Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden
(1819-1824)–J.F. Willems–
Auteursrechtvrij
[pagina 153]
| |
Achtste afdeeling.
| |
[pagina 154]
| |
waerdig waeren. Den naem van Prins Karel van Lorreynen stroomt nog dagelyks van de lippen onzer gryzaerts. Zyne nagedagtenis is reeds onzen kinderen aenbevoólen. 'T was onder hem dat de kunsten en weétenschappen in Belgie begonnen te herleéven. 'T was doór zyn toedoen, en voóral doór de bewerking van den Oostenrykschen Minister Graef van Cobenzl, dat Maria Theresia, by brief van 16 December 1772. binnen Brussel eene Academie des Sciences et Belles-Lettres, oprigtte. Deéze Academie, tot welkers inrigting den Historiographe van Vrankryk, Schoefflin, het ontwerp had geleéverd, bragt echter weynig toe, om de Nederduytsche tael tot haer voórig aenzien terug te brengen. Men sprak fransch in haere zittingen en geschriften. Hoe kon het ook anders zyn, daer langs den eenen kant het Nederduytsch niet de tael der oprigters was, en'er, langs den anderen kant, by het vlaemschbeöefenend gedeelte der Natie, volstrekt geene elementen meer te vinden waeren, om zulk eene letterkundige Maetschappy samen te stellen? Het onderwys in de laegere schoólen was, en bleéf, men kan niet slegter. Wie naeuwlyks vlaemsch kon spellen, wilde fransch of latyn leeren leézen. Hier en daer begonnen'er wel Rethoryken wakker te worden, maer geen man van smaek of kunde nam deel in haere werkzaemheden. De plaetselyke bestueren en Rechtsbanken bleven wel hunne handelingen voort- | |
[pagina 155]
| |
zetten in de volkstael, maer zy vergenoegden zich met de oude formulieren nateschryven, zonder op eenige verbetering van styl of voórdragt te denken. De Regering deéd wel niets ten nadeele van de beöefening van het Nederduytsch, maer zy was'er onverschillig voór, en die onverschilligheyd baerde geen goed. De dood van Maria Theresia zette Joseph II op den Troon. Deézen was een' Philosoóph, en begreép dat ook de Belgen moesten Philosophen zyn. Hy wilde verbeteringen invoeren: men vond die onnoodig, in een land het welk, zonder de zelve te kennen, was gelukkig geweést. Den Keyzerlyken wysgeer ziende dat men zyne inzigten niet verstond, gebruykte soldaeten en dwangmiddelen, om die doór te dryven. Daer de Belgen aen zyne gewapende Philosophie nog veél minder het oor wilden leenen, kon het niet missen of onlusten, verdeeldheden, wanorde, oproer en oórlog, moesten daervan het gevolg worden. Eene omwenteling barst uyt, en nu word den lust tot de beöefening der moedertael weêr levendig. Honderde blaeuw-boekjes, hekeldichten, krygszangen en vaderlandsche liedjes, komen dagelyks van de pers. Facit indignatio versum, zegt den Dichter, doch neen, hier was Vaderlandsliefde de beste Muse. Ongelukkiglyk duerde deéze geestdrift, uyt welke veéle goede Dichters stonden geboóren te worden, niet lang genoeg om de gewenschte vrugten te draegen. Vander Meersch | |
[pagina 156]
| |
en Vonck, de twee verstandigste hoofden der omwenteling, de eenigste welke aen de zelve eene goede rigting geéven konden, moesten voór dweepende partyschappen onderdoen. Het spel geraekte in de war; het volk en de Dichters verloóren den moed, en schande was het eynde. Dan, laet ons de geschiedenis niet voóruytloopen, maer liever zien, wat'er over de Tael- en Dicht-kunde van deéze eeuw, te zeggen valt.
Om kort te zyn zullen wy wederom, hoofdzaekelyk, ons met de dichterlyke voortbrengsels inlaeten, en slechts met weynige woórden gewaegen van die Schryvers, welke zich hebben bevlytigd om verbeteringen of veranderingen in onze Spelen Spraekkunde, intevoeren.
Wy hebben gezien dat het laetst gedeelte der zeventiende eeuw niet vrugtbaer was aen goede Dichters. Het tydvak dat wy nu gaen intreden, is zulks nog minder geweést. Ja, het getal der doór ons nog te noemene Dichtstukken is verbaezend kleyn, in vergelyking van voórige tyden, voóral wanneer men, (gelyk wy voórnemens zyn te daen,) daervan die kleyne stukjes afzonderd welke, in den zoogenaemden Patriottentyd, alle dagen zyn verscheénen en verdweénen. | |
[pagina 157]
| |
Onder de Belgische Dichters deézer eeuw, staet bovenaen Livinus De Meyer,Ga naar voetnoot(1) een Jesuiet, geboóren te Gent, 1655. en gestorven te Leuven den 19 Maert, 1730. Wy bezitten van hem een alleruytmuntendst Leerdicht De Gramschap in dry boeken verdeelt. Leuven, 1725. 8o. Wie, die de Latynsche Dichters van laeteren tyd weét te waerdeéren, kent niet De Meyer, en zyn gedicht De ira? De Acta eruditorum van Leypzig, over het jaer 1694, spreéken'er met uytbundigen lof van. ‘Dit boekje,’ zegt den Schryver in zyne voórrede,’ is meer als eens in veélderleide gewesten herdrukt, waer uit men eenigsins kan gissen, dat de liefhebbers van de Latynsche Poesie daer smaek in gevonden hebben. Maer aengezien dat het grootste deel der menschen in de Latynsche Tael niet ervaeren is, hebb' ik dit in Nederduitsche rymen overgezet, om dat het voór ieder nuttig en behulpzaem kan zyn, bezonderlyk aen het vrouwe-geslacht, dat zeker niet min als de mans aen de gramschap onderworpen is. Ik hebbe my bedient van de tael, die by de Vlamingen en Brabanders hedensdaegs in gebruyk is, om dat dese beter als de Hollandsche Tael (die my ook niet natuerlyk is) van hun kan verstaen | |
[pagina 158]
| |
worden.’ De dry boeken of zangen van dit Dichtstuk hebben voór onderwerp, het eerste Den oorsprong, het tweede De schadelykheyd, en het derde De Geneesmiddelen der Gramschap. Elke afdeeling is op eene voórtreffelyke wyze, met aenhaelingen van gepaste voórbeélden uyt de geschiedenis en fabel, doór den Dichter bewerkt. Een' rykdom van denkbeélden, van Poezy, schittert over het geheele werk. Stellen wy, doór eenige uyttreksels, het talent van De Meyer, ten toon. Aldus zingt hy, in het tweede boek, over de voórteekens der gramschap: Als in de sonneschyn de meirkol speelt op't zand,
En als de grauwe meeuw komt vluchten naer het land,
En als de zee begint heel stillekens te beven,
En eene swarte wolk wordt voor de son gedreven,
En als men hoort van ver gedommel in den vloed,
'T is teeken dat welhaest het onweer volgen moet.
Terstond de zee swilt op, de son verliest haer stralen,
De baren doen het schip nu klimmen, en nu dalen.
Een dikke duisternis verjaegt den hellen dag,
Den schipper roept dat hy noit booser weer en sag.
De wolken spouwen vier, men hoort de donderslagen.
De blixems slingeren door't midden van de vlagen.
Den stierman kan het roer niet dwingen door den stroom,
Den wind scheurt in het bosch de takken van den boom.
Wanneer de gramschap gaet een swaer tempeest ontsteken,
Kan men de teekens sien eer't vier komt uyttebreken.
De oogen glinsteren, de hairen rysen op;
Men knerseltandt, men trekt den hoed diep in den kop.
| |
[pagina 159]
| |
'T koleur verandert ook; men siet de kaken beven.
Die rood was, wordt heel bleek: tschynt hy den geest gaet geven.
Hy stampt, hy gaet, hy keert, hy kan niet stille staen.
Dit zyn de teekenen die't onweer vooregaen.
Niet min fraey is eene dergelyke vergelyking in het, eerste boek: Wanneer den ganschen dag de swarte wolken dryven,
En in het gram tempeest de holle winden kyyen,
Soo dat de bleeke son bedekt moet ondergaen,
En in den blinden nacht noch maen noch sterren staen:
Dan is ook 't lichaem swaer, dan queelen onse geesten, enz.
Bladz. 54. personnifieért den Dichter de gramschap op de volgende wyze: Siet daer de gramschap staen. De oogen zyn vol vier,
De keel blaest haet en nyd, en brult als eenen stier.
De handen zyn vol bloed, het hair krielt van de slangen,
De tong, swart van vergif, springt uyt haer holle wangen.
S' heeft tanden van een swyn, en 't hert van eenen hond.
Het schuym komt wit als sneeuw gebobbelt uyt den mond.
De wreedheyd en de wraek bedienen haer als knechten,
En trappen met den voet de wetten en de rechten.
De Raserny verblindt de Reden en 't verstand.
De vriendschap wordt door haer gebannen uyt het land.
Siet d'helsche furien, siet hoe sy by haer sweven!
Sy hitst die met de sweep, om hun meer moed te geven.
Met dit rampzalig heir doorloopt sy heel het land,
Hier stampt s'et al omver, daer steekt s'et al in brand.
| |
[pagina 160]
| |
Geen beer, noch fellen leeuw, door hongersnood gedwongen,
Komt, als hy't vee maer hoort, soo vierig toegesprongen.
Geen wilden stier en dryft soo snel en heftig aen.
Gramme menschen spaeren zelfs hunne vrienden niet: De gramschap, als sy haer niet anders en kan wreken,
Gaet haeren dollen kop op haere vrienden breken.
Sy doet als't blixem-vier, dat geen verschil en maekt,
De naesten, wie het zyn, die worden eerst geraekt.
Wat raed tegen die verderstyke kwael? Verdooft het eerste vier dat u begint t'ontsteken,
Gy sult in het begin de gramschap konnen breken.
Maer sooge langer wacht, bet is met u gedaen,
Den tweeden oogenblik sult gy in vlammen staen.
Men sal in grooten brand wel honderd tonnen gieten,
En door den swarten damp de vlam noch op sien schieten.
Uyt eene enge bron vloeit haest een breeden stroom.
Buigt gy het wiske niet, het wordt een krommen boom.
Gelooft my, te vergeefs sult gy den stam gaen rechten,
Als hy kan tegen wind en harde buijen vechten.
De plaester sal welhaest genesen eene wond',
Soo lang het versche bloed noch niet en is geront.
Maer soo den etter heeft en vel en vleesch doorbeten,
G'en sult in langen tyd van geen genesing weten.
Zoo weét Livinus De Meyer, doór treffende beélden en vergelykingen, altyd zynen leézer toetelichten. Zyne tael is gekuyscht en niet onregelmaetig; | |
[pagina 161]
| |
zyne versificatie wel niet keurig, maer toch beter dan die van de meeste andere Belgische Dichters.
Ongaerne verlaeten wy deézen rechtschaepen Dichter om het oog te slaen op de rymwerken van Catharina Van der Meulen, eene geestelyke dochter te Antwerpen, alwaer sy schynt geleéfd te hebben by den aenvang der achttiende eeuw. Zie hier de titels van die rymwerken: I. Het eensaem Tortelduyfken, Antw. 1703. II. Het Hemels Lusthofken, ibid. 1705. III. Den aengenaemen Rooselaer, ibid 1707. allen in 12o. Zoo deéze werkjes eenigen lof verdienen, het zou om hunnen stichtelyken inhoud, maer niet om hunne dichterlyke waerde zyn. Den styl is volstrekt prozaïsch: 'T kindeken is nu gheboren
In het heyligh Bethlehem,
Dat te niet doet 's vaders thoren
En ons sonden neemt op hem,
Soo de Enghelen verconden
Aen de Herders op het velt,
'T welk sy hebben daer ghevonden
Met wat doeckxkens om-gewonden
In een kribbeken ghestelt;
En sal heden
Geven vreden
Aen't menschelyck gheslacht,
Door syn macht.
| |
[pagina 162]
| |
Even gebrekkig is den rymtrant van J. Van Campen, wiens Wegh des Hemels, leydende tot de Christelijcke waerheden, om wel te leven en te sterven, gedrukt is te Antwerpen, 1706, 12o. En de zelfde uytspraek geld voór het boek: De Goddelijcke voorsienigheydt uytgebeeldt in Joseph onder-Coninck van Egypten, verciert met Sinne-beelden ende Sede-leeringen door P. Franciscus Nerrincq Priester der Societeyt Jesu. Antw. 1710. 4o. met plaeten. Het proza van dit werk heéft eenige verdiensten; de rymtjes zyn al wederom geschooyd op den styl van Cats; maer zonder eenige verheffing. Zie bladz. 27. waer een schip uytgebeéld staet, geslingerd doór de winden: Men siet al menigh cloecken maet,
Di[e] sich aen 't vaeren wel verstaet;
Die kent de diepten, en den vloedt,
En door de const sijn schip behoedt,
Daer ander' bersten op een clip,
Siet onsen maet bewaert syn schip,
Hy vat den windt, en vaert heel snel,
Als een ervaeren boodtsgesel.
Nu teghen windt, nu met den vloedt,
Hy weet, hoe hy best vaeren moet;
Nu zydlinck vaert, en dit om't best,
En vat den windt van zuyd' of west, enz.
Meer lof verdient Het Leven van den edelen Ridder en H. Martelaer Sebastianus, beschreven | |
[pagina 163]
| |
door den Eerw. H. Reinerus Vichet, Canoninck Norbertyn des Cloosters van Tungerlo. Antw. 1719. waerin zich het volgend gedichtje onderscheyd:
Het Cruys.
O Cruys, ô liefde van den Heer,
Der aerden vreught, des hemels eer,
Die ons den soeten wegh bereydt
Die tot het eeuwigh leven leydt!
O Cruys, die door een wonder kracht
Gebreydelt hebt de helsche macht,
O troost, ô hope van den mensch,
Der Martelaeren hooghsten wensch!
O Cruys, die't soete Lamken gas,
Die neemt des werelts sonden af,
Die ons versoent hebt met een Godt
Wanneer den Hemel was in't slot.
'T waer licht is uyt u opgestaen;
De duysternissen zyn vergaen;
De Tempels hebt gy neergevelt
Aen vreemde goden opgestelt.
Ghy zyt den waeren bandt van vree,
Die Christus met ons menschen deé.
O Cruys, die ons hebt vrygecocht
En uyt de slaverny gebr[oc]ht!
Ghy zyt (ten eynde hier geseyt)
Den grontsteen van ons saligheyt.
In deézen tyd leéfde Jan Van Meerbeecq, van Doornik, doór wien berymd en uytgegeéven | |
[pagina 164]
| |
zyn I. Den Nederlantschen Cruydthof (een' Herbarius op rym.) Antw. 1716. II. Ongestadighe Menscheyt Historischgewys betoont in de gedurige veranderlijkheydt van de werelijcke saken, 1721. (zonder aenwyzing van plaets of drukker.) III. Ovidius Metamorphosis ofte de XV. boecken van syn herscheppinge, met tusschengevoeghde Zedeleeringen, Utrecht, 1727. allen in 12o. Het was een' zeer middelmatig' Dichter, als te zien is uyt deéze vier regels: De ongestadigheydt van heel het menschen leven
Die can voorsightigheydt in onsen handel geven.
Waert dat den mensch niet waer aen syne passie vast,
Den geest wist van het vleesch seer selden overlast.
Ik vind ergens een gedicht vermeld, onder den titel van: Kint-baerenden Man in dicht beschreven door Philippus Jongheryx, Pastor in Coolkercke, gedrukt te Brugge, 1723. 8o. maer kan, van het zelve niets mededeelen, daer het my nooyt is ter hand gekomen. Meer bekend is den Dichter Jan Laurens Krafft, in leven Plaetsnyder te Brussel, wiens Schat der Fabels, gekozen uyt de voornaemste verdichtschryvers, binnen die hoofdstad het licht zag in 1740. dry deelen in 8o. In de voórrede van dit werk betuygt den Dichter voórnamentlyk dit werk ondernomen te hebben om de misagters van de Nederduytsche tael te | |
[pagina 165]
| |
overtuygen, dat zy zoo bekwaem is om verhevene zaeken, kort en bondig aen te wyzen, als eenige andere. Verder zegt hy zeer gehegt te wezen aen de zuyverheyd der tael, en om die reden het gebruyk van vreémde woórden te willen vermeyden, waeromtrent hy zich aldus uytlaet: ‘Ik en twyffele, niet of dezen aerd van schryven zal eenige lezers, en voornamentlyk de jongheyd zeer vremt voorkomen; maer zy zullen gelieven te bemerken dat ik Nederduyts schryve, gelyk het de tale medebrengt, welkers rykheyd van welluydende woórden onbepaelt is. Het waere te wenschen, dat alle Schryvers, alle Redenaers, ende alle Leermeesters zig in de welsprekentheyd, van onze tale alzoo oeffende, zoo en zouden wy de zelve niet vergeten ende ons aen andere, kleven, waerdoor haere aengenamigheyd verdilgt, ende onderdrukt word, bezonderlyk als sy met fransche ende uytlandsche woorden word doorregen.’ Naer myn gevoelen is Krafft een der Zuydnederlandsche Dichters die het best de tael geschreeven en gewaerdeérd hebben. Zyne verzen zynover het algemeen vloeyend en zaekryk. Zyn proza (waervan hy zich bedient om op iedere fabel eene zedelyke toepassing te maeken) is met veél gemak en bevalligheyd behandeld, doch hier en daer wat gerekt, zoo dat zy tot langdraedigheyd vervalt. Hoofdzaekelyk is den inhoud der fabels uyt andere Schryvers overgenomen, en doór deéze en geéne gedag- | |
[pagina 166]
| |
ten der ouden opgesierd. Om over 's mans verdiensten te oórdeelen, slaen wy het derde deel dier fabels op, en leézen aldaer, bladz. 411:
Van den Phenix.
Naer dat den Phenix had geleeft al lange jaeren,
Viel hy door ouderdom in onrust en beswaren:
Ach, sprak hy, ik verlang in dezen schralen tyd,
Te worden nieu ervormt en myn oud wezen quyt.
Aenstonds begaf hy zig om hout en stroy te vinden,
Het geen hy als een myt ging by malkander binden,
Op eenen hoogen berg, alwaer den zonnenschyn
Syn stralen wakker schiet en 't heetste plagt te zyn.
Daer ging hy zitten op, om alles te doen blaken,
Op dat het hout en stroy in brand zouden geraken,
En dat de heete zon, door 't stralen t'allen kant,
De myt waer op hy zat, zoud steken in den brand.
Als't vuer gekomen was in de verbrandbaer dingen
Begon hy wel gemoed zeer aengenaem te zingen,
Terwyl hy dapperlyk met syne vlengels sloeg,
Die d'hitte van de vlam nog meer aen't branden joeg.
Als dus her stralend vuer omringde syne leden,
Wierd hy aenstonds verteert, en zonk flux naer beneden,
Tot in den kolen gloed, alwaer hy sonder schrik,
In asschen wierd verkeert, op eenen oogenblik.
Zeer korten tyd daer naer zag men in d'assche woelen.
Een wormken, dat aldaer zig dede zien en voelen,
Groyende dag voor dag allengskens zoo van pas,
Tot dat het eyndelyk weer eenen Phenix was.
Den vogel, oud bejaert, wierd aldus nieu herboren,
Hy kreeg een nieuwe kragt, veel sterker als te voren,
| |
[pagina 167]
| |
Veel logter tot de vlugt wierd hy hier door gebrogt,
Bequaem om gins en weer te vliegen door de logt.
In byna de zelfde styl en trant zyn geschreéven de rymen van Livinus Franciscus Van Bouchaute, een' Gentenaer, die zich noemde Canonink regulier der Abdye van Drongen en Pastor in Baerle, op den titel van zyn werk: Tafereel der Penitentie, Historigewys opgehaelt. Gendt, 1734. een dik boekdeel in 8o. waerin, onder andere, voórkomt een Treurspel van Joseph. Ons beviel daerin het meest de alleenspraek van Lucifer, bladz. 489: O dwaesheyt! waer ben ick door hoogmoet heen gevaeren?
Ick, die was't flickrend licht van soo veel duysent schaeren,
In't hemels hof geplaetst, die bracht den luyster aen,
Wat heeft myn boosheyt my niet grouwlen doen bestaen!
Vervloekt zy het begin, wanneer ick ben geschapen!
Had ick in mynen niet voor eeuwig blyven slapen,
Soo soud' ick voor geen eeuw tot't helsche vuer gedoemt'
Verwenschen mynen staet, in d'hemel zoo geroemt.
'K berlt van wanhope en spyt. Ick die was in den hemel
De glinstrend Morgensterr', die door myn glansgewemel,
Den luyster van een Godt aen d'Engelen deed sien,
En was het fackellicht des hemels. Kan't geschien!
Nu wy van een Treurspel aen 't spreéken, zyn, dient'er ook een woórd gezegd, over de menigvuldige berymde Tooneelstukken, welke, omtrent deézen tyd, in het licht kwamen. Groot, zeer | |
[pagina 168]
| |
groot is der zelver getal.Ga naar voetnoot(1) Leézen wy slechts de titels van die voór ons liggen: Bartoldus Graef van Grimbergh, Treurspel opghedraghen aen S. Ex. den Heere Prince de Berghes, Ridder van het Gulde Vlies, Graef van Grimberg, Gouverneur der Princelycke stadt Brussel, enz. Schutsheer van devry Liefhebbers der Rymkunst, onder het schrift van groeyen en bloeyen gherymt door J. Ph. Van Vaernewyck. 1701. - Des menschen verlossinge door de geboorte onses Saligmaekers Jesu Christi, door J. Bapt. Antw. 1715. - Den verliefden Periander oft de veranderlycke liefde, Blyspel door B. Wils. Door de Liefhebbers van den Olyftak vertoond op den Antwerpschen Schouwborg. Antw. (deézen Dichter voerde tot Zinspreuk veel wils maer kleyn vermogen, welke woórden hem, inderdaed, toegepasselyk zyn.) - Sigismundus, zoon en Kroonprins van Bazilius, Konink van Polen, blyeyndig Treurspel, door Petro Antonio Kimpe, Gandensis. - Den rampzaligen ondergang van Annaxartus, Koning van Persien. door Pieter Francies De Grave tot Vinderhaute. - De H. Godelieve, Treurspel door J.B. Hendricx, Schoolmeester tot Zele, by Dendermonde. De dry laetsten gedrukt te Gent, zonder jaertal. | |
[pagina 169]
| |
Is, zoo als wy zegden, het getal der gedrukte Vlaemsche Tooneelstukken van dien tyd zeer groot, nog grooter is dat der onuytgegevene; want elke Rethorykkamer bezit'er, van deéze laetste soórt, merkelyk veél. Ik heb die der Antwerpsche en Liersche kamers, voór zoo veél my doenlyk was, doórgeleézen, maer weynig daerin aengetroffen, dat opmerking verdient. Alleen de Treurspelen van Joannes Franciscus Vander Borght, van Lier, heb ik der leézing waerdig bevonden. De zelve draegen voór titel: I. Den onnooselen ende bloedighen onderganck van den roependen in de woestyne (St. Jan). II. De leydtsame Idonea Conincklijcke Princesse van Vranckryck. III. IerUsaLeM Door 't WapengheWeLt en hongher beVoChten en gheWonnen. En IV. Urbina, blyeyndigh Treurspel. Die stukken zyn vertoond, op het Schouwburg der Jennette, te Lier, in de jaeren 1741 à 1750. Zie hier het begin der Redevoering van St. Jan den Dooper, voórkomende in het eerste spel: Stamhuys van Abraham! besneden! onbesneden!
Hoort, alle volken, hoort, en luystert naer myn reden!
Hoort, Adams saet, myn stem! ik sal u langen af
Den hoogen last, die my den alderhoogsten gaf:
Den Godt van Israel, soo trouw in syn beloven,
Heeft ons van boven af de Godtheydt toegeschoven.
Syn eeuwig woord, syn soon heeft't jok alop den hals
Van ons, ellendig vlees: of de Schriftuer is vals:
| |
[pagina 170]
| |
Die komen sal tot ons, die quam, en is al comen.
Den schepter, 't rykxgebiet, 't gesag is aen den vromen
En braeven leeuwenstam van Juda nu niet meer.
De croon, en setelstoel becleet een vremden Heer,
Die comen sal, die quam van over dertig jaeren.
De zon is achtien mael den jaertoer omgevaeren,
Dat hy betrappelt heeft den dorpel van uw Kerk,
En op uw hoogeschool, aen 's vaders werk aen't werk,
Schriftueren deed uyt een, en leerde den Doctoren.
En heugt u dit niet meer? comt u dit niet te voren,
Schribeen en Phariseen, in wiër armen rust
Het wetboek en Propheet? syt gy dus onbewust
Van waerheyd en geloof? ghebt Abrams Godt ter eeren
Een Tempelbonw gesticht, om Godsdienst te vermeeren
Die al wat wonder is op 't aerdryk, overbluft
Door Majesteyt en pracht. En staet gy nu en suft
Om d'eygen Godszoon in syn eygen te ontfangen?
Gy speelt met't Heylig Schrift, en draeyt het na verlangen
En fantasy, gelyk gy in uw nachtslaep droomt.
Uw Toog en mantels syn met letteren omsoomt,
Als wys en uytgeleert in wyse wetenschappen:
Maer van dit eydel vat en is niet aftetappen,
Als hooverdy en waen, en alderhande vloek
Voor't aenschyn Gods, die u niet hooger stelt te boek
Als waenwys, sot, en bot, schynheylig hipocrieten,
Die voor uw aellemoes gedient syt te genieten
Een eyl oortuytery; die op de straeten bidt,
En in wier vuyl gemoet een nest van slangen sit;
Die tracht het buytenoog der menschen te behagen.
Gy hebt in 't Heylig Schrift gehangen al uw dagen,
Gegist en omgevrocht, ja, daer is geen Propheet
Die uw nieuwsgierigheyd met lesen niet versleet.
| |
[pagina 171]
| |
En weet gy nu nog niet, naer wie all' eeuwen wachten,
Dat hy geboren is, den Heylant der geslachten,
En woont al onder ons? en weet gy nu nog niet
Wat delphische Sibil, en prophetsy bediet?
Waersegster Erithé beloofd' uyt vreemde hoeken
'T kint, eer't geboren was, t'aenbidden, en te soeken,
Met Wierookvat en goud: samische Propheters,
Heeft die u niet getoont het moortmes, lauw en vers
Van bloed? is u ontgaen, hoe, over dertig jaeren,
By Bethlem, in een rots een maegt geraekt' aen't baeren?
Doen is hy neergedaelt, gelk een peireldouw
Op 't vlies van Gedeon, die ons verlosten sou.
Ghy rookt nog van het bloed, en is u dit vergeten?
Rachel houd nog niet op van claegen, nat becreten,
Om haer vermoorde soons, soo wreedelyk verdrukt....
Maer gy (Jesus.) door 's Vaders wil, het slagmes vroeg ontrukt,
Staet aenstonts als een Son te voorschyn aen te breken.
Op, joden! heydenen! comt aen syn vier ontsteken
Het lemmer van uw siel! wast u in't Heylig bad,
Op dat gy gensteren, en vier van liefde vat,
Als't groote moederlicht beginnen sal te straelen!
Zie daer een' waeren, dichterlyken toon, en kracht van tael! Het is ligt te bemerken dat Van der Borght de werken van Vondel las, en dien prins der Nederlandsche Dichters tot zyn model koós. Weynigen hebben hem daerin nagevolgd.
Wy oothouden ons van alle verdere aenhaelingen uyt ongedrukte schriften van deéze eeuw, om kortheydswille. Alleen zullen wy aenmerken, dat, naer ons oórdeel, het bestaen van een zoo groot | |
[pagina 172]
| |
getal derzelve, hoofdzaeklyk moet worden toegeschreéven, eensdeels aen de vrees der Schryvers voór de boekkeuring; anderendeels aen het gebrek van aenmoediging by het leézend publiek, en eyndelyk, aen den nayver van sommige Rethorykkamers welke niet gedoogen wilden, dat andere de stukken uytvoerden, die by haer eenen grooten toeloop van volk verkreégen hadden.
Eenigzins in de manier van laetstgemelden dichter schreéf Joannes Franciscus Cammaert, van Brussel, geboóren in 1710 en gestorven in de laetste jaeren der regeéring van Maria Theresia. My zyn van hem bekend: I. David zegenpraelende op Goliath, blyeyndig treurspel, Gent, 1746. 12o II. De Dichtkonst van den heere Boileau Despreaux, vertaeld met aenmerkingen, Brussel 1754 4.o III. Quintus Curtius, vertaeld op rym, ibid. 4.o IV. Ninette in het hof of de verliefde ey gensinnigheyt, blyspel, ibid. 1757. 12.o V. De dry verliefde nichten, kluchtspel, ibid. 1757. 12o VI. Den hoogmoedigen, kluchtspel, ibid. 1757. 12.o en VII. Den valschen Astrologant, blyspel, ibid 12.o 1763. Zynde de vier laetstgemelde stukken vertalingen naer het fransch. Ik kan niet zeggen dat my die vertalingen bevallen. Maer in den David heb ik plaetsen aengetroffen, die bewyzen, dat den dichter wist wat den toon van het treurspel is. Men oórdeele uyt de volgende regels, welke hy in den | |
[pagina 173]
| |
mond van Goliath legt, op het oogenblik dat David dien reus uytdaegt tot den stryd: Vermeten jongen, onberaeden booswicht, syt
Gy dien rampsaelgen, die met my den kamp en stryd
Bestaet te randen aen, en 't kinderbloed te waegen?
Gaet, leer het moedig stael en harnasplaeten draegen,
En 't geen een held betaemt om tegen my te stry'n.
Vermeteling, ik raede u te keeren. Zyn
Dat wapens om den schrik van d'Israelsche schaeren
Om dees onwinbre borst, in stryds onstuyme baeren
Te domplen? zyn, ey, zyn dat wapenen om my
Te bieden wederstand en 't overheeren? gy,
Boosaerdigen, voor wie, voor wie komt gy my houwen?
Wilt gy my voor een hond of andeer dier aenschouwen,
Dat gy my met een stok en slinger toe derft treên?
Gaet, dryft daermé het vee en uwe schaepen heen,
Door veld en weyde! Gaet, vertrekt u uyt myn oogen!
Ik kenne my te weerdt 't gewapend hoofd te boogen
En 't aensicht neer te slaen tot uytruk van myn stael.
Gaet met uw schaepen stry'n, daer leyt uw zegeprael.
Rand met uw stok 't gediert en honden aen, geen helden!
Omtrent den zelfden tyd bragt den Hollandschen Dichter Boddaert, de Gedichten van Joannes MoormanGa naar voetnoot(1) aen het licht. Deézen, ‘een Vlaamsch Regtsgeleerde (zegt De Vries) ‘onderscheidt zich door een bevalligen en destigen dichttrant, en toont allerwegen de goede vruchten | |
[pagina 174]
| |
van het onderwijs, door hem aan 's Lands Hoogeschool te Leyden genoten.’ My zyn, die Gedichten nooyt ter hand gekomen, zoo dat ik van dien Dichter niets kan bybrengen, en my hier moet vergenoegen met zyn' naem alleen optenoemen. Ook is het waerschynlyk dat die Gedichten, in Braband of Vlaenderen, niet of zeer weynig zyn in omloop gebragt.
Meer bekend is het gedicht De Menschelyke Wysheyd, door Joannes Ballée, Konst greffier der oudvermaerde en wydberoemde vrye Redengilde der dry Sanctinnen, binnen de stad Brugge, Brugge 1769. 4o. Het is meer een wysgeerig tractaet dan wel een Dichtstuk te noemen. De Redeneérkunde des Schryvers verdient gepreézen te worden; maer dat is ook al. Zie hier een paer voórbeélden. Bladz. 10: De deugd die is den prael, den glans, het licht, de zonne
Der kleyne wereld (den mensch); s'is de baerster of de bronne
Waer uyt dat voortkomt een gerust vernoegt gewiss';
Sy stelt een stoel of throon, die schoon en eerlyk is
In 's menschen ziel; dies maekt s'hem, trots van het voorvlugtig
En wankelbaer geluk, aenzien'lyk, groot, doorlugtig
En eerlyk na syn dood; sy is gelyk een bloem
Die noyt verslenst, wiens geur en luyster zig alom
Vol eerlykheyd verspreyd en houd haer zelfste kragten.
De deugd die is een schat van grooter waerde t'agten
| |
[pagina 175]
| |
Als rykdom, eer en staet, gezag, aenzienlykheên,
Gebied en heerschappye, om dat sy is de geen
Die nog voor tyd, nog dood kan worden weggenomen.
En bladz. 198: Al wat'er leeft is met een inn'ge drift begaeft,
Of een betrekk'lykheyd waerdoor elk vroet en draeft,
Syn zorg en vlyt aenwend, om voor al ander zaeken
Tot stand en staet van syn welwezen te geraeken:
Elk wilt gelukkig zyn. De menschen in't gemeen
Die komen daer in al eenpaerig over-een
Dat den gelukk'gen staet, in zegening en waerde
Den besten is die men bezitten kan op aerde.
Wy konnen altesaem, ryk, arme, kleyn en groot,
'T zy van wat staet men is, ons maeken deelgenoot
Van het geluk. Elk mensch word keur en keus gegeven,
Als hy maer wilt, om wel gelukkiglyk te leven.
Gelukkig zyn bestaet geenzins in prael en pragt,
In groot vermogen, in gebied en oppermagt,
Niet in te zyn ten top van heerlykheyd geklommen,
Niet in den overmaet van schatten en rykdommen,
Nog in begaeft te zyn met groote wysheyd, neen:
Maer in't wel schikken van al syn hoedanighêen,
In al syn driften en syn hertsgenegentheden
Te doen eenstemmig zyn met't rigtsnoer van de reden.
Weliger dichtgeest bezat F.M. Piens, van Brussel, wiens Treurig aanwys van menig ongelyk houwelyk, in die Hoofdstad gedrukt is, 1775. 8o; waerin wy vinden, bladz. 34: | |
[pagina 176]
| |
Terwyl zy zylen, sien s'een toevloed van Dolphynen,
Bekleed met schubben van azuer en goud verschynen;
Men sietse duykelen en spelen in het nat,
En onder 't spartelen met lustig schuym bespat.
Een' rey van tritons volgt, die lieffelyk hunn' ooren
Vervullen met den klank van hun gekromden horen,
En Amphitritis koets omringen, door een span
Zeepeerden, dat de sneeuw door witheyd tergen kan,
Getrokken door den vloed, daar't hun in't moedig renren,
Het doorgestreefde spoor ver agter sig doet kennen:
Dit trapplend waterspan houd moedig 't hoofd om hoog;
Een rook vliegt uyt de muyl, een vuer straalt uyt het oog.
De groote zeegoddin sit op haar trotschen waagen,
Een schelp, soo schoon als oyt voortyds de oogen saagen,
Een wonder, blanker dan het witste elpenbeen,
Die rolt of liever vliegt door 't vreedsaam pekel heen
Op goude raân; een rot van blyde zeenajaden,
Volgt swemmend agter aan, gehuld met bloemciraaden;
Hun lokken golven langs de blanke schaudren neer,
En swayen op den aâm der winden ginds en weer,
De minsaam Amphitrit', omringt van dese schaaren,
Voerd in de regte hand, als koningin der baaren,
Den gouden staf, terwyl de slinker op haar schoot,
De melkgeswollen borst haar soon Palemon bood.
Een sagte Majesteyt blonk uyt in't vrolyk wesen,
En deed het windenheyr haar groot vermogen vreesen.
Een viertal Tritons leyd', elk by een gulden toom,
En vlugge peerden door den uytgebreyden stroom.
Men siet een purp'ren kleed, ten top der koets verheven,
Al wapp'rend boven 't hoofd der zeevorstinne sweven,
Waar in een groot getal van kleyne Zephirs speelt,
Wier lieff'lyk adem haar, en haaren suyg'ling streelt.
| |
[pagina 177]
| |
Deézen Dichter, die, gelyk men ziet, de Hollanders in de verdubbeling der a navolgde, was lid van de Brusselsche Rethorykkamer, Tot groeyen en bloeyen.
Tydens het bestuer van Karel van Lorreynen, wanneer het land in diepen vrede zat, en de welvaert sommige Kunsten deed herleéven, kon het niet missen of'er moesten Dichters ontstaen, die hunne ueren van uytspanning aen de Dichtkunst wydden, en het geluk dat zy genoten, bezongen. De meesten van hen behoorden tot de eene of andere Rethorykkamer, en lieten'er hunne Dichtwerken opvoeren, welke, echter, om bovengemelde redens, toen niet in druk verscheénen, en naderhand meest zyn verloóren geraekt. Andere, en wel de voórnaemste Dichters, niet willende deel neémen in de werkzaemheden der Rethoryken, om dat deéze kamers, over het algemeen, in de handen van de laegste volksklasse waeren gevallen, schreéven slechts, van tyd tot tyd, een gelegenheydsvers voór vriend of maeg, en lieten het daer by blyven; zoo dat men de Belgisch-nederduytsche Litteratuer, van dien tyd, te recht in het fransch, une Litterature inédite heéft genoemd.
Het ontbreékt, nogthans, der laetste helft van deéze eeuw, niet aen uytgegevene Dicht- en Pro- | |
[pagina 178]
| |
zastukken. De Dichters J.A.F. PauwelsGa naar voetnoot(1) en Jacobus Van der SandenGa naar voetnoot(2) van Antwerpen, J. De WolffGa naar voetnoot(3) van Gent, en J. Moons, Canonink der Orde van Premonstreyt uyt de Abtdy van St. Michiels te Antwerpen en Pastoor te Borsbeek, betraden min of meer het zedelyk dicht spoór van Poirters, Croon en à Castro, en gaven de vlaemschleézende volksklasse voedzel genoeg. Het was echter altyd den zelfden kost. Van laetstgemelden zyn gedrukt: Het sedelyk Vermaektooneel, - De sedelyke Lustwarande, - Den sedelyken Vreugdenberg, - Vreugde-perk, - Vermaek-spiegel, - Vermaek-veld en Vermaek-troost, zeven deelen, in 8o, met plaeten. Antw. by P.J. Parys, zonder jaertal. Alle deéze werken houden Fabels en Zinnebeélden in, met Latynsche en Nederduytsche Zedespreuken onder elk plaetje, wordende elke berymde Fabel opgevolgd doór eene Ze- | |
[pagina 179]
| |
delyke Leering in proza. Wy zullen hier, tot eene proeve, de Fabel aenhaelen, voórkomende op bladz. 491. van het Vreugde-perk:
Den Vos en de Sim.
Als den leeuw was aengekomen,
En het ryk had ingenomen,
Niet door keus, maer door gewelt,
Heeft hy syn party gespelt.
Hy gaet al de beesten quellen,
En veel harde wetten stellen;
Want soo haest hy koning was,
Van de rest gaf hy den bras.
Hy doet vele beesten beven.
Want hy had een wet gegeven,
Dat uyt 't ryk sy moesten gaen,
Die geen steerten hebben aen.
Al de steertelooze dieren,
Om den boosen leeuw te vieren,
Maken strak all' pak en sak,
En gaen wech op hun gemak.
Als Vos siet dees beesten vlugten,
Vreest hy ook voor ongenugten,
Hierom dunkt hem ook het best,
Dat hy wechtrekt met de rest.
Als de Sim hem op siet kramen,
Vos, roept sv, gy moest u schamen,
Dat gy vreest, daer gy syt vry,
Want den schoonsten steert hebt gy.
Waerom is uw hert benepen?
Gy met ons niet syt begrepen,
| |
[pagina 180]
| |
Want des konings narde wet,
Is voor ons alleen geset.
Koning Leeuw mag u niet vangen,
Want gy lang uw steert laet hangen.
Waerom hebt gy ydel vrees?
Uwen steert bevryd uw vleesch.
'T is al waer, segt Vos daertegen
Maer ik heb dees vrees gekregen.
Leeuw, by 't steerteloos getal,
Als hy 't wilt my voegen sal,
Want men siet dat de tyrannen
Ook de beste menschen bannen.
Als het Leeuw schiet in den kop
Van myn steert maekt hy myn strop.
Een' der iverigste beöefenaers van de Nederduytsche tael, was, destyds, G.F. Verhoeven, van Lier, Koopman te Mechelen, alwaer hy is gestorven, op het laetst der achttiende eeuw. Hy beantwoórde dry prysvraegen van de Brusselsche Academie, en behaelde van twee derzelve den Eerprys. Zyne prysverhandelingen draegen voór titel; I. Hoedanig was den staet van de handwerken en van den koophandel in de Nederlanden, ten tyde van de derthienste en veerthienste eeuwen? (bekroond in 1777, gedrukt in 1778. met eene vertaeling in het fransch van Des Roches, onder de Memoires van gemelde Academie.) II. Algemeyne inleyding tot de aloude en middentydsche Belgische Historie; voor zoo veel | |
[pagina 181]
| |
de togten der Belgen in verre landen, en hunne woon-verplaetsingen ofte verhuyzingen betreft; midsgaders den invloed dezer, op den land-aerd en op de zeden onzer Vaderen, verdeelt in verscheyde oordeelkundige verhandelingen en tydperken. (behaelde het tweede accessit, in 1778. en is afzonderlyk gedrukt, Brussel, 1781. in 4o.) III. Aentewyzen de soorten van visschen die het gemeyn voorwerp zyn van de vangst, zoo op de kusten, als in de rivieren in Vlaenderen, enz. (bekroond in 1780. en te vinden onder gemelde Memoires.) Behalven die gedrukte verhandelingen van Verhoeven, bestaen'er van hem nog verscheydene onuytgegeévene Schriften, zoo in rym als onrym. Onder my berust een Blyspel met zang, genaemd Den Oogst, doór hem vervaerdigd op verzoek van de kamer de Jennette, gezeyd d'ongeleerden, te Lier, en aldaer op het Tooneel uytgevoerd, ten jaere 1772. Het zelve is geheel op rym, en met veél gemak behandeld. Sommige Tooneelen zyn recht geestig, en moeten eene goede uytwerking hebben gedaen; doch het is moeylyk daervan eene proeve te geéven, uyt hoofde van den samenhang des geheels. Leézen wy toch iets.
Harpagon.
Nu syn wy wel geseten.
Jeannette.
Gy schynt soo wel gesint; mag ik de reden weten?
| |
[pagina 182]
| |
Harpagon.
Die sal ik u terstont uytleggen.... weet dan vast,
Dat myn genegentheyd tot u soodanig wast, Gelyk het klimmend groen dat loopt op hooge boomen.
Jeannette.
Kost gy soo loopen, ik en sou van u niet schroomen.
Harpagon.
Ik ben nog bloemig. Wat is vierensestig jaer?
Jeannette.
Gy kont ligt doorgaen voor myn overoud grootvaer.
Heer Harpagon! het sou uw soon veel beter voegen, Dan u. Een ouden man en baert niet als misnoegen. Wat is het schaemelyk dat gy van trouwen spreekt!
Harpagon.
Besiet my eens te deeg; en segt wat my ontbreekt!
Ben ik niet staetig, en galant, en fris van beenen? Al seg ik 't selve, daer's in Amsterdam soo geenen! Besiet eens myn postuer, is het niet regt, en jonk? Myn baert manhaftig? als ik wil, Jeannet, ik pronk Als een Calkoenschen haen. Gy lacht maer met myn kleeren. Wat heb ik menigmael de mode sien verkeeren! Hoe wast in mynen tyd! ô deirelyk verschil!
Jeannette.
Dat is de reden, heer, waerom ik u niet wil.
Harpagon.
Ik draeg myn bruyds-kleed nog, fluweel van twee ducaeten.
Aen ider gouden knop moest ik een daelder laeten. En dan dien synen hoed die ik nog altyd draeg? Hy weegt'er seven by de hoedjes van van daeg. | |
[pagina 183]
| |
Men droeg in mynen tyd een mantel van schaerlaeken,
Dat was voor't leven! Nu, is't alle dag te maeken En breken, alle dag syn'er nieuw modes uyt. Men siet van uer tot uer op straet een nieuwen guyt; Er zyn geen mouw en meer, noch deftige opslaegen; Het regent knoppen, op syn engelsch, alle dagen. De staetige paruyk heeft nu al lang de krak, Thans krolt men à la grec; men vecht tegen 't gemak, Om dwaes te syn, men stinkt uaer alderhande reuken, Men loopt met queuën om sortressen mé te beuken, En daeraen kwist men nog voor't minst tien ellen lint. 'K kan ook niet raeden wat men in de borssen vind....
Jeannette.
'K versta u al. Gy wilt het met het oude houwen.
Harpagon.
Ik vraeg u dan, kort af, of gy met my wilt trouwen?
'K heb geld en goed genoeg. Ik sal 't u laeten al.
Jeannette.
Hoort, heer, 'k geef u myn woord... dat 'k'er op peysen sal.
Daer by, dat gaet soo niet. 'K moet eerst myn vader spreken.
Harpagon.
Wel gy syt vry. Het mogt dan somtyds blyven steken....
Sa, kort en goed.
Jeannette.
Dat's best, maer w'hebben toch nog tyd.
Ik heb u immers nog myn woord niet toegeseyd.
Harpagon.
Peyst vry, tot na den noen. Ik ga uw vader spreken.
En syt gerust. Er sal het minste niet ontbreken. Als ik u maer en heb word ik op nieuw weer jonk! 'K ben waerelyk een man nu op den besten dronk. | |
[pagina 184]
| |
'K geef u myn woord dat ik sal kleederen gaen draegen
Gelyk den Drostaert, al te mael in goud beslaegen, En juyst naer uwen sin. Wildge n'en kleynen hoed? N'en zeyden neusdoek? Hoort, al wat gy wilt is goed. | |
Vierde tooneel.Het Tooneel verbeelt eene onstuymige zee en is soo donker als immers mogelyk is, wordende door geduerige blixems verlicht. Het dondert vreeselyk, en men hoort de swaere stortregens vallen. De zee schuymt en bortelt. De klok van het Casteel stormt. Alle de werklieden komen met leederen, planken, haeken en touwen.
Air: Toinon en Toinette.
Jeannette.
Cleant! wat tempeest!
Jacques.
Nu vrees ik het meest.
Cleante.
Maer hoort toch die winden,
Hoe z'alles verslinden!
Jacques.
Hoort 't buldrende ruysschen,
Van baeren die bruysschen. Wat duystere wolken! Ik zie in de locht, In diepten en kolken Den blixem gebrocht. Den stierman, vol schroomen, Het speel-tuyg der zee, | |
[pagina 185]
| |
Tragt nader te komen,
Vol anxt aen de reê. Hy kapt d'ankers af, Werpt masten en touwen, En kan't niet meer houwen: De zee is zyn graf. Eenen anderen Tooneelspeldichter, J.B.J. Hofman, van Kortryk, gaf, op het laetst deézer eeuw in 't licht: Clarinde of de rampzaalige door de liefde, Treurspel in vyf bedryven, in druk gegeven door de lief hebbers der Tooneel en Dichtkunde binnen Kortryk, en op deszelfs Schouwburg voor de eerstemaal vertoond ten voordeele der armen deezer stad den 10 July 1796. Gend. 120. Hy is ook Schryver van verscheydene andere Tooneelstukken en Gedichten. Het Treurspel Clarinde begint, als volgt:
Valcour.
Ja, al myn smart, myn Prins! voel ik eensklaps verzoeten
Nu 't my gelukken mag, u wederom te ontmoeten. Gy zyt voor my, als uyt de dooden opgestaan. Hoe menigmaal heb ik, met de oogen vol getraan, Zins ons het wuft geluk de zegepraal ontrukte, En onze legermagt voor die des vyands bukte, Om u, myn waarde Prins! om uw verlies geschreid!
Van Allegrè.
'T is onze schuld, dat ons de zege wierd ontzeid;
Te zeer den vyand in zyn nederlaag te plaagen, Is hem bed wingen, om het uitterste te waagen. 'T is deês berugte dag dus met ons toegegaan. | |
[pagina 186]
| |
Wy tragteden, gansch 't heir des vyands neêrteslaan,
En, 't is ons anders dan wy hoopten, wedervaaren. Maar, 'k heb tot nog niet, dan door ongewisse maaren Vernomen, hoe veel volks dees dag gesneuveld is, En wat al vrienden ik verloor. Gy weet gewis Hier van't getal, myn vriend doê, doê my dit ook weten. Een bittre smart heest vaak dit hart vaneen gereten, Op't naar herdenken van dees gruwelyken dag, Waar op ik zo veel bloed langs d'aarde vloeien zag. 'K heb van myns vaders lot geen enkel woord vernomen. Ach! zeker heeft men ook zyn dierbaar bloed doen stroomen. Gewis, hy leeft niet meer. Hoe nader wy by den tegenwoórdigen tyd komen, hoe kragtiger tael, hoe meer gevoel en vuer wy in de voortbrengsels der Belgische Muse aentreffen. Wy twyffelen geenzins of den grond deézer verbetering moet worden gezogt in de meerdere leévendigheyd, welke de Natie, op het laetst deézer eeuw, verkreég, doór haeren opstand tegen Joseph II. en doór den invloed der daeropinvallende fransche omwenteling. Nu baende zich eenen weg tot de kennis der Hollandsche Letterkunde, welken veélen met goed gevolg insloegen; zoo dat de Hollandsche dichtwerken in Braband en Vlaenderen meer begonnen geleézen en bestudeérd te worden.
Onder de iverigste beöefenaers der Nederduytsche Dichtkunde, van die dagen, zy het my vergund | |
[pagina 187]
| |
met byzondere onderscheyding, te noemen Pater Stevens van Lier, Dichter van een Treurspel getiteld: Sodoma en Gomorrha, dat, waerlyk, uytmuntende plaetsen heéft. Treffend voóral, is den vloek, die den wreékenden engel over die twee steden uytspreékt: Staet, trotsen! beéft voor hem,
Wiens wraek u aengrynit! beéft, op't dondren van zyn stem!
Schrikt voór het vlammend zwaerd dat g'in myn vuyst ziet blinken!
Hoort d'ystelyksten vloek u in de ooren klinken....
Gedoemd' inwoonders van een gruwelkweeken land!
'T is God die tot u spreékt. Hy, die in zyne hand
De dood en't leven draegt, den straffer van de zonden,
Die vloekt en zegent! Hy, die d'aerdbol op zyn ronden
Onwrikbaer heéft gevest; wiens almagt alles schiep,
En uyt den nacht van't niet de stervelingen riep;
Die d'eeuwen aenwyst – hun bepaeld, of voort doet rennen;
De zon en maen haer loop aen't sterrendak doet kennen;
Aen zynen wenk den wil van alle wezens bond,
En hun verslinden kan doór d'adem van zyn mond;
Die, als hy d'aerden onder't water had bedolven,
Noach alleen onttrok aen’t woên der woeste golven;
Die, voôr all' eeuwen had beschoóren uwen val -
Loth begenadigen, u, streng'lyk straffen zal!
G'hebt zyn geduld getart - doemwaerdig' euveldaeden
Opeengestapeld, en weêrstaen aen zyn genaeden!
G'hebt, badend in de luft, de reden u ontroofd,
En't leliewitte schoon der eerbaerheyd gedoofd!
Uw dochters 't gruwelfeest van Eerverlies doen vieren,
In driften uytgespat, als redenlooze dieren, -
| |
[pagina 188]
| |
Bloedschand' en overspel voór beuz'lary geächt -
Natuer op't hart getreên, doôr meer dan maegdenkracht,
En zelfs uw tempelen verkeerd in vloekbordeelen!
Gansch d'aerd' yst op't gezigt dier naere tafereelen!
Er is geen voôrbeéld van een pest, zoo vol venyn,
En daerom zal uw straf ook zonder voórbeéld zyn.
lk zal uw trotse steên, wier straeten door't verkrachten,
En schenden zyn ontwyd van beyde de geslachten -
Wier burgerstoet, ontvlamd doôr een onzalig vuer
De banden los brak van de teelende natuer, -
Wier maegden, schaemteloos, haer hoofd met eyken kransten,
En, ongebonden, los, voôr't beéld der weélde dansten, -
In't eynd, wier jeugd, misdeeld van't fynst gevoel der ziel,
Met eygen kunne tot een walgend spel verviel,
En zoo de zagtste trek van't harte kon onteeren, -
'K zal die verwaten steên in eenen poel verkeeren! -
Uw hooggebouwden muer, uw bolwerk, daer g'op stoft,
Uw grootschen tempelbouw, uw torens, neêrgeploft,
Verteerd, vergruysd, verbrand - herschaepen in ruïenen,
Op dat z'in laeter tyd tot spreékend voôrbeéld dienen,
En toonen waer Gomorr', waer Sodom is vergaen,
Waer dat den gruwel van al d'aerde heéft gestaen!
Dan zal den Reyziger deés doodsche streék ontvlugten,
Niet nadren, maer altyd voór eenig jammer dugten,
En met den vinger slechts, van err,' den vremdeling,
Het zwarte puyn doen zien van deés gedoemden kring,
En zeggen (wyl zyn hart uw misdaên zal verfoeyen)
Daer deéd een hemelbrand de stad van Sodom gloeyen!...
Zoo strekk' uw straf aen elk tot voórbeéld, elk tot leer,
En toon' aen't gansch heelal wat straf den Opperheer
Bewaert, voór die natuer, het bloed, de reden smooren.
| |
[pagina 189]
| |
De Prozaschryvers van dit tydvak, hoe groot in getal, hoe verscheyden in aenleg, schynen my toe niet in vergelyking te kunnen komen met de reeds vermelde Dichters. De meeste waeren Geestelyken, en schreéven meditatien, sermoonen of andere godsdienstige werken, meer bepaeldelyk geschikt om aen de leésbehoefte der ingezetenen van den middelstand, welke het Vlaemsch alleen verstaen konden, te voldoen, dan om de vaderlandsche letteren tot eene klassische hoogte op te helpen voeren. Ik wil niet ontkennen dat'er onder de zelven zeer veel bekwaeme en kundige mannen zyn geweést. De leerredenaeren Verheyen, Florisoone, Craywinckel, Massemin, Antonissen, Zeelander, Van Loo, Van Eupen en meer anderen verdienen, ontegenzeggelyk, met lof vermeld te worden, en voôral den antwerpschen bisschop Wellens, wiens Herderlyke Brieven, nog heden ten dage, zeer gezogt zyn. Ik zoude, echter, het bestek deézer Verhandeling verre te buyten loopen, met de verdiensten van elk hunner, in een ander dan in een letterkundig opzicht, doór het mededeelen van proeven te willen doen kennen. Over het geheel zyn hunne schriften meer aentepryzen om den stichtelyken inhoud, dan om den styl of de tael. Dezelfde aenmerking is, grootendeels, toepasselyk aen de nederduytsche Verhandelingen, welke doór de brusselsche Academie des belles Lettres als | |
[pagina 190]
| |
antwoórdende op haere uytgeschreévene prysvraegen, zyn bekroond of der uytgave waerdig gekeurd. Die antwoórden hadden tot opstelders J.B. De Beunie, F. De Coster, F.D. D'Hoop, P. Norton, Pastoor Seghers, P.F. Van Bavegem, H. Heylen, P.E. Wauters en L.J.E. Pluvier. Den laetstgemelden verdient de meeste onderscheyding, als hebbende hy in zyne, ook doór J. Des Roches in het fransch vertaelde, verhandeling over de merkwaerdige veranderingen, welke in Nederland, ten opzichte van zynen Staet, gemeene Zeden en Volk voórgevallen zyn sedert het begin der vyfde tot het eynde der vyftiende eeuw,Ga naar voetnoot(1) wel degelyk getoond dat de kern- en kragtvolle tael van Hooft, doór hem, met goed gevolg bestudeérd was. De keyzerin Maria Theresia had aen deéze Academie, althans aen een groot deel van haere leden, den last opgedraegen om het openbaer Onderwys, in hoogere en laegere schoólen hier te lande, dat 'er waerlyk ellendig uyt zag, op eenen anderen voet te brengen. Een plan van verbetering wierd ontworpen, doór het Gouvernement aengenomen, en het nederduytsch daerin tot grondslag gelegd van het aenleeren der oude taelen. Eene menigte leerboeken in usum scholarum belgicae zyn aldus ingevoerd, en tot heden toe met vrugt in de latynsche schoólen gebruykt. Leézenswaerdig is, omtrent het belangryke deézer veranderingen, een opstel van den heer | |
[pagina 191]
| |
Les Broussart, ten titel voerende: De l'éducation belgique, ou réflexions sur le plan d'études, adopté par Sa Majesté pour les collèges des Pays-Bas autrichiens. Bruxelles, 1783.279 pag. in 12o. Daerin leézen wy, nopens de vlaemsche tael: Ceux qui reprochent au Gouvernement d'avoir introduit des nouveautés dangereuses dans les Colleges des Pays-bas, devraient au moins donner des éloges à ce qu'il a prescrit en faveur de la langue flamande. On sait jusqu' à quel point elle était negligée dans les écoles. Les livres ėlémentaires, destineés à en faire connaítre les principes, étaient inconnus aux jeunes gens, et jamais on n'avait exigé qu'ils en fissent usage. On ne prenait aucun soin de les prémunir contre les fautes inévitables dans le langage, lorsqu'il n'est appuyé sur aucune regle; ou de relever celles qui devaient nécessairement leur échapper, soit en parlant, soit en écrivant....... Il est étonnant que le bon-sens n'ait pas fait longtems auparavant, ce que le Gouvernement a prescrit depuis avec sagesse. La langue flamande fûl-elle aussi pauvre et aussi faible qu'elle est riche et energique, puisqu' elle est la langue du pays, elle devait nécessairement faire partie de l'instruction. Quoi de plus fatiguant et de plus désagréable que d'entendre des hommes ornés d'ailleurs de certaines connaissances, s'exprimer dans leur langue avec une barbarie et une trivialité qui annoncent presque l'impéritie....... Les regles de la grammaire flamande devaient donc être la base de la nouvelle méthode.... En employant tous les | |
[pagina 192]
| |
jours, vendant quelques années, une légère portion du travail à l'étude de la langue nationale, on parviendra insensiblement à lui rendre son énergie et sa dignité, en s'accoutumant à la parler et l'ecrire correctement. Ceux qui conservent encore un sentiment d'amour pour la gloire de leur patrie, voyaient avec peine qu'elle fut tombée dans l'avilissement et le mépris. Le Gouvernement vient, en quelque sorte, de la régénérer. En opérant cette révolution, il n'afait que suivre l'exemple de tous les peuples savans. C'est moins à ses victoires et pour avoir soutenu les efforts de toute l'Asie que la Grèce doit sa grandeur, qu' à la perfection et à la beauté de sa langue. Chez cette nation ingénieuse, tout le monde s'étudiait à la parler avec la plus grande pureté. Les Romains regardaient la leur comme essentiellement liée avec la majeste de la republique, et ils auraient cru la degrader, si, dans le commerce qu'ils avaient avec les étrangers, ils eussent eu recours à une autre que la leur. Les peuples qui après eux se sont dislingués et se distinguent encore dans les lettres, n y sont parvenus qu'en joignant à l'étude des langues anciennes une connaissance approfondie de la leur. Cette vérité est la base sur laquelle est appuveé aujourdhui toute éducation raisonnable. Le Gouvernement des Pays-bas, jaloux des progrès de la jeunesse et de la gloire de la nation, n'a prescrit à Bruxelles, pour l'étude du flamand. que ce qu'on a conseillé à Paris pour le françaisGa naar voetnoot(1) Zoodanig was het | |
[pagina 193]
| |
gevoelen van een' franschman opzigtelyk het gebruyk der nederduytsche tael in Belgie, en ik neém des te liever deéze zyne woóden hier over, om dat zy de uytspraek zyn van een onpartydig man. Ook J. Des Roches bragt het zyne toe om het openbaer onderwys te verbeteren en de nederduytsche letteren te doen herleéven. Hiervan getuygen de menigvuldige doór hem uytgegeévene werken, maer in 't byzonder zyne Nederduytsche Spraekkonst, in 1761 voór de eerstemael doór den druk algemeen gemaekt, en sedert dien tyd zeer dikwyls herdrukt. Langentyd heéft men dit boekje voór het beste van dien aerd, ooyt in Braband aen den dag gekomen, gehouden. In Vlaenderen bestond, naar de getuygenis van Bilderdyk, reeds vroeger eene Nederlandsche Spraekkonst voor het landschap Vlaenderen opgedragen aen de Schôlmeesters van GentGa naar voetnoot(1) doch die weynig in gebruyk schynt geweésr te zyn. By dat al was Des Roches maer een' zeer beperkt taelkenner van het Nederduytsch, die den klank van au en ou, in navolging der uytspraek van het gemeen te Antwerpen, alwaer | |
[pagina 194]
| |
dien schryver lang gewoond heéft, met elkanderen verwarde. Hy was een' der eersten die de toonteekens of accenten, onzer taele zoo oneygen, wilde invoeren. Sewel, Pels, Winckelman en anderen hadden, voór hem, dit reeds in de noórdelyke gewesten beproefd, doch hun stelsel, eenigzins anders gewyzigd, vond daer niet dien byval, welke dat van Des Roches in Braband verkreég. Hier mogt dit laetste naer de gewoone uytspraek al geschikt weézen, in Vlaenderen echter, voóral in West-Vlaenderen konden die accenten aen het aldaergesproken dialect niet toepasselyk zyn, ja waeren er meestal geheel strydig mede. Vandaer dat de Spraek-konst van Des Roches in die streéken weynig gebruykt is. 'S Mans iver voór de moederspraek verdient intusschen met lof vermeld te worden, ‘Men behoeft niet te vreezen,’ (zegt hy, in de voórrede van dat boekje,) ‘dat de jongheyd met het leeren der regelen van het nederduytsch eenen tyd zal verliezen, die zy nuttiglyker aen het latyn of andere taelen zou kunnen besteéden. Welhoe! zal men zes, zeven, acht jaeren bezig zyn met eene vremde tael, om die nog somtyds maer ten halven te leeren, en dan zyn leéven lang misschien zeven of acht occasiën hebben om die duergekogte weétenschap te doen gelden, en voôr de grondige kennis zyner moedertael, die ons dagelyks te pas komt, zal eenen kleynen tyd ons te kostelyk, en weynig moeyte ons te zwaer dunken? zoo | |
[pagina 195]
| |
worden wy gelyk aen die groote reyzigers, die alles weéten wat in China of groot Tartarien te weéten is, en in hun eygen vaderland vremdelingen en onkundigen zyn.’ Destyds kwamen nog in het licht de volgende Schoólwerken voór de nederduytsche tael. I. Grondregels der Spelkonst door P.B. Antw. 1756 II. Woôrden-schat oft Letter-konst gedeyld in twee deelen volgens de nieuwe maniere ven schryven na den oorsprong der Taele, enz. doór J.D. Verpoorten, schoôlmeester binnen Antwerpen. Antw. 1758. III. Nederduytsche Spel- en Spraek-konst waerin niet alleen de waere en zuyvere spelling deézer taele op vaste gronden geleerd, maer ook de nêgen deelen der réde zeer naeuwkeurig verhandeld word, door J. Ballieu schoólmeester binnen Antwerpen, ibid. 1772. IV. Byvoegsel van naedere bemerkingen op de Grondregels der nederduytsche Spel en Spraek-konst doór den zelven, ibid 1792. V. Deure oft ingang tot de nederduytsche Tael, deszelf Letter-greép Schryf- en Uytspraek-konste, door P.J. Van Belleghem vry-schoólmeester binnen de stadBrugge, ende Daniel Waterschoot, schoólmeester te Hanssevelde, Brugge, 1773. VI. Verbeterde vlaemsche Spraek- en Spel- konste, waerin onzydig de gevoelens tegengesproken worden der volgende schryvers: Richelet, Des Roches, J.B. en bezonderlyk Van Belleghem, door Balduinus Janssens taelmeéster binnen deze stad. | |
[pagina 196]
| |
Brugge 1775. VII. Voorschriftboek, door Andries Steven, schoolmeester tot Kassel (zonder jaertal) VIII. Nederduytsche Letter - schik of korte en grondige bemerkingen op de uytspraek en spelling van de nederduytsche woórden. Loven, by F. Michel (zonder aenwyzing van schryver of drukjaer) alle in 12o en waervan sommige verscheyden maelen herdrukt zyn. Onder de zelven verdient het Voórschriftboek van Steven (misschien een voordbrengsel der 17e eeuw) en de Spraekkunst van B. Janssens de meeste onderscheyding, ofschoon men moet herkennen dat zelfs beyde deêze werkjes tegenwoórdig niet meer der leêzing waerdig kunnen worden geagt. Voór de theorie der dichtkunde wierden toen almede uytgegeéven: Historie, Regels ende bemerkingen wegens de nederduytsche Rym-konst, waergenomen ende bemerkt in de beste en vloeybaerste, Rym dichters, en opgesteld doór eenen liefhebber der zelve konst. t'Antwerpen by H. Binken, 1773 12o en Vlaemschen Prosodia of proef-stuk van nederlandsche Dichtkunde door W.J.C. Ex-Prof. te Mechelen, by Hanicq, 1791, in 8o beyde niet zonder eenige verdiensten, maer die doór laetere werken van dien aerd oneyndig verre zyn overtroffen. Intusschen, van al de werken, die destyds het licht zagen, is er geen dat onze aendagt zoo zeer verdient als de Verhandeling op d'onacht (de niet in achtneéming) der moederlyke tael in de Neder- | |
[pagina 197]
| |
landen, gedrukt te Maestricht, 1788, in 12o en welke men gelooft voór schryver te hebben den brusselschen advokaet Verloo, bekend als uytgever van het Codex Brabanticus. Dit boeksken moge in zekeren zin slegt geschreéven zyn, er ouderwetsch uyt zien, en veél te wenschen overlaeten, wy houden het voór zeer goed doórdagt, als bevattende een aental zaeken, die nog heden onze betragting verdienen, ein die dat gebrekkige in tael en styl ruym vergoeden. Daer dit werkje schier geheel vergeéten en zeer raer geworden is, willen wy er een oogenblik langer by stil houden, en doór eenige uyttreksels tragten aentetoonen, dat den schryver een' man was, die de zaek der moedertael zeer goed wist te bepleyten, en als rechtschapen Belg de belangens van zyn Vaderland voórstond en behartigde. ‘Wy vinden ons in de Nederlanden (zegt hyGa naar voetnoot*) byzonder hier in de Oostenryksche, in kunsten en weétenschappen verre beneden onze Nabueren. Het is niet noodig dit te bewyzen: want eenider houd zich, helaes! by ons hier zoo vast van overtuygd, dat men niet het minste twyffelt of het is aen eenen Nederlander volstrekt onmoge- | |
[pagina 198]
| |
lyk in eenige kunsten de Franschen te overtreffen. Deéze overtuygdheyd gaet zoo verre dat ons niets schoon noch groot dunkt of 't moet van Vrankryk zyn. En inderdaed wat zyn wy in de kunsten ten aenzien van de Franschen? Hoe weynig smaek, wat ongesierdheyd in onze tooneelstukken en gedichten! Wat gebrek van netheyd en welspreékenheyd in onze regtshoven en op den predikstoel! Wat verbasterde, veronachtzaemde tael en uytdrukking!...... Waerby komt dit? Hoe zyn wy zoo verachterd? Zyn wy dan iets minder dan andere natien? Zekerlyk neen; onzen landaerd moet in grootheyd, edelmoed en vernuft voór geene andere ter wereld wyken. Wy zyn het, die doór onze aloude dapperheyd en liefde tot de vryheyd, doór onze voórheén zoo luysterryke schipvaert en koophandel met alle volkeren der aerde, doór eene menigte van allerheylzaemste uytvindingen, doór die eertyds zoo beroemde kunst- en stof bewerkingen, doór onze oude zoo voórtreflyke staetsinrigting en wyze wetten, tot het herzedigen van 't verwilderde menschdom wel den eersten naem verdienen.’ En hier somt den schryver alle de schitterende titels op, die ons eertyds als eene roemwaerdige natie hebben doen kennen. ‘En waervan komt nochtans, (vervolgt hy daerna,) dat wy met den mond wyd open staen, als wy eenen Linguet of andere vremdelingen hooren | |
[pagina 199]
| |
spreéken? Ons altyd willig achter den Franschman houden; en hem den toon boven ons laeten, neémen?’ ‘Wy moeten deéze vernedering van onzen landaerd, en het afneémen onzer kunsten alleen wyten aen het Huys van Burgondie. Toen dit aen de, souvereyniteyt deézer landen kwam, heéft het hier een groot huysgezin met zich gesleept. Het stelde terstond een fransch Gouvernement en de eerste Raeden in 't fransch. Naer het hof moest zich den adel voegen; en naer de eerste raedsheeren alle de voórnaemste ambtenaeren. Dus wat iet was, of iet wildé weézen sprak fransch. Door dit, woelig en talryk hof, door zoo menige fransche opper- en onder-bedienden van de Raeden, die men moest uyt Vrankryk trekken, werd Brussel overstroomt van franschen, en nam, zoo veél mogelyk hunne tael aen. Die spraek dus welke die van het hof was, van de Gouverneurs, van de eerste Raeden, van den Adel, doór de hoofdstad aengenomen en vereerd, kon niet misschen het geheel land doór met eene blinde ingenomenheyd boven de onze in agting te komen.’ ‘Toen alle natien hunne moedertael begonnen te oefenen, en bemerkten hoezeer de kunsten leden doór het gebruyk eener doode tael (het latyn) zyn wy, in plaets van ons aen het eygene gelegen te laeten, van vremd op vremd gevallen, of, 't | |
[pagina 200]
| |
geén nog erger is, wy hebben her kwaed verdubbeld, het fransch genomen by 't latyn.’ ‘Hierdoór moest den franschman in spreken en schryven by ons veel voórhebben. Dit moesten wy noodzaeklyk wel gevoelen, en dus hem niet zonder reden de voórhand geven. Hierdoór moeten wy altyd, zoo lang wy het fransch voór de tael zullen houden, die de onze wezen moet, ons in de redevoeringen, in de gezelschappen, en overal waer net en sierlyk spreken een voórdeel is, achter den franschman houden; vandaer onze vernedering, onze overtuyging dat wy uyt den aerd iets slechter zyn dan hy; vandaer de waere oorzaek van het verval en veragtering onzer kunsten.’ ‘Nooit is onzer taele eenige aendagt verleend van het hooggezag. Noch de hoogeschoól van Leuven noch de academie van Brussel hebben haer ooit meer gedaen, dan niet verworpen. Daer komt byna niets uyt in't vlaemsch; byna alle onze nieuwsbladeren en andere voortbrensels der pers, zyn fransch; en't zyn de franschen alleen die daer van de eer hebben; zy zyn het die meest de secretarissen en pedagogen zyn der grooten, onze journalisten, onze gazettiers.’ ‘In deéze franschdolheyd woelen wy nog tot op den dag van heden; ja, nu nog meer dan ooit, en men ziet in onze tegenwoórdige staetsomstandigheden de schoonste zaeken miskleed of ont- | |
[pagina 201]
| |
sierd doór onze onbekwaemheyd in die tael; Ja men ziet er sommige, terwyl het hun vrystaet de moedertael te gebruyken, zoo onverdraeglyk, fransch schryven, dat zy daertoe schynen gedoemd geweest te zyn, by wyze van schandboete.’ Het zoude te lang zyn den schryver in alle zyne redeneringen te volgen, waer hy den rykdom en voórtreffelykheyd onzer moedertael uyteenzet en de nadeelige gevolgen aentoont, die er uyt zyner landen tydgenoóten verslaefdheyd aen het fransch spruysten moesten. Overal spreyd hy veél beleézenheyd en oórdeelkunde ten toon, byzonder in het vergelyken van het nederduytsch met andere taelen, en wel voórnamentlyk met het grieksch. Wy kunnen ons niet onthouden ook het slot zyner Verhandeling aentehaelen, waerin den schryver zyne denk wyze bloot legt omtrent de overeenkomst der Hollanders en Brabanders in tael en zeden. ‘Men ziet, zegt hy, dat ik de vereenigde Nederlanden aenzie als deel maekende van ons land, en hun met ons als een volk achte. Immers wat onze Vaderlandsche Letterkunde aengaet, de zelve, mag zonder twyffel niet gescheyden zyn van de hunne. Daer zy de moedertael tot grondslag heéft, daer onze en hunne tael dezelfde is, moet ook onze Letterkunde eenen dezelfde zyn. En zekerlyk het is een gemeen goed van wederzyde ter | |
[pagina 202]
| |
bevordering der landsptaek en der kunsten werkzaem te zyn.’ ‘Verders, wy zyn meterdaed hetzelfde volk, 't zelfde in tael, inborst, zeden en gebruyken. Daerom laet ons gezamentlyk als Nederlanders, schoon wy van staet gescheyden zyn, ons ten minste in de Nederlandsche Kunsten aenzien als landgenoóten, als broeders. Laet ons gezamentlyk ons Nederduytsch handhaeven, eeren en versieren: en dat eyndelyk de Tael der vryheyd ook eens de Tael der Kunsten zy! 'T is aen u voóral, Staeten der provintien! vaders van het vaderland! daeromtrent uwe vorige agteloosheyd te verbeteren, uwe goedkeuring te doen blyken, middelen van aenmoediging voórteschryven en uyttereyken zonder aenzien van staet of provintie Begint slechts! doet iets, hoe weynig ook! doet zien dat gy verlangd dat onze tael geëerd worde, en zy zal 't weézen.’ Uyt het aengehaelde ziet men, dat den schryver leévendig doórdrongen was van het gevoel, dat een zoo belangryk onderwerp nooyt nalaet inteboezemen, ja, dat zynen styl, van enkele taelvlekken gezuyverd zynde, meer kragt en vuer bezit, dan eenig ander belgisch opstel van deézen en vroegeren tyd. |
|