daghen sien sall. - Daernae sprack S.H. mit mij oover de reducktie, als trèves wordt, van de vijf collonellen die op de Fransche penninghen staen, om die in dienst te holden, daer ick een voorschlach deed van vijf ruyter van elcke compagnie en 20 man van de collonelscompagnie te voet. - Fockens en Krack sijn vertrocken nae Vrieslandt, om de Staeten van Vrieslandt [94] te doen vergaederen op pointen van de plenipotentieeren van Munster, alsoock om volmacht te krieghen om de unie te verniuwen, de religie ende militie vast te setten⁴⁹.

Den 28 october/7 november seide mij den heer Loo, dat S.H. hem ondtboden had en dat hij hem gesproocken had van het regiment de guardes, om dat op voet te brengen sonder de kosten van 't lant uyt de extraordinaris tractamenten die Somerdijck, Noortwijck op haer compagniën hebben en andere.

Den 29 october/8 november sondach.

Den 30 october/9 november wiert mij van de heer van Heenvliet, de vrau van Stennop, collonel Herbert [geseit], dat Montegu het hauwelijck van de prins de Gallis mit madamoiselle d'Orléans [Anne Marie Louise van Orléans] tracteerde, dat Goring, Cimon Harcourt dieselfde last hadden. - Seide madame Stennop, dat de heren van Brederode, Heenvliet oorsaeck waeren van het hauwelijck van de princes-royal door

48 Willem Frederik vergist zich in de datum. Het moet zijn 26 october/5 november.

49 Op 20 oktober 1643 zijn de heren ‘tot de Munstersche besogne genomineert’. Op 31 oktober zijn de volgende uitgangspunten op papier gezet, waarover de provincies zich moesten uitspreken: ‘Pointen van importantie, die men soude behooren vast te stellen, alvoorens te treden tot handelinghe met den vyandt van bestant of vrede’. Deze punten betroffen 1) het handhaven van de unie van Utrecht; 2) het handhaven van de religie, zoals vastgesteld ‘anno 1619 inden Synode natinael tot Dordrecht’; en 3) ‘dat van de militie te peert ende te voet... voor den tijdt van het te maecken bestant met den vijandt, ende geduyrende het selve, in geenen deelen en soude mogen werden vermindert, veel minder gecasseert’. Aitzema, Vrede-handeling, I, 452-453.

[p. 34]

haere beloften van groot sekours ende door haere leugen die se voorbrachten in Engelant. - Dat de heer van Rinswaud aen de heer van Brederode had geschreven, dat Utrecht haer quota in de 50 mille gulden hat gewillicht voor de princes-royal, dat daerop de belofte wahren geschiet op hoop van verder succes, 'twelck die van Hollandt plat afsloegen. - De koninck had belooft 400 mille gulden eens en 25 mille gulden alle jaer ahn de princess; Goring eist noch 25 mille gulden alle jaer tot de 16 mille die S.H. gheeft. - Hebbe den Fransen ambassadeur om een sauvegarde aengesproocken, 'twelck hij belooft heeft te doen.

Den 31 october/10 november dat freulen Sophie [van Brederode] en Donau uyt liefde krieten ende passie; de vrau van Donau gouvernante van de princes-royal. - Dat d'edelen d'eerste stem hebben ende mit de hoet op spreecken, maer de steden de macht ende de cantoiren, dat men S.H. niet tegens d'instructie hat behoren te wesen, die gepouseert ende sommige pointen beschaeft. - In Vranckrijck sijn vier secretaerisen d'estat, te weten; - 1. van de kriech; - 1. van de uytheemsche saecken; - 1. van 't konincks [Lodewijk XIV] huys; - 1. van de saecken binnen het rijck. - Der is noch een secretarius geweest voor die van de religie, maer nu niet meer. - Vranckrijck is in vier quartiren gedeelt; elck secretarius heeft een ghedeelte, ende die het weinichste te doen heeft, heeft de meeste provinciën ende het grooste deel.

Den 1/11 november heb ick H.H. gesproocken aengaende madamoiselle Albertine, die mij seide dat S.H. madamoiselle eerst woude uythijlken, doch dat se te jonck was. - Almaville seide mij juffer Hindersum seven jaer gedient te hebben, 3 jaer sonder haer goede gratie te gewinnen, 4 jaer die hebbende etc., totdat se ginck trauwen; Haucourt gaf juffer Osmael een natte neus⁵⁰.

50 Een natte neus: druiper.

[95]

Den 2/12 is prins Wilhelm nae Haerlem geweest en liet mij hier tegens sijn belofte. - De princes-royal en madamoiselle d'Orange is dese maent november geboren, de princes-royal 12⁵¹, madamoiselle den 22, en is de princes 12, madamoiselle 16 jaer anno 1643.

Den 5/15 dat O. de M. [H.H.] heel sterck roock uyt de mont.

Den 7/17 seide mij de heer griffier [Cornelis Musch], dat in groote ende wichtige saecken kleine dinghen groote verandering kunnen brengen, als men daer niet seer wel op lett, gelijck een waghen, die mit ses peerden heel ras kompt gereden, treckt de lunsen deruyt, oft daer de distelboom mit vast sit, treckt dat boltjen uyt, de waghen blieft staen oft sie valdt. - Dat de grootste ende meeste macht van S.H. bestont in een klein ding; neemt het woort patenten wech, is heel veul wech. - Niet te vergeten den heer Musch te helpen gedencken, uyt wat reden hij S.H. mijn person voorschloech om te reisen.

Den 8/18 november die Fransche ambassadeurs plenipotentiarissen [Claude de Mesmes en Abel de Servien] sijn niet wel tevreden, dat men se gheen mehr ehr aengedaen, alse in de steeden van desen staet sijn gekomen, willen oock anders ontfangen worden ende mit meerder ceremoniën, als d'ordinarius ambassadeurs.

Den 10/20 november ben ick, cousin Henrick, Brederode, Beverweert, Saint-Tibar nae Teillingen geweest, daer geseit wierde dat de schippers altemitz een schip op haere

51 Willem Frederik vergist zich. Mary Stuart was op 14 december geboren.

[p. 35]

groote en rijcke vracht in de grond boorden of op de grond seilden, liepen mit het gaut ende ander kostelijck draechbaer goet mit het bootjen deraf. - Dat Spagniën dese landen gheen ambassadeur wil toestaen te senden, dat desen staet wolde getracteert sijn als andere republicken ofte gekroonde hoofden; daerom heeft men de plenipotentieeren geïnventeert bie Vranckrijck. - Dat het een groote faute iss dat de Portogisen en Catalans onder de suite gaen van de plenipotentieeren, dat Franckrijck de Catolonniërs niet voor sijn onderdanen hout, maer wil haer beschermen bie haer privilegiën en rechten. - Dat hij mit Portugal in aliantie is om hem t'assisteren, maer niet om den oorloch om sijnentwil aen te vangen, gelijck men mit heel groote vrienden plach te doen; den paus [Urbanus VIII] heeft den koninck van Portugal [Johan IV] oock noch sijn ambassadeur wettelijck erkent. - Cousin Henrick seide mij verstaen te hebben van Hogendorp, dat seven rechtsgeleerden waeren gebruyckt geweest om het testament van N.D.M.P. [prins Maurits] te visiteren, ende hadden bevonden, dat men het in het eerste lit niet kost veranderen, maer wel in het twede, dat hij der noch wieder wou nae vernemen, dat hem cousin geseit was van H.H., dat het houlijck van mijn broeder soude gedaen sijn geweest, had sij het niet belett, 'twelck men nu heel seer leuchent end ontkent. - Gleser is eergister cornel geworden, Loo overste-lieutenant, Meteren major, hebben eedt gedaen.

Den 13/23 november sijn de ambassadeurs plenipotentieren van Vranckrijck van Rotterdam hier in Den Haech gekomen en van S.H. prins Wilhelm mit veul coetsen inghehaelt, wolden de tytel van Excellencie hebben. - De Staeten-General hebben resolutie genomen, dat dit het laeste mael sal wesen dat S.H. prins Wilhelm de ambassadeurs sal inhaelen, daerop Brasset geseit heeft, dat hier dan geen Fransche ambassadeur meer komen sall.

[96]

Den 14/24 november is de heer Lijckelma bie mij geweest, seide mij dat de ses grieteniën, als de oude Baerdt, de jonge Baert, Fockens, Crack, Andringa, Roorda sich schriftelijck heel vast verbonden hebben aen malckanderen om niet vaneen te scheiden ofte gaen. Oock dat die vier sich aen Krack en Fockens verbonden hadden om nae haer gelieven bie versterven een raetsheer te maecken. Hoe dat hij soo leelijck van Oenema was bedrogen geworden ende dat het sijn eigen schult is, dat hij sijn gesach in de Wolden heeft verloren ende Baerdt die weder gekregen, omdat hij de jonge Baert de gritenie [Weststellingwerf] heeft toegebracht tegens belofte aen Lijckelma ende dat om Runia dess ontfanger wil, om die grietman te maecken, dat hem doch misluckt is, oock bedrogen sijnde, die anders al soude geholpen sijn geweest.

Den 15/25 heeft mij de heer Veltrir geseit van eenen die Pau heet, die catholijck is, die heel veul mit onsen heer griffier omgaet, om alle schurfte saecken of te doen.

Den 17/27 november nae Rotterdam geweest, de hertogin van Guise [Honorata van Grimbergen] genach geseit, en seide mij monsieur d'Haucourt, dat de gravin van Solms de baron Henrick van Donau te Nimegen een courtoisie vanselfs gepresenteert ende afgedrongen, hij leggende gekleet in haer kamer neffens het bedd; seide mij oock dat d'heer van Donau prins Willem had wijsgemaeckt, dat de vrau van Brederode niet geern had, dat ick te Haerlem quam, en daerom most in Den Haech blieven.

[p. 36]

Saterdachs den 18/28 nam ick afgescheit van den Raedt van Staet, woud bij D'Avau en Servient gaen; d'eerste was kranck, d'ander uytgereden met de koetz; den 14/24 nam ick afgescheid van de ambassadeurs van Vranckrijck, nae den middach van de vraw van Donau, die het qualijck nam dat ick eerst bie haer begon afgescheit te nemen, en wasser spitich op, seide dat ick outerquidant⁵² was of impertinaent; nam noch afgescheit van andere, alsoock van den heer Musch, die mijn saeck wolde uytvoeren ende vervorderen, alsoft sijn eigen was.

Den 19/29 nam ick afgescheit van alle de hoven; S.H., H.H. bejegenden mij heel beleefdelijck mit veel complimenten; des avonts om elf uir ginck ick bij S.H. prins Wilhelm, die mij oock heel civilijck bejegende, ende afgescheit van hem nemende, gaf hij mij een rinck, die ick all mijn leven sal bewaren tot een gedachtenis van sijn goede genegentheit mijnwaertz, daer ick in hoop dat hij sal alletijt continueren.

Den 20/30 november ginck ick om 6 uir uyt Den Haech, besach het huys van den heer van Alckamade [Meerenburg], dat op het fatsoen van graf Mauritz huys gebaut is, doch in alles kleiner, de verdipingen te leech; oock was ick op het huys van den heer van Heemstede, dat heel schlecht gebout is, heeft een grooten naem, ginck te Haerlem eten, waer Saint-Tibar was; daer wel gegeten, ginck hij mit mij neffens de heer van Haultyn na Amsterdam te peerdt; onderwegens pratende, seide mij dat S.H. of het huys van Nassau noit behoorden het huys van Oostenrijck heel onder te brengen, want soolang alse macht hadden, soude S.H. en sijn huys hier in 't lant geërt ende gelieft worden uyt vrese van de Spagniartz, maer soo rasch als de Spagniartz ooverwonnen wierden ende dese luyden uyt de vreese, souden S.H. naekomelingen niet geacht worden, omdat de republiken en coopluyden noit heeren van qualiteit estimeren als in tijt van noot ende oorloch, gelijck men nu siet dat, sints S.H. Den Bosch, Breda heeft gewonnen, Hollandt daerdoor heel in seeckerheit, heeft S.H. minder credit in die provincie als tevoren; Saint-Tibar seide oock, dat S.H. niet had moeten soecken dat Vranckrijck in oorloch gekomen was, omdat Neerlandt alleen in kriech, de eenichste school daer men den oorloch koste leeren, waer S.H. de opperste meester, daerdoor in groote eer en reputatie bie alle de werelt was, maer nu Vranckrijck, Dutzlandt in den oorloch, die hazardeuser sijn en meer waghen, daerdoor groot succes ende victorie altemetz, omdat se gheen geldt noch volck spaeren, verliren dese landen de goede naem en faem ende per consequent S.H. oock. Saint-Tibar seide mij oock, dat de churvorst van Beyeren [Maximiliaan I] die maximen had en hielt, dat hij de keiser [Ferdinand III] niet heel meester wolde sien ofte heel onder, omdat hij altijt considerabel soude sijn ende het contrepois holden konnen. Oock seide Saint-Tibar, dat ick vast mochte geloven ende haest soude sien, dat de saecken in Vranckrijck souden veranderen, omdat soowel in kriech als vreede dese ministers sich niet kunnen mainteneren, bij de kriech omdat se de populace niet sullen kunnen langer doen geven om der maelcontenten willen die der sijn, oock omdat Spagniën sijn personnagie daeronder speult, in vreede om de jalusiën der grooter, die seer veel sijn.

52 Outerquidant: verwaand.

[p. 37]

[97]

T'Amsterdam komende, reden wij voor de comedie, alwaer wij afstonden, en sagen die spelen, die niet docht en vol blasfematiën; daernae in den Son des avonts gegeten, ginck ick om tien uir des avonts scheep, maeckten strackx seil, doch konden om de groote stilte niet vortkomen.

Den 21 november/1 december waeren wij genootsaeckt op het schip te blieven ende konden Enckhuysen niet krigen om de stilte. Docter Andela was bij mij op 't schip.

Den 22 november/2 december dess morgens om twee uir quaemen wij bij Enchuisen ende des avonts om 6 uyren t'Harlingen, alwaer dat ick dess nachts bleef, ende wierde van de burgemeesters getracteert.

Den 23 november/3 december besach ick de stadt, ende waren de burgeri in de wapenen, die ick sach marscheren; daernae mit de magistraet etende, ginck te twaelf uir scheep; door Franicker passerende, schoncken mij de burgemeesters de wijn ende ontfongen mij seer beleefdelijck; quam des avonts om ses uir te Lewarden, alwaer de burgeri ende soldaten in de wapenen, ende wierde mit veul eer ontfangen, sach de burgerie voorbij marscheren, ende waeren de hooftofficiren ende capiteins aen mijn huys en verwachten mij daer.

Den 24 november/4 december quamen de heren gedeputeerden mij saluteren, daernae de heren van den Hove, daernae de heren van het Mindergetal vanwegen de Staten van het landt, daernae de heren reeckenmeesters, de magistraet van Lewarden, ende ginck dien morgen des vriedachs in de kerck. - Nae den middach ginck ick in het Mindergetal ende in de kamer van Oostrego, waer de Staeten van het landt bieëen waeren, alwaer de saecken die de heer Krack had voor te draghen, gelesen wierden, daer de heren copie in haer camers begeerden. - Daer wierde uyt de leden van elck camer twe gecomiteert om oover de pointen die tot Munster sullen getracteert worden, te sitten en te examineren. - De heer Haubois presenteerde mij de dienst en vrientschap van de heer Schjouck-mich⁵³ [van Burmania]. - Lieutenant-colonel Potter presenteerde mij de vrientschap van de heren van de Sevenwolde.

Den 25 november/5 december sijn de Staten gescheiden tot op dingsdachs toekomende.

Den 27 november/7 december sijn die acht heren nevens mijn persoon ende de heer Krack in het Mindergetals kamer bieëen geweest, hebben de pointen van de instructie doorlesen.

Den 28 november/8 december sijn deselfde heren weder bie malckander geweest des voormiddachs en dess namiddachs, wahren bie mij ten eten. - De heer Gravius seide mij, als men in het lage is, soo moet men doen als de karpers, die steecken het hooft in de grondt, als de vissers vissen, laeten het net oover sich gaen.

53 Mich (Fries): maag, neef.

[99]

Den 29 november/9 december Donia seide mij geen goede opinie te hebben van het werck van de heren Abraham Roorda en Hottinga anno '35⁵⁴, meende nae sijne opinie, dat se intelligentie hadden gehadt mit Atsma ende de andere gesinde.

54 In 1635 kenden de Staten aan de steden het recht van eigen magistraatsbestelling toe, behalve aan Leeuwarden en Franeker, die dat recht al bezaten. Dit veranderde weer snel. Bij deze anti-stadhouderlijke actie kregen de steden steun van Roorda en Hottinga. Zie Guibal, Democratie, 46.

[p. 38]

Den 1/11 december, dat de wacht te Munster in 't geweer ginck, als de ambassadeurs van den kaiser daer voorbie ginge. - Dat Madame de Servient [Augustine Le Roux de la Roche des Aubiers] pretendeert, dat H.H. haer eerst sal besoecken.

[113]

Schjouck Burmania-mijch secht, dat de heer gouverneur-stadtholder teveul te segghen heeft, will hem sijn autoriteit nemen ende reconsileren sich wedrom mit Tjalling-mijch [van Eisinga], laeten Hottinga ende sijne andere correspondenten vaeren, daer hij seer vielein ende quaelijck off spreeck ende lelijck uytmaeckt. - Item dat hij den kaelbeck well sall hebben ende hem den baert scheeren. - Alsoock dat hij een gouverneur ende stadtholder is van ettelijcke wenich maenden. - Dat hij gelt van den ontfanger heeft genoten ende daerom de reeckening teweder⁵⁵. - Dat hij nae het opperste gebiet ende nae de souvereiniteit staet.

55 Burmania beweert dat Willem Frederik zou zijn omgekocht en dat in verband daarmee het afhoren van diens rekening zou zijn uitgesteld.

[114]

Om de hooftofficieren van de vijf regimenten die op de Fransche penningen staen, bie tijt van trèves een rekognitie te doen voor haere lange diensten, Erentruyter, Tomas Ferens, Enno Ferens, Gendt, graf van Berch, die dan sullen gekasseert worden, is mijn voorschlach van elck compagnie collonelle, die 34 sijn, 20 man te nemen, 68.000 gulden jaers, ende van elck compagnie te peerdt, die 68 sijn, 5 ruyter, 86.700 gulden in 't jaer, daeruyt de 15 hooftofficiren een half tractament kunnen krieghen ende een compagnie, behalven sommige, die der all hebben. Beverweert wort oock uyt de Fransche penningen betaelt. Men sal de officiren laeten uytsterven, so sterven de tractamenten aen het lant.

[115]

Raphael, Urbijn, Titian, Carrazzi, Jorgion, Tinter, Correge. - Alberdür, Holbeen, Hans van Aaken, Spranger, Oltegr[af]. - Qu'il ne fault jamais fier ses secrets à ses amis, car l'amitié se peult changer, et aprèz cela vous peult causer beaucoup de mal, des brouilleries et des grand maux.

[117]

Haucourt⁵⁶. - 1. Gerridt Atiss tot Wirdum een merry; dese merrie is gestorven. - 1. Andriess Simens achter Stehns een merry. - 1. Pieter Anniss tot Kornjum een merry, heeft een merryvolen, is gesneden. - 1. Jacob Sivers onder de klockenschlach een merry. - 1. Klaes Lewess onder de klockenschlach een merry. - 1. Timmen Jelbess onder de klockenschlach een merry. - 1. Jan Gabbess onder de klockenschlach een merry, heeft een hengstvoolen mit een col, witte snuyt, 2 wit[te] beenen achter. - Alle dese seeven merriën sijn bedeckt van Haucourt tuschen april ende maij anno 1643.

56 Haucourt is een dekhengst.

[118]

De Landtgraeff. - Capitein Grovestein tot Engelum een merri, gelt⁵⁷ gebleven. - Rommert tot Engelum twee merriën, heeft twe hengstvolens. - Meille Jeronniss tot Kornjum een merrie, het voolen verworpen. - Frans Melliss tot Kornjum een merry, een merryvolen, is gesneden. - Liewe Wybess onder de klockeschlacht een merry; een

57 Gelt: niet drachtig.

[p. 39]

hengstvolen. - Timen Jelbess onder de klockeschlach een merry. - Alle dese seeuwen merriën sijn bedeckt van de Landtgraeff tuschen april en maij anno 1643.

[119]

Adelen 21 spiesen, 29 musquetten. - Wopque Roorda 24 musquetten, 24 spiesen. - Conterleur van de ammunitie Grav[ius]. - So is 't dat S.E. ende gemelte heren ingevolge van opgemelt authorisatie. N.B. - Nit zu vergessen ahn den Herrn Hooenfelden alle Fierteljahren zu lassen wissen, wass d'Haber, Weitz, Korn, Gersten, Erbsten kosten 2/12 october. - Niet te vergeten als een gebau schwack iss en dat men een scheidingmur will maecken, dat men twee plancken neffens malckanderen maeckt ende daer lichte turff tuschen beiden; neemt all ghehoor wech. - Alsoock om het geraes dat in uw kamer van boven kompt door de dunte van de soldering, dat wagenschot onder tegens de balcken ghedaen werdt ende daer lichte turf op gedaen. - Booven op de twe stellagie steenen te leggen in trass, iss heel goet voor het geraes. - Als een put ofte back stinckt, moet men hem lucht geven, soo vergaet de reuck. - Om goet waeter te hebben, moet een put heel diep sijn gegraeven, setten twee, drie tonnen booven malckanderen ofte veul sant onder op de gront, ofte het moet bemetselt worden. - Dat als men een kelder in trass leit, moet er spatie tuschen die muir wesen, anders soude het trass gebroocken kunnen werden, de mur sich rurende. - Niet te vergeten, als ick mijn schorsteenen sal maecken, dat ick die van den heer Musch laet besien, omdat se oopen sijn ter sieden, dat mij wel aenstaet en gemackelijck is.