Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 211]

Zesde afdeeling.
Tael- en Dichtkunde der Belgen in de zestiende eeuw.

Het uytvinden der Boekdrukkunst, doór den Haerlemmer Laurens Jansz. Koster, omtrent het midden der vyftiende eeuw, gaf aen het verstand en de genie overal nieuwe vleugelen. De bliksemsnelle verspreyding der duyzende afdrukken van werken, in welke den geest der oudheyd, dat waere afbeéldsel van volkomenheyd in de kunst, opgesloóten lag; den kostbaeren tyd die, niet meer in verveélende afschryvingen, noch in het leeren van zoo verschillende Schriftkarakters versleéten, maer nu geheellyk aen de studie wierd toegewyd; het algemeen en goed-koop worden der boeken, en, eyndelyk, de altyd toeneémende beschaeving van zeden en taelen, scheénen heyl en zegen en waere verlichting aen het ontwaekende menschdom, in eene ruyme maet, te zullen toebrengen. Het is zeker dat de voórdeelen, spruytende uyt het drukken en vermenigvuldigen der boeken, aen alle kunsten en weétenschappen, en aen de fraeye letteren in het byzonder, eene hoogte hebben doen bereyken die verbaest en aen het mi-

[p. 212]

rakel grenst. Doch, wanneer men inziet wat al rampen en moordtooneelen de drukkunst, als moeder van Luthers geloofshervorming en als bewerkster van zoo veél scheuringen en oórlogen in de Staeten van Europa, heéft daergesteld; wanneer men bedenkt wat al twisten zy gestoókt, wat al zedeloosheden zy bevorderd, wat al goddeloosheden zy gepredikt heéft; dan zou men wel eens mogen vraegen: heéft zy het menschdom niet meer na-dan voórdeel aengebragt? den verstandigen zal neén antwoórden, dewyl het misbruyken eener kunst, even als het misbruyken van al wat uyt zynen aerd goed en heylryk is, niet tegen die kunst beslist. Den Italiaen moord met het zelfde instrument waer mede den Heelmeester zyne lyders helpt en geneést. Hoe dikmaels zyn der menschen begrippen van Godsdienst, wysgeêrte en vryheyd niet buyten alle paelen van redelykheyd uytgespat! en daerom toch blyven Godsdienst, wysgeêrte en vryheyd niet minder de gezegenste gaven des Hemels, en de beste werktuygen tot zelfveredeling, in de handen van den mensch.

Luthers hervormingsleer, begonst in het jaer 1517, men moet het bekennen, heéft de studie der Grieksche en andere oude taelen, en die der geschiedenis doen herleéven; zy heéft een groot aental verstanden, by roomschen en onroomschen doen ontluyken, welke misschien anders

[p. 213]

nooyt te voórschyn zouden gekomen zyn; zy heéft op de beschaeving van Europa eenen magtigen invloed gehad: maer ik twyffel zeer of die hervorming, voór de letteren en fraeye kunsten in het algemeen, wel zoo voórdeelig geweést zy als Villers en andere haer toegedaene Schryvers zoeken te beweêren. Ik voór my geloove dat zy der zelven (de kennis der historien alleen uytgezonderd) niet zeer voórdeelig geweést is. Nadeelig voóral was haere werking op de beéldende kunsten, die, sedert de zestiende eeuw, in alle protestantsche landen merkelyk zyn veragterd. Ik beroepe my alleen op de gereformeérde Provintien van Nederland, alwaer de Schilderkunst (schoon bloeyender dan in andere onroomschgezinde landen) van haere godsdienstige, en zielverheffende waerdigheyd is afgetrokken en aen geringere voórwerpen gehegt.

Maer, zegt men, de hervorming heéft aen den mensch zyn vrye denkvermogen wedergegeéven en de geestelyke verdraegzaemheyd in de wereld gebragt. 'T kan zyn, maer wy kunnen, in de worsteling van het Protestantismus met de Kerk, zoo min by de voórstaenders van het eene, als by de handhaevers van de andere, die wenschelyke verdraegzaemheyd vinden, welke het onmiddelyk gevolg van verbeterde denkwyzen had moeten weézen. Het staetkundig en geestdrukkend Despotismus liep

[p. 214]

by eenen Henrik den VIII, by eenen Cromwel en by andere acatholyke Vorsten, zoo hoog, als by eenen Philips den II. De zelfdenkers wierden in onroomsche zoo wel als in andere landen vervolgd en verweézen; men noeme slechts Hugo De Groot. En waerin dan hebben de Protestanten die vryheyd van gedagten zoo sterk doen uytblinken? Alleen in zaeken van Religie, want in alle andere is den Pausgezinden zoo veél vryheyd gelaeten als den Lutheraen; en het lyd ook nog grooten twyffel of de geestontwikkeling onder de Medicis en Leo den X. niet vryer en grooter geweést zy, dan in de geheele zestiende eeuw, en of de zelve, zonder Luther, alleen doór de drukpers, niet zou ontstaen zyn? Wy denken met Erasmus (die ook eenen grooten zelfdenker was, en echter Luthers afval grootelyks laekte, ja den zelven een Luthersch Treurspel noemde) wy denken, zeg ik, dat men met zagtmoedigheyd en gematigdheyd oneyndig meer zou gewonnen hebben dan doór openbaeren opstand, en verstooring van rust en van Godsdienstoefening. Bovendien heéft Luther de voórstaenders van zyn leerstelsel in eenen doólhof, in eene onbegrensde zee van Theologische en exegesische geschillen gebragt, uyt welke zy tot op den dag van heden niet geraekt zyn. Hoe veél honderde boeken en verhandelingen worden 'er nog dagelyks niet geschreéven en uytgegeéven over

[p. 215]

een hoofdstuk van Markus of een Kapittel van Joannes! wel is waer dat dit twyfelen en onderzoeken den geest merkelyk uytbreyd; maer kan dit met andere dan Bybelsche onderwerpen ook niet geschieden? Den tyd en moeyte daeraen verspild,⁽¹⁾ had men die aen nuttere kunsten en aen de fraeye letteren, dat sieraed der samenleéving niet mogen besteéden?

Wy willen deéze onze aenmerkingen in het byzonder maer toegepast hebben op de zestiende eeuw, laetende de groote verdiensten van de protestantsche geleerden in volgende tyden, en de weldaedige verbeteringen welke zy in hooge en laege schoólen hebben ingevoerd, onmiskend en in haer geheel.⁽²⁾ Wy hebben alleenlyk willen twyfelen of die geestontwikkeling, aen de hervorming bepaeldelyk toegeschreéven, ook zonder Luther, Melanchton, Calvyn en anderen, niet zou

(1) Ik kan my in myne meening bedriegen, maer ik geloof dat de schriften over controversie opgesteld doór de protestanten der voórige eeuwen (zeer weynige uytgezonderd) voôr de tegenwoôrdige protestanten en voôr de letteren onnut en verloóren zyn. Ik heb hier voôrnamentlyk het oog op schriften welke niet regtstreéks tegen de Roomsche Kerk ingerigt zyn.

(2) Zie hierover Fleury Traitè du choix et de la methode des études, chapitre XIII. traitant du renouvellement des humanités.

[p. 216]

hebben standgegreépen; wy hebben willen betoogen dat Erasmus in de Nederlanden, Mariana in Spaenje, Galileus en Marchiavel in Italie, niet by de gereformeérden hebben leeren denken; dat Sannazaer, Vida, Tasso en Ariosto, Camoens en Cervantes; dat de zeer Catholyke Letterhelden van Vrankryks gulde eeuw, in den schoot der Roomsche Kerk hebben geleéfd; en dat den geest deézer Kerk, voór nuttige kunsten en weétenschappen zoo liberael is geweést als men met redelykheyd kon vergen.

Herneémen wy den draed onzer Belgische tael-geschiedenis. Luthers hervorming heéft, doór haere gevolgen, de vryheyd en de nationale letterkunde der Belgen geheel en al onder den voet geholpen. Daer de Nederduytsche spraek het voórnaemste werktuyg was der aenhangers van zyne nieuwe geloofsleer in deéze Provintien; zoo gaf dit aen de vreémde heeren, welke hier toen heerschten, en die deéze spraek niet verstonden, eene goede gelegenheyd om de zelve te onderdrukken. Onder de regeéring van Karel den V. ging het nog al redelyk. Deézen, doór de Nederlanders, zeer beminden Vorst, had te dikwils geld noodig, om niet te gevoelen dat hy de liefde van dat volk moest onderhouden. Maer toen hy in den jaere 1555. aen zynen Zoón Philips afstand deéd van het

[p. 217]

gebied deézer landen, namen de zaeken eenen anderen draey. Den nieuwen Monarch, vervreémde welhaest de gemoederen van zich, doór de dwangmiddelen, strafoefeningen, ja wreedheden welke hy tegen het aengroeyend getal der hervormelingen, niet zonder inbreuk op 's volks vryheyd, in het werk stelde. ‘Philips den II, (zegt S. Styl, wiens woórden wy zoo gaerne afschryven) was de Spaansche Tiberius. Uit alle zyne handelingen zou men geoordeeld hebben, dat zy geen ander einde bedoelden, dan te beproeven wat'er van nooden waare, om een allerzachtmoedigst volk tot ongeduld en wanhoop te tergen. Maar hy, in de verwachting der magtigste Monarchye by trotse Spanjaarden opgevoed, laatdunkende en arglistig van aard, verblind door het zwaarmoedigste bygeloof, en uit alle deeze oorzaaken tot de uitterste wreedheden bekwaam, had niets dat op Nederlandsche rondheid paste. Hy was volstrekt onkundig van de geaardheid der Nederlanderen, en noch door de Natuur, noch door de opvoeding, gevormd, om 'er zich ooit een denkbeeld van te maaken. Dus verbeeldde hy zich ook die kennis als geheel onnoodig, zonder te overweegen wat zyn vader, hierdoor alleen, had uitgewerkt. Deeze had het onmogelyk geoordeeld de Nederlandsche Provintien, door de Natuur zelve zo verdeeld, door het verschil van taale,

[p. 218]

van wetten, en zeden, zelfs van maaten en gewigten, zo zeer onderscheiden, tot de gelykvormigheid van een Vorstendom te brengen. De Zoon, op verre na zo magtig niet, beeldde zich in dat men tot dit groot oogmerk slechts alle wetten, keuren, handvesten, en instellingen den bodem had in te slaan, en dat alles gemaklyk moest volgen, zo men geene dwangmiddelen spaarde, 't geen by hem laf hartigheid zou geweest zyn.’⁽¹⁾

De Regeéring van Karel V, of liever de geheele eerste helft der zestiende eeuw, maekt dus, in de Belgische geschiedenis, een afzonderlyk tydperk, waerin de vryheyd van Denken en van Schryven nog al eenigsints toegelaeten, en de Letterkunde niet gestremd was. Ook waeren de Noórdelyke en Zuydelyke Provintien van Nederland toen nog eendragtelyk aen elkanderen verbonden, 't geén sedert 1572 niet meer het geval is geweést. Wy zullen dus ook deéze eeuw in twee gedeelten onderscheyden.

In het jaer 1513 vinden wy de heerschappy van Belgien, geduerende de minderjaerigheyd van Karel, opgedraegen aen Vrouwe Margareta van Oostenryk, Weduwe des Hertogs vau Savoyen, eene Vorstin welke om haeren vrolyken

(1) Opkomst en bloei der Nedertanden. Uytgaeve van 1774. bl. 470. en 471.

[p. 219]

luymigen geest, om haere kunstliefde, en om haere ongelukken vermaerd was. Opgevoed zynde aen het Hof van den franschen Koning Lodewyk XI, was zy de fransche tael, in welke zy zelfs gedichten opstelde, zeer toegedaen. Zy verzuymde niets (zegt den Abt Massieu) zy liet geenen middel onbeproefd, om de fransche Dichtkunst in de Nederlanden intevoeren en algemeen te maeken. De fransche Dichters Jean Molinet en Jean Le Maire overlaedde zy met giften en weldaeden.⁽¹⁾ Haer Hof was geheel op zyn fransch ingericht. De eene feest volgde er op de andere. Met de grootste Muziekkundigen, de vermaerdste dansmeesters van haeren tyd, (welke zy rykelyk begiftigde en onderhield,) lokte zy 's lands adelyke Familien tot het bywoonen der luysterlykste vermaeken uyt, en, om haer oogmerk des te beter

(1) Marguerite d'Autriche aimoit passionnement la Poësie françoise, et elle n'omit rien pour lui donner cours dans les Pays - Bas, dont elle étoit Gouvernante; non seulement elle honoroit d'une bien veillance particulière ceux qui faisoient des vers françois, mais elle en faisoit elle - même très - bien..... Elle se faisoit un plaisir d'animer les Poëtes par ses libéralités et Jean Molinet et Jean Le Maire, qui tous denx vivoient sous son Gouvernement eurent beauconp de part à ses bienfaits. ‘Massieu, Histoire de la Poësie françoise, & Laserna Santander Mémoire de la Bibl. de Boarg. p. 139.

[p. 220]

te bereyken noodigde zy daer van tyd tot tyd ook den franschen Adel by⁽¹⁾. Zoo begonnen onze Belgische Grooten allengs hoe meer zich van de Vaderlandsche zeden te verwyderen en onverschillig te worden voór het bewaeren der nationale zelfstandigheyd. De Nederduytsche tael- en letterkunde het men van nu af, aen de gemeene volksklassen alleen over, en sedert zyn de zelve van hooger hand niet meer aengemoedigd geweést.

Margareta stierf den 30^en November 1530 en wierd in het bestuer deézer landen opgevolgd doór de Koninginne Weduwe Maria, Zuster van Karel den V, welken Vorst doór de Protestanten en doór de Turken, in Duytschland zoo sterk in bezigheyd wierd gehouden, dat hy op de zaeken van Nederland niet denken kon. De nieuwe Gouvernante hield alles op den zelfden voet en deéd volstrekt niets om de Belgische letteren te doen herleéven.

Intusschen was de fransche tael in het hoogere staetsbestuer al meer en meer ingedrongen. By opene Brieven van 1 October 1531. stelde men

(1) Sa Cour, zegt Laserna Santander, était le rendez-vous de toute la Noblesse du Pays, et même d'une partie de celle de france; qui de temps à autre y venait prendre part aux fêtes et aux passe-temps agréables. Mèmoire sur la Bibl. de Bourg. pag. 201.

[p. 221]

eenen Staetsraed, eenen geheymen Raed en eenen Raed van Finantien in, welke die tael gebruyken en onmiddelyk met den Souvereyn werken zouden. Alle laegere bestueren bleéven echter het Vlaemsch behouden, zoo dat het gemeen zich over die bepaelingen niet zeer bekreunde. Ook beloófden Karel en Philips, by hunne Blyde Inkomst van 5 Juny 1549 dat alle Brieven, opene ende beslotene, diemen voortane in onsen rade van Brahandt van onsen weghen verleenen ende uytseynden sal, het sy voor ons, ofr ten versoeke van parteyen, maken, expedieeren ende uytseynden sal, in sulcker talen, alsmen spreekt ter plaetsen, daer die ghesonden sullen worden.⁽¹⁾ en dit stelde het volk gerust.

Aengezien deéze belofte van Karel en Philips, en die van hunne Voórzaeten nopens het gebruyk der tael, in alle de volgende Blyde Inkomsten ouzer Souvereynen tot op den laetsten toe, herhaeld zyn, en daeruyt genoegzaem blykt dat de Vlaemsch - spreékende Provintien in het Vlaemsch bestierd wierden, zoo agt ik het onnoodig de Brieven en Charters optenoemen, wel-

(1) Plakk. van Braband. I. bl. 196. In deéze Blyde Inkomst is ook woórdelyk herhaeld het geéne wy uyt die van de jaeren 1427 enz. (hier voren bl. 196.) hebben bygebragt.

[p. 222]

ke toen en in het vervolg in die tael uytgevaerdigd zyn; alleenlyk schynt het my niet ongepast te doen opmerken dat alle onze Blyde Inkomsten, of algemeene Landsconstitutien, oorspronglyk, in de Nederduytsche tael zyn opgesteld,⁽¹⁾ en dat dus die tael, doór alle onze Souvereynen wettiglyk is herkend voór de eenige nationale tael.

Dan, het word tyd dat wy, doór eene beknopte opgaeve der Belgische Dichters en Schryvers, en doór korte proeven van hunne werken, den leézer in staet stellen om over de Letterkunde van dien tyd te kunnen oórdeelen.

Voór eerst noemen wy dan de Dichteresse Anna Byns,⁽²⁾ eene geestelyke Dochter en Kinder-

(1) Zie Mémoires Hist. & Pol. sur les Pays-Bas Autrich, par le Comte Neny, faits par ordre du Gouvernement 3^e Ed. page 230. en Dewez, Histoire parlicultere T. III. p. 184. Dit blykt ook in het byzonder uyt het prooemium van de bovenaengehaelde Blyde Inkomst, alwaer Philips zegt: ‘ende na dien wy Prince alle de voórs. Blyde Incomsten (in Spaenscher talen trouwelycken ghetranslateert) hebben hooren lesen, enz.’ Zie Plakk. van Brab. 1. bl. 193.

(2) Foppens, Bibl. Belg. I. p. 63. Sweertius, Athen. Belg. p. 129. Miraeus, Scriptor. Saeculi XVI. c. 5. Diercxsens, Antverpia IV. p. 55. Huyzinga Bakker, in de Werk. der Maatsch. te Leyden, V.D. bl. 95. Lelyveld op Huydecopers Proeve, I. 131. Paquot, V. p. 406. De Vries, I. bl. 33. Ypey, bl. 402.

[p. 223]

onderwyster te Antwerpen, alwaer zy schynt geschreéven te hebben tusschen 1520-1540. Om de cierlykheyd van uytdrukking, de leévendige verbeelding en de vernuftige invallen, welke in haere rymen of Refereynen uytstraelen, was zy by haere tydgenoóten in zeer hoogen roem, zoo dat men haer de Brabandsche Sapho noemde. Sweertius vereerde haere nagedagtenis met het volgende Distichon:

Arte pares Lebis Sapho et mea Bynsia distant

Hoc solo: vitia hoec dedocet, illa docet.

Men heéft van deéze geestelyke Dochter dry verzamelingen van gedichten, te weéten:

I. Veele schoone konstighe Refereynen vol Schrifture ende doctrinen subtilic en retorikelic, teghen die vermaledyde Luytersche secte. Antwerpen 1553 in 12^o. Het schynt echter dat van dit werkje nog vroegere drukken bestaen, want in den jaere 1529 kwam'er reeds eene latynsche vertaeling in verzen, van uyt, vervaerdigd door zekeren Eligius Eucharius of Houcharius, eenen Gentschen Priester, en gedrukt by Willem Vosterman te Antwerpen;

II. Een seer schoon en suyver boeck, verclaerende die moghenthydt Godts, ende Christus ghenade over die sondighe menschen: daer en boven die waerachtighe oorsaecke vander plaghen, die

[p. 224]

wy voor ons ooghen sien: met veel schoon vermaninghen totter deught, die in Christo is: den rechten wegh van Godts torn van ons te keeren, hier Pais te vercrighen, en hier-namaels het eeuwich leven. Door die eerweirdighe, godtvruchtighe, Catholijke ende seer vermaerde Maghet Anna Byns, in den oprechten gheest Christi seer hooghe verlicht, woonende binnen Antwerpen, ende die jonck-heydt instruerende in het oprechte Catholijk geloove; nu eerst in't openbaer gebracht door br. Henrick Pippinck. Antwerpen, by P. Van Keerberghen, 1566 in 12^o.

III. Den geestelijken Nachtegael. Antw. 1620. in 8^o.⁽¹⁾

Nog bezit ik van haer: schoone Refereynen vol Schrifture ende Leeringhen, gedrukt te Antwerpen by Hieronymus Verdussen den jonghere, 1646 in 12^o. doch dit laetste werk, verdeeld in dry boeken, geloof ik dat eene verzameling is van de dry voórige; immers den inboud van elke verdeeling beantwoórd zeer wel aen gemelde titels. Wy zullen uyt elk eenige proeven van haer dichtvermogen bybrengen.

(1) Deéze laetste verzameling ken ik alleenlyk uyt den Catalogus der boeken nagelaeten doór wylen den Heer G.J. Gerard, te Brussel.

[p. 225]

Het eerste boek, behelzende Refereynen tegen Luther, levert eene zoo groote verscheydenheyd van Satyrische stoffen op, dat wy om de keuze waerlyk verlegen zyn. Leézen wy voór eerst het Refereyn op de agterklappers:

Wat vintmen heensdaeghs al 's duybels kinderen/
Clappers ende clappeyen/ die elcken hinderen?
Sien sy iemant eens onnoofelijck dallen/
Seere selden sullen sy 't quaet berminderen/
Maer wat by hangen/ als leughen-binderen/
Diens valfche tonghen zijn bol regallen;
Dese en sullen in Godts rijcke niet stallen/
Maer rollen als ballen
Ende helsche wallen
By den doosen vyand/ hunnen rabere.
Onder 't volck en is gheen liefde met allen/
Sy clappen / sy rallen;
Sy ghecken / sy mallen.
Sulck acht sijnen broeber een groot misbadere/
En selber is hy duysentmael guabere.
Wy volen allegavere// ook niemant soo reen.
Dierom segghe ick wt minlijcke adere:
Die sonder sonde is/ die werp den eersten steen.

'Cvolck clapt nu/ dat hen de tanden clateren:
Sy betichten Paus/ Disschoy/ Ahten/ Pateren:
Sy en willen vooz niemant buyghen den neck.
Dalt iemant van dese/ sy lachen/ sy schateren.
Dayen/ Monicken/ susters en materen
Zijn 'tsamen/ soo sy segghen/ wy/ gierigh/ en breck;

[p. 226]

 

En sieken seike totten oozen inden bzeck:

 

Dunnen soudighen treck

 

Danght de fiele op 't reck.

 

Wy achterclappers! wilt Godts oozdeel bzeesen!

 

Stopt uws selfs schunte/ want boozwaer sy is ieck;

 

En hout uwen beck;

 

Merckt uws selfs ghebzeck.

 

Ghy banght d'onnoofele inden slack als meesen;

 

Men siet u d'arme weduwen en weesen

 

Diurken en teesen⁽¹⁾: uwen ja is veen.

 

Waerom wildy nu ander lien ghebzeken keesen⁽²⁾?

 

Die sonder sonde is/ die wery den eersten steen.

 

 

 

O Chzisten menschen/ hoe zijdy verkeert/

 

Dat gy/ bzoeders/ malcanderen niet anders en eert!

 

Ghy bint u ziele met sware banden;

 

Den thozen Gods wert bagelijer op u vermeert.

 

Wert gy niet wat sinte Danwels ons ieert?

 

Dat achterclappers zijn Gods byanden.

 

Doe berft ghy tot Gode ophessen u handen

 

Met blocdighe tanden /

 

Subtilje verstanden?

 

Wilt deen oyyersten Heere sijn oozbeelen laten/

 

Oft ghy moet hier na/ tot uwer schanden/

 

Genwelijck bzanden.

 

Ons in wat landen

 

Ghy iemant siet vallen/ 'tzy van wat staten/

 

Deynst: hy nu/ ick mozgen/ wy zijn crancke vaten.

 

Wilt niemant verwaren/ hy zy gzoot oft cleen;

(1) Teesen. Kil. carpere.

(2) Keesen, germinare, pullulare.

[p. 227]

 

Want zijdy heeren oft ondersaten /

 

Die sinder soude is/ die wery den eersten fieen.

 

 

 

Sulck weerlijke sent dat de gheestelijke dolen;

 

En sy zijn de vuyiste kinders vander scholen.

 

Die den lien thunne ontbzaghen en omtruymen /

 

'Cheet bankerocte/ in duytsche ghestolen:

 

Sy leuren / sy sueren⁽¹⁾ sy lappen / sy solen.

 

Dese willent al-boen drayen op hunne duymen /

 

En hun ayghen saligheyt sy versuymen:

 

Sy brassen / sy sluymen

 

Op saechte pluymen;

 

Sy dobbelen / sy tuysschen / sy spelen / sy mommen:

 

Sy lesen⁽²⁾ al omme na die schoonste pruymen /

 

Tvet sy afschuymen;

 

Den steken de cruymen

 

Hecht oftse in den vloet van welluste swommen:

 

Sy herpen / sy luyten / sy pijpen / sy bommen:

 

Het recht sy crommen / elck knaghe dit been:

 

Dolen Papen en Monicken met grooter sommen /

 

Die sonder sonde is / die werp den eersten steen.

 

 

 

Niemant en ders den anderen iet verwyten;

 

Want wy ons al te samen qualijck quijten.

 

Die ist die sijn sicle met deughen voet?

 

Die nu hun leben in Godsdient verslijten /

 

Hecten werck-heylighen en hipocryten /

 

Ja rasende menschen / simeloos / en verwoedt:

 

Men oordeelt nu quaet / dat eens hiet goet.

 

Edel Christen bloet!

(1) Seuren of soren, Kil. fallere, decipere.

(2) Lesen, plukken, grypen.

[p. 228]

 

Waerby wel vroet /

 

Ghy sout matranderen met liefden aencleden.

 

Wy hebben een hooft Christum / vol alder ootmoet /

 

Die ons allen behoet /

 

Wiens ontfermingh bloet

 

Ons / ligghende / dickwils heeft opgheheven.

 

Dus laet ons matranderen de hant oork gheven /

 

Eendrachtelijck leven / als broeders met een:

 

Want soo ons Joannes heeft bestreven

 

Die sonder sonde is / die werp den eersten steen.

Dit Kwezeltje was, gelyk men ziet, zinryk, en met woórden niet verlegen. Zy tragtte doór derzelver verschikking, doór den rym en het afwisselen van korte en lange regels, eenige kadans aen haere Refereynen te geéven. Somtyds gispt zy ook wel eens de geestelyken van haeren tyd:

Aensiet de Kercke is vol consuysen /
'T gingh bat te wercke doen d'abdijen waeren cluysen
En doen de Abten woonden als muysen /
In gaten / in holen.
Du maken sy doen blaet// met hooghe huysen:
Men siet hoe 't gaet// sy brassen / sy buysen;
Sy ryden op peerden / sy verkeeren / sy fluysen,
Als de herders dolen /
Dan werden de schapen van de wolven gestolen.

In het zelfde Refereyn zegt zy van de Koopheden:

Den Coopman wilt kijcken alomme in 't ronde /
Siet de practhcken / woecker en is gheen sonde:

[p. 229]

 

Sy makent recht oftmen gheen God en vonde.

 

Men vreeft gheen plaghen.

 

Merckt hoese verloven / sy liegen metten monde:

 

Cheste leyt boven / 't quaetste ten gronde.

 

Sy weghen 't goet wte metten lichte ponde /

 

In valscher waghen:

 

D'arm ghemeynten schieten sy in hun maghen.

 

Siet hoese hen draghen / als Prinsen en Graven:

 

Dan loopense wech / dan makense hun daghen.

 

De schuldenaers claghen// sy latense draven;

 

Sy onthouden den loon vande arme slaven:

 

Sy gheven gaven// en vercrijgen brieven;

 

De goen Cooplien sijn schier witte raeven.

 

Tsal noch eens beteren! alst Godt sal ghelieven.

Tegen Luther schoót zy, in het byzonder, haere scherpste hekelpylen uyt. Zie hier een Refereyn uyt het tweede boek:

Een verloochent Munck / Martinus Luthere,
Een gloriens sottoor/ een aerdigh stutere /
Heeftmen in de stadt van Wittenberghe.
Een nien Evangelist/ bet hiet hy een mutere /
Vyandt der Priesters/ der leeken loftutere /
Die der menschen conscientie maeckt lerghe.
Dese verstaet de Schriftuere totten merghe;
Tschynt hy is allerne det sielen spysere.
D'oude doctoren hebben Godts woord verkeert in erghe/
Sy hebben gesust/ hun trompen slaen ysere:
Luttel iemant is hunder leeren prysere;
Want sy segghen datmen Godts ghebodt moet houwē/

[p. 230]

 

Penitentie doen. Neen / Luther is wysere /

 

Die leert ons alleene in Godt betrouwen

 

Ghelooven en hopen wat voort brouwen;

 

'T is alleleens weer 't goedt is oft quaedt:

 

Want hier op te werk gaen heyde mans en vrouwen /

 

Hierom ist dat nu soo wel in de werelt gaet.

 

 

 

De Lutheraenen zijn al Godts totter sielen:

 

Sy seghenen de Kercke metten hielen:

 

Sy willen hen wachten van afgoderyen:

 

Sy eeren Mammon/ en willen niet kuielen

 

Voor 't Cruys ons heeren/ maer willen tvernielen/

 

En mogen niet lijden den sanck der clergijen/

 

Maer in Bacchus kercke hoorense de ghetyen /

 

Daer Venus clercken in 't wilde singhen

 

Vleeffchelijcke liedekens/ daer sy in verblijen;

 

Met brassen/ boeleren sy den tyt deurbringhen/

 

Dits d'aliftinente daer sy 't vleesch mede dwingen.

 

Menghen sy dus in 't hemelrijck varen

 

Met bommen/ met sluyten/ met dansen/ met springhē

 

Soo rad' ick hen dat sy gheen schoenen en sparen.

 

De Kercke heeft gedoolt vijftien hondert jaren:

 

'T recht Geloove is nu vonden die 't gade slaet;

 

Wanter nayt dan nu goey Christenen en waren:

 

Hierom ist/ dat nu soo wel inde werelt gaet.

 

 

 

Men moet Schrifture preken/ naer de lettere;

 

Die legenden preekt/ dat is een kettere:

 

Laet der doctoren boeken int vier al smacken/

 

Want Luthers boecken die zijn veel nettere/

 

Die salmen gelooven. Noch maektment vettere.

 

Die teghen wou segghen/ soumen schier sacken:

[p. 231]

 

Men vinter soo vele die aen't rantken lacken

 

Van Luthers leere; meest elck wilt hucken.

 

Om dat de Lutheranen naer Gods woort dus snacken/

 

En sietmen d'onnoosele niet meer verdrucken:

 

Sy en souden niet gheerne een besiken plucken

 

Ten ware op huns vaders erve ghewassen.

 

Al breeckmen Kelcken/ Cyborien ontstucken/

 

En't silver en 't gout vander Sancten rassen/

 

En dat sy op gheen Heylighen en passen

 

Dats om dat hun herte alleen op Christum staet:

 

Wantse dus d'een deught op d'ander tassen:

 

Hierom ist dat nu soo wel in de werelt gaet.

Wat dunkt u, is deéze Ironie niet wel volgehouden? in de volgende regels van het zelfde Refereyn maekt de hekelaerster het echter wat te erg:

Prince/ de Lutheranen sten wel een stof
In huns broeders ooghe/ maer den balck zeer grof
In hun eyghe ooghe sy niet en begrijpen.
Sy soecken al onkruyt inder Papen hof.
Die hen niet en preken naer den nieuwen snof/
Of niet en willen densen naer Luthers pijpen/
Dat sijn al boeven/ maer voorwaer sy nijpen
Hun selven metten neusen/ dat wil ick proeven.
Al hebben sy schoon huysvrouwen/ sy schieten strypē
En dat wijf en kinderen wel souden behoeven/
Hangen sy aen hoeren; hoe sy't wijf bedroeven/
En achtense niet seere; dus sonder saelen
Al waer iemant schuldigh twee boeven/
Hy sou met een Lutheraen wel betalen.

[p. 232]

Doch genoeg hier van. Anna Byns voelde wel dat zy somtyds buyten de maet liep en daerover verschoont zy zich ergens op de volgende wyze:

Al heb ick hier geschreven wat verwijtelijc// iet/
Teghen de Lutheranen/ 'ten is geen wonder// vry:
Want sy schryden wel noch eens soo spijtelijt// siet/
Teghen de heylighe Kercke/ daer sy 't onder// by
Brenghen 't geloove: ick sondere bysonder// wy
Op 't woort dat de wijse man souder spot// seyt:
Ghy sult den sot antwoorden naer sijn sotheyt.

Men ziet, de rymwoórden komen haer als van zelfs onder de hand. Somtyds maekt zy daer een wat al te kwistig gebruyk van, zoo als by voórbeéld in het Refereyn op de H. Moedermaegd, beginnende met

Machtige// trachtige// waerachtige// Moeder.

Doch, het geén zonderling is, byna altyd doet zy dit met de gepastste woórden. Van waerlyk dichterlyke beélden en vergelykingen is haeren gebeelen bundel vol, B. V:

Wat is des werelts glorie?

Een bloeme des gras/ die gheringe verdwynt.
Al bloeyt sy lustigh/ waer blyft haer memorie
Wanneer de sonne daer eens heet op schynt?

[p. 233]

Overdragtelyke, allegorische en spreékwoórdelyke gedagten vind men 'er met menigte in. Zoo zegt zy B.V. van de kwaedspreékers, dat zy

Met anderlien ghebreken hun tanden wetten.

Wanneer ghy eens anders misdaed wilt wegen/
Neemt eerst d'uwe en leghtse daer teghen;
Want elck sal vraghen sijnen eyghenen last.
Wat helpt u/ dat ghy eens anders pols wel taft:
Medecijn maeckt u selven ghesont.

Van de Lutherschen:

Sy seggen dat sy Christum soecken inden gheest
Maer voorwaer Malchus draeght de lanterne.
Sy soecken henselven meest.

De boosheyt triumpheert/ de deught wert verdruckt/
De waerheybt vervolcht/ 't gheloove huckt:
Luther heeft gheschoren; sijn discipelen weven
'T net daer den vyandt veel sielen ter hellen me ruckt.

Van hooveêrdige dwaezen:

Syde/ damast en macht kan hen niet ontdieren.

Al wilt ghy voor lieu van eeren geacht// zyn/
Om dat ghy mengt rijcke en van grooter macht// zyn/
'T is goedt te merckene/
Dat gy moet wanckelbaer/ en een lichte vracht// zyn/

[p. 234]

 

Hoe soudt ghy anders/ soo geringe bedacht// zyn/

 

Naer wat nieus te herckene⁽¹⁾?

 

Ghy wilt u mesten/ gelijck de verckene/

 

Slampampen/ boeleren/ slapen totter noene:

 

U en lust niet in Godts wyngaert te werckene/

 

Oft deught te doene.

 

Ghy suyght uwen balgh vol van venyne.

Godt sal tsweert der wrake noch meer verstalen
Compt er geen beteringe.

Want nieu ontruyt wast er deur crancke justicie.

'T is tyt dat wy den slape ontspringen
En nieuw vruchten bringhen voor den troon der genadē

De kettery noemt zy

Eene vipera
Die als sy ter werelt kompt haer moeder doot.

En de hebzugt beschryft zy aldus:

Troonen/ Duraten/

Moghen wel vullen kisten en schappraeyen
Sarken en borsen/ potten en maten/
Maer sy en connen therte niet versaeyen.
Wy sient den sulcken in sijn seyl al waeyen/
Waer hy de hant aensteeckt/ 't is al voorspoet/
De luften zijn vol/ de schepen wel ghelaeyen
Seylen al voor wint// metter volder vloet/

(1) d.i. tragten.

[p. 235]

 

Al heeft hy vele/ hy en heeft niet genoegh.

 

Hy waeght ziele en lijf/ hy verteirt vleesch en bloet

 

Om meer te ghecryghen/ spaede en vroegh.

 

Dus slypen Adams kinderen den ploech.

Doch wy zouden niet ophouden indien wy alle het kragtige en kernvolle van dit bundeltje wilden aenhaelen. Men vergunne ons echter nog het genoegen een Refereyn uyt den gheestelycken Nachtegael afteschryven, in't welk Anna Byns getoond heéft, dat zy haere Lier ook op verhevene toonen kon stemmen:

Wilt nu ontwerken doorluchtighe sinnen/
Door 's Meys beginnen/ set druck besifen;
Gryn geestelijcke blijschap schept nu van binnen/
Herte/ seven/ vinnen// wilt treuren af suijen
Aensiende de creatueren/ wilt belijen
Met saeten love de Godlijcke macht
Vanden Schepper/ en wilt u in hem verblijen/
Van wien alle dingh heeft sijn wesen verpacht.
Het veldeken groene/ nu t' ontswaert lacht/
Daer menigherhande vruchten in groeyen.
De cruyden medicinael zijn uv gheacht;
De boomen verblijven ons deur haer vracht
Van groene looverkens/ die lustelijck bloeyen;
D'eerde wert vruchtbaer voor 'staus besproeyen/
De voghelkens singhen diveersch van strepen.
Dit merckende wilt u te segghen moeyen:
Och hoe schoon moet hy zijn die't al heeft gheschepen!

[p. 236]

 

De bloemkens die den winter heeft doen duycken/

 

Hen lustigh ontpluycken/ nu seer everlijck/

 

Groen tackskens springhen uyt dorre struycken:

 

Willen wy gebrooken de vruchten vredelijck/

 

Laet ons doch loven (want 't is wel redelijck)

 

Hem / die alleene den wasdom magh gheven.

 

Wanneer ghy 't groene veldt zijt betredelijck/

 

En u daer deur comt vreught in't herte gevreven

 

Deurt hoe schoone hy moet zijn in't vercieren:

 

Die de werelt soo lustelijck kan verrieren:

 

Laet u herte altijt (wilt ghy niet sneven)

 

Deur de creatueren in Godt zijn vecheven.

 

Siet ghy fraey menschen/ oft luftelijcke dieren/

 

Doghelen in de locht/ visschen in de revieren/

 

Op eerde reyn bloemkens onvernepen

 

Segt en looft hem die t'onswaert is soo geedertieren;

 

Och hoe schoon moet hy zijn die't al heeft geschepen!

 

 

 

Wanneer ghy in't velt gaet u verluchten

 

Om wat genuchten// te scheppen in desen/

 

Deurt om't Lant hier boven vol soeter vruchten

 

Daer't sonder suchten altijt Somer sal wesen:

 

Gaet metter begeerten daer bloemkens lesen

 

En metter herten maert daer u woone:

 

Peyst hoe schoone hy daer is weerdigh gheyzesen

 

Die hier de bloemkens can cleeden soo schoone/

 

Soo dat noyt Keyser in sijnen throone

 

En was ghecleedt met sijnen coleure.

 

Derheught inden geeft/ niemant en croone:

 

Singht den Heere ni lufsangh met blyven toone;

 

Want den rijm is wegh/ den sneen is deure/

 

Den Mey staet lustelijck in sijnen sleure:

[p. 237]

 

Wert erghens in't groene ghesonghen/ ghepepen

 

Drucht / verblyt daer deur u natuere:

 

Och hoe schoon moet hy zijn/ die't al heeft geschepen!

 

 

 

Siet ghy Sonne en Maene claer van ghestichte

 

Ende de sterren dichte/ aenden hemel staen/

 

Ten zijn maer stralen vanden eeuwigen lichte:

 

Dus wilt u ghesichte// in't hoogste slaen:

 

Peyst om't licht/ daer dese haer licht af ontfaen/

 

Wiens godlijcke cracht schijnt inder Sonnen stralen/

 

Die alle groeysel doet uyter eerden gaen/

 

En met bloemkens becleedt bergen ende dalen/

 

Soo dat geen schilder en sou connen ghemalen

 

Soo schoonen coleuren/ oft soo menigerhande:

 

Dus redelijcke menschen/ hoort mijn verhalen/

 

Soert inde creatueren (wilt ghy niet dwalen)

 

Den Schepper/ met uwen redelijcken verstande;

 

Want siet ghy yet schoons te water/ te lande/

 

'T magh de schoonheyt des Scheppers luttel brepē:

 

Dus seght oft denckt uyter liefsten brande

 

Och hoe schoon moet hy zijn die't al heeft geschepen!

Zyn dit niet de verwen der waere Dichtkunst? Het is zeker, (de kundige Heeren De Bakker en De Vries zyn het daer over eens) dat Anna Byns zich boven alle de Nederduytsche Dichters van haeren tyd, doór leévendige verbeélding, en ongedwongenheyd in de samenstelling haerer verzen, verheven toonde. Zelden zondigde zy tegen de tael. De bastaerdwoórden nam zy doórgaens dan alleen by de hand wanneer zy, doór den

[p. 238]

rym gedwongen, geene echtnederlandsche woorden vinden kon. Daer dit bundeltje van haere gedichten, zeer raer geworden, en'er voór tael- en dichtlievenden oneyndig veel nyt te leeren is, zoo hebben wy ons met het zelve wat langer bezig gehouden.

Misschien waere het hier de plaets om te spreéken van die duyzend en een soórten of vormen van Dichtstukken, welke omtrent deézen tyd, niet zonder de grootste pyniging van geest en verstand, te voórschyn kwamen; zoo als

Retrograden en Baladen intrikaet,
Met Rikkerakken en Sonnetten en Simpletten,
Ook Bagenauwen en Kreeftdichten en Doebletten,
En Kokarullen, enz.⁽¹⁾

Doch, onder alle deéze voortbrengsels kan men bezwaerlyk een aentreffen dat als Dichtstuk opmerkenswaerdig zy. Onderscheydene stukken van dat soórt, vervaerdigd op de eene en andere gelegenheyd, vind ik onder de Archiven van Antwerpen. De inkomst van den Prins van Oranje, binnen deéze stad, op den 17 September 1577. schynt wel de meesten geleverd te hebben, en, ofschoon deéze intrede veél laeter voórviel dan op den tyd waervan ik te deézer plaetse spreéken moet, zoo zal

(1) Horatius Dichtkunst op onze tyden én Zéden gepast, door A. Péls, bl. 31.

[p. 239]

ik echter, omstandigheyds wille, hier eene Incarnatie afschryven, welke men daerop maekte:

T spruytken van Oraignien, beghint weder te groeyen.
O ntspringt reyn gheesten, van herten zoet.
'T staet nu zeer groene, door sdaus besproeyen;
'T was byna verdwenen, door 't fenynigh ghebroet,
E n ten viere ghewezen tot haerder ontspoet,
N iet wetende dat God daer voer zou stryen,
E erbiedende Vorst, van Nassauwen vroet!
D e Heere v Godt, zal v bevryen,
E n daerna te niet doen die u benyen,
L aet die booze razen, van God verwaten,
E n zyt patientigh, Heer, in v lyen,
N oyt en is't ghehoort, dat hy heeft verlaten
P rinssen, Princessen oft van wat staten,
R eyn handen op-heffende, voor zyn presentie
I n puerheyt des herten, o eerden vaten!
N u bidden wy den heere, voor zyn exelentie,
C onsidererende den noot en violentie
H y zoe onverdient, voor ons is draghende,
E n zeer veracht in zyn absentie
V oor onze patrie zyn leuen waghende
A en raet en daet, jeghelyck behaghende.
N iet aenziende den persoon, hoe hy is ghezint.
O uer-al zèer neerstigh, den vrede bejaghende,
R echt als een vadere voor zyn eenigh kint.
A cht en vyff daghen voor Bauo, is hy voor wint,
I n Antwerpen garriveert, naer noene laet.

[p. 240]

 

G oede affexie was daer, in de herten gheprint,

 

N iet vreesende tfenyn der vypieren zaet.

 

I n wysheyt, Edel heere, den handel nu staet,

 

E n in d' vniteyt, zonder argh oft froude.

 

N oyt en wert hy confuys, die in God betroude.

Matthys De Casteleyn,⁽¹⁾ zich op den titel van zyne werken noemende Priester ende excellent Poëet, is, in ons Vaderland, den eersten geweést, die soórtgelyke rymen aen vaste regels heéft willen verbinden. Ten dien eynde begon hy, omtrent den jaere 1548 te schryven eene Const van Rhetoriken in alle sorten van sneden van dichten, en al dat de Const van Poezyen competeert ende aenkleeft; gedrukt te Gent 1555. in 12^o. en sedert verscheydene maelen herdrukt. Dit boek is op rym en verdeeld in sneden (coupletten) van negen regels. Onder de Voórschriften die Casteleyn den Verzemaekeren geéft, zyn deéze wel de voórnaemste: een' Dichter vermyde niet alleen zorgvuldiglyk de onnutte of stopwoórden, maer stelle de woórden, en schikke de regels en den rym zoo, dat nien de kunst niet ontwaere.

(1) Foppens Bibl. pars II, pag. 871. Paquot, XII. p. 156. Kops, Schets eener geschiedenis der Rederykeren en H. Bakker. gepr. verhandeling in de Werken der Maatsch. van Leyden, II. D. bl. 248. en V.D. bl. 102. De Vries, I. bl. 35. Ypey, bl. 400.

[p. 241]

De op elkander rymende regels maeke men best even lang, alhoewel men daertoe niet altyd verbonden is. Met eenlettergreépige woórden zy men zuynig, als welke het vers hard en stroef maeken, en eyndelyk vergeéte men niet dat eenen klinker, geplaetst op het laetste van een woórd, en gevolgd wordende van eenen anderen klinker met deézen laetsten somtyds eene Elisie (samensmelting) veroorzaekt.

Aengaende de langden / en der metren verstand /
Neghene en twaleve useerd men hier in blaud.
Wy leeren nochtans / uten poeten /
Dat een reghel buerd / ongheteld / onghemeten /
Also langhe als't eene aesseme heerden mag.

Dit laetste Voórschrift ('t welk naderhand, doór Cornhert, in de voórrede op zyne beryming van de Odissée van Homerus hernieuwd, en doór Bilderdyk,⁽¹⁾ van belachelykheyd eenigzints vrygesproken is,) dit laetste Voórschrift alleen uytgezonderd, kan men niet loochenen dat Casteleyn in de andere, de Theorie van zyne kunst, althans voór zynen tyd, verstaen hebbe.⁽²⁾ Als Dichter kunnen wy hem echter gee-

(1) Voórrede der Mengelpoezy 1799. bl. vii.

(2) Over deéze Theorie raedpleége men ook de voórrede van de Spelen van Sinne, Antw. 1562. alwaer men voórschryft dat in vyftich regulen eenderley finitiven oft eyndinghen niet tweemael moghen comen, enz.

[p. 242]

nen lof toerekenen. Zyne Baladen van Doornycke, zyne Diverse liedekens en Historie van Pyramus ende Thisbe, speelswyse ghestelt, en gedrukt te Rotterdam in 1616, leveren weynig op dat leézens-, laet staen meldenswaerdig zy. In het laetstgenoemde worden de heyligste zaeken van onzen Godsdienst met Heydensche fabels, op eene schandige wyze, vergeleéken: iets dat men aen eenen geestelyken, zoo als Casteleyn was, niet ligt vergeéven kan. Zoo vind hy in de treurige geschiedenis van die twee gelieven en de Passie van onzen Zaligmaeker eene groote overeenkomst, enz.

In de proeve van Huydecoper⁽¹⁾ word aengehaeld Casteleyns conste der minne naer Ovidius, geschreéven of gedrukt in't jaer 1568; doch ik twyffel zeer of dit werk wel tot de schriften van onzen Andenaerdschen Casteleyn behoore. In deéze zyn de bastaerdwoórden niet gespaerd.

Omtrent dien tyd leéfde Andries Vander Muelen,⁽²⁾ eenen Vlaming en Schryver van een gedicht van der ketyvigheyt der menschelicker naturen: eerst ghemaeckt in latyne by Paus

(1) Tweede deel, bl. 173. in de aenteekening, en op veéle andere plaetsen; zie het Register.

(2) Huydecoper Proeve, I. bl. 366. aenteek.

[p. 243]

Innocentius den III; gedrukt te Gent in 1543. 8^o. Tot eene kleyne proeve van zynen dichttrant diene het volgende:

Den droom die Nabugodonozor zagh /
Maecte hem int herte zo groot gheclagh /
Want dan zijnen hoofde het vyzyoen
Heeft hem zeer becoert in alle zijn doen/
Ende hy bleef vernaert / ontruft / ontstelt /
Door tspellen⁽¹⁾ / oock als hy hem was ghespelt.

Hy schynt de bastaerdwoórden maer zelden gebezigd te hebben.

De gedichten van Rosiana Coleners⁽²⁾ geboórtig van Dendermonde, en gestorven omtrent het jaer 1560, moeten, naer het zeggen van Sweertius en Foppens, voór die van haere vriendin Anna Byns, niet wyken. De natuer alleen moet haer tot de Dichtkunst gevormd hebben want zy was volstrekt ongeletterd. Ik heb die gedichten nergens kunnen aentreffen.

Meer bekend zyn de werken van Cornelis Van Ghistele⁽³⁾, van Antwerpen, een lid

(1) Spellen / uytleggen, verklaeren.

(2) Foppens, Bibl. Belg. p. 1084.

(3) Zie over hem Foppens, pag. 201. Sweertius, pag. 186. Huyzinga Bakker, ut ante, pag. 98. De Vries, I. 38. Misschien behoorde hy tot de adelyke familie van den vermaerden reyziger Joos Van Ghistele geboóren te Gent, omtrent het midden der 15^e eeuw. Van deézen laetsten bestaet'er een werk, voór titel voerende: 't Voyage van Mher Joos Van Ghistele, twelke mach anders genaemt syn 't excellent, groot, zeldsaem en vreemt Voyage; gedaen by wylent Edelen en weerden Heer Mher Joos Van Ghistele, in syn levene Riddere, Heere van Axele, van Maelstede, enz. T'anderen tyden viermael Voorschepene van Ghendt; tracterende van veelderhande wonderlycke ende vreemde dinghen gheobserveert over dzee, enz. Gent, by de Wed van G. Van Salenson, 1572. in kleyn folio.

[p. 244]

der Rethoryk-kamer de Goudbloem aldaer. Deézen schreéf, tusschen de jaeren 1550-1560, zyne berymde vertaelingen van de Blyspelen van Terentius, van de Satiren van Horatius, den Eneas van Virgilius en de Heldinnebrieven van Ovidius. In het latyn hebben wy van hem (lusit carmine elegiaco, zegt Foppens:) Iphigeniae immolationum. lib. II. 1554. en Carmen gratulatorium ad Philippum regem Angliae ac Principem Hispaniae, Typ. Plant. 1556. Zyne Nederduytsche opstellen zyn byna geheel vry van bastaerdwoórden en als vertaelder verdient hy, myns eragtens, geenen minderen lof. Om daer van eene blyk te hebben, zullen wy, met Huyzinga Bakker, daertoe verkiezen den brief van Leander aen Hero, zynde eene vertaeling der schoone verzen van Ovidius:

Unde repercussae radiabat imagine lunae
Et nitor in tacita nocte diurnus erat, &c.

[p. 245]

 

Deur d'weerschyn der manen blincte d'watere /

 

Den nacht scheen getijc den dach bequame.

 

Nieuwers en hoordit gheluyt / getier / oft gesnatere

 

Dan alleene dat ick maecte met mijnen lichame.

 

Alcione bewees my oock als de eersame

 

Soeticheyt / haerber liefden fijnde gebaghtich,

 

Ick rechte my eens oppe schouwende blame

 

Als de vermoende deurt swemmen onfachtich:

 

Doen docht my dat ic sach / en 't was waerachtich/

 

U lichtende vlammen van den toren blaken.

 

Doen werden mijn leden weer cloer en crachtich /

 

Het vierich herte sachmen inwendich haken /

 

Het water en wert my niet te cont om ghenaken/

 

U liefde coft my verwermen van binnen.

 

Gheen meerder hitte dan 't vier der minnen.

Van Ghistele volgde de latynsche Dichters die hy vertaelde niet altyd getrouwelyk op het spoór; maer voegde 'er somtyds wel iets van zyn eygen maeksel by. Zoo vertaelt hy B.V. de twee verzen van Terentius, over een oud man, (Eunuch. act. II. scen. 3):

Continuo accurrit ad me, quam longe quidem,
Incurvus, tremulus, labiis demissis, gemens.

doór:

... Hi quam

Al schudhoeyende tot mi ghelopen van verre /
En al hinckende ghelijck een huckende kerre.

Ter deézer plaetse is hy, nogtans, met het woórd schudhoedende niet ongelukkig geweést.

[p. 246]

Zynen tydgenoót, den Vlaming Colyn Van Ryssele,⁽¹⁾ van wien eenen Spieghel der Minnen en eene verzameling van ses Batementspelen in 1561 gedrukt zyn, was somwylen wel eens zinryk en niet onwelluydend in zyne rymen, maer ontluysterde die te dikmaels met onduytsche woórden; ook gebruykte hy wel eens eene vergelyking die wat vreémd luydde, als:

Mist u vader/ dat ghy soo loopt prachen
Recht als een huerpaert hy souder om lachen
Als een merrye die vlots gars ghegeten heeft.

Poëtischer is deéze uyt het vierde spel:

De ghieren belaghen ter zelder steden
Den sperreware / viese hebben ghesleghen
Met hare langhe klauwen in de vacht.

Marcus Van Vaernewyck,⁽²⁾ is, uyt eene oude en adelyke familie, te Gent geboóren, in het begin deézer eeuw, en stierf aldaer in 1570 (andere stellen 1567.) van hem zyn gedrukt: I. Die historie van Belgis, die men an-

(1) In Huydecopers Proeve, op verscheydene plaetsen, aengehaeld; zie het Register bl. 252. en De Vries, I. bl. 40.

(2) Sanderus, de Gandav. erud. claris L. III. p. 97. ejusd. Fland. illust. I. p. 152. Sweertius, Athen. Belg. p. 524. Foppens, II. p. 840. Paquot, I. p. 265.

[p. 247]

ders namen mach den Spiegel der Nederlandscher oudtheydt, waer inne men sien mach, als in eenen claeren spieghel veel wonderlycke geschiedenissen, die van alle oude tyden, over al die wereldt geschiedt syn: maer besonder in die Nederlanden enz., seer lustich, vreemdt, ende wonderlyck om lesen, om de ongehoorder oudtheyt wille, hy geen Historiographen ofte Chronikeurs in lichte gebrocht; door Marcus Van Vaernewyck, excellent poet en historiographe moderne; gedrukt en herdrukt te Gent, 1565, en te Antwerpen 1619, 1665, enz. II. Tractaet en corte beschryvinghe van dat Edel Graefschap van Vlaenderen enz., Gent, 1562. in 8^o. Verders vind ik van den zelven by Huydecoper⁽¹⁾ aengehaeld eene Vlaemsche Audtvremdicheyt, 1555. De onuytgegeévene werken, in rym en onrym van deézen Schryver zyn menigvuldig, als blykt uyt de opgaeve daer van gedaen doór Paquot. De Historie van Belgis is een ellendig mengelmoes van fabelagtige en bovennatuerlyke sproókjes, doór tael noch styl vergoed wordende. Van Vaernewyck, niet tegenstaende dat hy een' Edelman was, sprak noch verstond geene andere dan zyne moeder-tael, zoo als hy in de opdragt van dit boek zelf getuygt:

(1) Proeve III. bl. 334.

[p. 248]

 

Wat wilt ghy benijden een ouconstich man

 

Oft begrypen/ indien hy yenwers ghefaelt heeft?

 

Die niet dan slijns moeders tale en can

 

Dunct v niet dat hy hier ghenoech betaelt heeft?

De verdrukkende maetregels van het Gouvernement tegen de drukpers, doór boekkeuring en andersints, waervan wy hier na breeder spreéken zullen, schynen toen al in werking geweést te zyn; immers in de voórrede van deéze historie, vinden wy:

Dus bidd' ir / dat men my soetelijc handelt:
Want ic en ben niet van quader sectie /
In my is gedaen seer goede correctie.

Onder de Dichtstukjes, in dit werk voórkomende, verdienen de volgende Strophen op de stad Gent, nog al eenige opmerking:

Oppersten Jupiter/ helpende vadere /
Goedertieren adere// eenwelick vloeyende /
Ghy zyt elck een minlijck troostelijck beradere/
Welkers gratien sijn noch dagelijcx
Dat blyckt wel aen die chel stede bloeyende
Dan Gheudt (wy en willens niet verre halen)
Die staet als eenen carlionckef gloeyende /
Gheheel Vlaenderen verlicht zy met haren stralen.

Van oosten daer twee poorten plochten te stane

Daer schynt dat Diane// haer quick is voedende

[p. 249]

 

Pan/ Godt ver herders/ plocht aldaer te gane

 

Die stadt met schapen en lammekens goevende/

 

Hercules ossen en sijn daer niet verwoeedende/

 

Sy komen gheheel tam/ op de veemerckt ter handt

 

En die Bosch-goden (dat syn wy wel bemoedende)

 

Brenghen aldaer houts ghenoegh dat men verlirandt.

Alsmen gaet in't zuyde daer Zephizus blaest/

En die velden aest// met syn soete inchten/

Van daer comt Ceres: want sy woont daer naest/

Die stadt voorsiende met costelijcke vruchten/

Al't landt van Aelst met syn ghehuchten

Opent syn Corenschueren voor de stadt van Gendt/

Van drancke en verftmen aldaer niet vurhten

Want Bachus daer hoppe om brouwen wt sendt.

Hoe meynt ghy dat daer die amoureuse moudekens/

Op die edel grondekens//haer keelken doen kliurken?

Soeckende tot vreuchden diuersche vondekens/

Csavonts als Phebus waghen gact neder sincken/

En Proserpina haer schoone nachtlicht laet blincken/

Aen dat blauwe firmament/ fert suyver en net:

Machmen dan om dien Heer niet wel dincken/

Die hemel en aerde op niet heeft gheset?

De Rymen van eenen anderen Gentenaer, met naeme Jan Wtenhoven¹, hebben veél min-

1 Le Long, kort historisch verhaal van dtn eersten oorsprong der Nederl. gereformeerde Kerken, bladz. 34. en volgende. - Boekzaal der Nederd. Bybels, van den zelven, bl. 709-717.

[p. 250]

der waerde. Deézen Dichter, even als Van Vaernewyck, behoorde tot een der adelykste en der vermaerdste familien van Vlaenderen. In de geloofshervorming van Nederland speélde hy eene voórnaeme rol en spaerde daervoór noch moeyten noch kosten. De Psalmen van David (eerst stuksgewyze in het licht gegeéven by G. Ctematicus te Embden in 1558, te Londen in 1561 en 1566 en op andere plaetsen) zyn doór hem in Nederlandischer sangs rome overgebragt en te Londen by Jan Daye in den jaere 1566 gedrukt. Het volgende diene tot een staeltje van zynen gebrekkigen rymtrant, weézende het begin van een, doór hem zoo genoemd, Symbolum Apostolorum, geplaetst agter de eerste uytgaeve van Datheen's Psalmberyming:

Wy gelooven in eenen god alleyn/
Schrepper des hemels en der eerden/
Onser aller Vader gemeyn/
Die ons laet sijne kinders werden:
Hy wil ons altijt regneeren/
Lijf en siel oock wel bewaren/
Al ongeval wil hy weeren/
Gheen leyt sal ons tegenvaren/
Hy sorget voor ons dach ende nacht/
Het staet alles in sijner macht/ enz.

Wtenhoven was een der overzetters van het eerste gereformeérde Nieuw Testament, 't welk

[p. 251]

ten jaere 1556 het licht zag by C. Ctematicus of Gillis Van der Erven, te Embden, onder den titel van: Het nieuwe Testament, dat is: het nieuwe verbond onzes Heeren Jesu Christi. Na der griekscher waerheyt in Nederlandsche sprake grondlick end trouwlick ouergezett. (in 12.^o) Dit boekje is thans qpgemeen raer. De tael van het zelve zweémt meer naer het Hoogduytsch dan eenig ander nederlandsch geschrift, my bekend. De Voórrede is geheel van Wtenhoven en verdient onze byzondere aendagt. ‘Wy hebben (zegt hy daerin) wy hebben auer in onzer ouerzettinghe den blooten text schier van worde te worde, zo verr als het de Nederlandsche sprake lyden konde, oock in den compositis oft tzamenstellighen worden (waerin een zonderlicke kracht gheleghen is;) na onzem vermoghen nageuolght; end alzo in zynen stande ghelaten, dat men lichtelick zal moghen spoeren, wat de voorghemelde grieksche text is inholdende, of niet. Aengaende auer der sprake, die wy hier ghebruyckt hebben, daerin hebben wy, na zommigher gheleerder Nederlanderen Raad, grooten arbeyd anghewendt, op dat wy dezelve in haeren rechten zwangk (waervan zy buyten allem twyffel, door vremde end wtlandische spraken, ook binnen mans ghedencken zeer vervallen is;) zo verr ymmers als het ons moghelick ware, wederbrachten: op dat door het on-

[p. 252]

achtzaem schryven, de meyning des heylighen Gheestes niet verduystert wurde, end dat niemand van dem lezen onzes arbeyds veruremdt wurde. Niet dat wy eenighe curiooszheyt (welck zich hier niet betaemt;) inder spraken ghezocht hebben, alzo het licht te maercken is, wt dem, dat wy onderwylen zommighe onduydsche worden willens ghebruyckt hebben, om den zin des heylighen Gheestes te krachtiger wt te drucken. Dit auer spreken wy van der noodwendigher reynigheyt der Nederlandscher spraken, ende om genus a genere numerum à numero &c. te onderscheyden. Welcker onachtzaemheyt menighmael groot miszuerstand end vaerlickheyt in der schrift is medebringhende. End op dat wy in onzen schryuen ghelyckformigheyt hielden, zo zyn wy veroorzaekt gheweest, zommige Diphthongis of dobbel-vocalen te bruycken: Op dat verscheyden pronunciatien of wtsprekinghen verscheydelick gheschreuen wurden.’

Men begon dus de noodzaekelykheyd te gevoelen van de Nederduytsche Spel- en Spraekkunst aen vaste regels te verbinden. Ook hier in wierden de eerste stappen doór de Brabanders en Vlamingen gedaen, als, onder andere, blykt uyt de Nederduytsche spelling, doór Joost Lam-

[p. 253]

brecht,⁽¹⁾ in 1550 te Gent, en de Orthographia van de Nederduytsche tael, doór Antonius van t' Sestich of Sexagius,⁽²⁾ in 1576 te Leuven, by J. Maes, uytgegeéven.

Omtrent dien tyd leéfde, ook te Gent, Cornelius Manilius of De Man,⁽³⁾ afkomstig van Brugge. Hy was van beroep eenen Boekdrukker. Doór hem zyn gerymd en gedrukt, een Tooneelspel: de Dood, en eene Declaratie van den Triumphe, beweezen den hoog geboren Prince van Spangjen Philips, des Keisers Charles van Oostenryks Zoone, binnen de stad van Gendt den xiii Julii mc ccccxlix. op rym gesteldt. (Gent 1549 in 4^to) Daerin leést men onder meer:

(1) Ongetwyffeld den drukker der vermaerde Spelen van zinnen van de 19 geconfirmeerde Cameren van Rethoryke (Gent 1539 in 4^to met houtsnêe figueren) en van de Corte instruceye ende onderwys, hoe een ieghelic mensche met God ende zijnen evennaesten schuldigh es, ende behoord te leven. Ghemaeckt by meester Cornelis Van der Heyden Priester. Ghedrukt te Ghend tegen over 't Stadhuus, by Joos Lambrecht, Leuersteker. lu't jaer 1545 in 8.^o

(2) Gebortig van Brussel en Advokaet by den hoogen Raed van Mechelen. Zie Foppens I. p. 91.

(3) Sanderus de Gandav. p. 35. Sweertius Athen. Belg. p. 192. Foppens p. 213. Alle deéze Schryvers noemen hem een' Gentenaer, doch ten onrechte. Zie Paquot VIII. p. 295.

[p. 254]

 

Cornelius die het maecte/ die hevet gheprent

 

Manilius van Brugghe/ woonachtigh te Ghendt.

Men kan hem, als Dichter, zoo weynig lof toekennen als aen

Peeter De Herpener, maeker van eene factie oft spel, voer den Coninck Philippus, onsen ghenadichsten Lantsheere, met vele andere edele Heeren, openbaerlijck van den Violieren binnen Antwerpen gespeelt den 23 Febr. 1556 tot verhueghinghe der ghemeynten, duer de blyde tydinghe des bestands. Geordineert ende in dichte ghestelt duer Peeter de Herpeneer, ende ter begheerten van vele Heeren, goede vrienden, ende liefhebbers der const ghedruct. By Gillis Van Diest, thantwerpen den 20 Meert 1556. In dit spel komen onderscheydene persoonen voór, zoo te voet als op wagens, elk, naer zyn byzonder karakter, eenige dichtregelen uytspreekende. Den eersten persoon, zynde een personage genaemt Fama van goede tydinghe, vrouachtigh met vlueghelen een trompet blasende, zegt;

Al dat ooren heeft wilt ghehoor gheuen
En met vruechden leuen// maect verblydinghe/
Luystert toe ick ben Fame van goede tydinghe/
U naert bevrydinghe// van Maers den tirant
Want// nu bestant// is ghecomen hier int laut
Syn een haut// heeft hy daer duer verloren
Al hadde hy hier elcx doot ghesworen
Synen moet is verloren// zynde des seer cranck.

[p. 255]

 

Ghy sulter breeder af hooren eer iet lanck

 

Neemt dit al in danck. enz.

Het geheel is niet vry van bastaerdwoórden, en eyndigt met deézen regel:

Neemt dit van den schilders Violierkens in danck.

Van deéze Antwerpsche Rethorykkamer, de Violiere, was destyds Facteur of Dichter zekeren Willem Van Haecht, doór wien, in die hoedanigheyd, gemaekt zyn vier spelen van zinne, onder den titel van spel van sinnen van dwerck der Apostelen. Den Autheur heéft daerin het bedryf der Apostelen, voórnamentlyk van den Apostel Paulus, voórgesteld. Deéze Tooneelstukken, waervan een handschrift bestaet in de ryke verzameling van den verdienstelyken verdediger onzer Nederlandsche Drukpers, den Heer J. Koning, te Amsterdam, deéze spelen, zeg ik, zyn te Antwerpen, op de Violiere, vertoond den 9 April 1563. en 9 April 1564. Tot eene proeve verstrekke het volgende uyt den slotzang van het eerste Zinnespel:

D'licht is den heydenen gegeuen
Dus terwijl gy't hebt/ wandelt daer in/
Soo comdy wt de doot int leuen
En soeckt Christum alleen vuer u gewin/
Met hert en fin/
Wilt syn woort hooren/ verstaen oft lesen.
Soo wie dat den naeme Godts gebenedijt
Geloost en aenroept altijt/
Die sal deur Christum salich wesen.

[p. 256]

Willem Van Haecht is, naer alle waerschynelykheyd, den zelfden die geteekehd heéft W.V.H. agter de Dry lamentatien oft beclaginghen. Inhoudende dmisbruyk ende onuerstandt die tegen Gods woordt nu van vele geuseert en gheleert worden, met goede onderwysinghe teghen sulcke verdoolde sinnen, enz. Gedrukt 1567 in 4^to zonder vermelding van plaets of drukker. Nog vinde ik aengeteekend: De CL Psalmen Davids in dichte gestelt doór Willem Van Haecht, Antwerpen 1579, zyn le den eersten druk der Psalmen ten dienst der Lutherschen, te Antwerpen. Deézen Schryver behoort tot de mindere soórt der Belgische Dichters.

Eenen anderen Antwerpschen Facteur, zich noemende Frans Fraet, en voór zinspreuk voerende: als't God belieft, gaf, ten jaere 1564 in druk 't Palais der gheleerder Ingienen, oft der constiger gheesten. Inhoudende hondert morale figuren, allen verstandighen ende Liefhebbers der consten ghenuechlyk om lesen. Nu eerst in Nederduytsche Retoryke ghestelt. Gheprint Thantwerpen op die Camerpoort-brugge in den Schilt van Artois. Bi mi Hans Liesueldt, (in 8^o). Dit werkje bestaet uyt een honderdral Emblemata of Zinnebeélden, vry goed in houtsnêe figueren voórgesteld, onder ider van welke eene uytlegging in rym gevonden word. Den Dichter zegt 'et van zyn boekje onder anderen:

[p. 257]

 

Ghy constighe gheesten/ reyn Hethorisienen/

 

Saluyt wt jonsten/ sy u menichsout

 

Dit cleyn boerxken/ Cpalays des gheleerder ingiene/

 

Wort u ghesonden/ veel beter dan gout

 

Begheerende dat ghyt in weerden hout;

 

Het brengt u verstant en wysheyt beneuen/

 

Want sonder wetenschap/ te vergeefs elck bout/

 

Dus lact myn simpel werck/ u sijn gheschrenen

 

In dancke/ wt die fransche tale verheuen

 

Heb ict ghesedt/ al is simpel de dart

 

De sinnekens syn goet/ enz.

Onder de 81^e figuer staet:

Cupido is diligent int plauten verheuen
Heyn int aencleven// in de hofkens/ principael
Der herten/ duer zijn lieflijck inghenen
Diueers fruyt plant hi int generael/
Op alle boomen minlijck speciael/
Niet rustende doet hi groote diligentie
Dermorwende de herten/ hert als stael
In jonghe hoofkens heeft hi residentie/
Hi is expeert/ volder inuentie.
Al is hy blint tot jinen onghelucke
Hy is u room int planten met excelentie
Byzonder int pooten peirkens van drucke.

Uyt deéze elendige rymen blykt genoegzaem dat men, in dien tyd, geheel niet kiesch omtrent de tael is geweést, en maer alteveél van uytheemsche woórden heéft gebruyk gemaekt. Er zyn echter uytzonderingen aen deézen stelregel te maeken, als te zien is uyt de schriften van

[p. 258]

Jan Fruytiers,⁽¹⁾ in zyn leven Requestmeester des Prinsen van Oranje, en naer allen schyn, een' geboóren Brabander. Deézen Dichter had, als zoodanig, uytsteékende verdiensten en heéft, doór zyne schriften in rym en onrym, der Reformatie, welke hy zeer toegedaen was, behulpzaem geweést. Onder zyne gedichten bekleed den Ecclesiasticus oft de wyse sproken Jesu des soons Syrach,⁽²⁾ de eerste plaets; verders hebben wy van hem, gedeeltelyk in rym, gedeeldelyk in proza: Der francoysen en haerder nagebueren Morghenwecker, overgheset, gedrukt te Dort 1573. 8^vo; - Korte beschryving van de strenghe Belegheringhe ende wonderbaerlycke verlossinghe der stadt Leyden, 1577. - Den gulden A, B, C, oft Christelyke onderwysinghe voor de Jongheren ende Dochterkens. Nu yerst tot dienst ende stichtinghe der oprechter Christelyker Ghemeynten, wt de francoysche sprake in Nederlantsche tale ouerghestelt. 't Antwerpen by W. Silvius, 1579, 8^vo - Waerachtige Legende van Jan De Witte, enz. ouergheset uyt de franchoyse ryme, Leyden 1596. 4^to. De opdragt van den gulden A, B, C, begint als volgt:

(1) La Rue, Geleuerd Zeeland, bl. 30.

(2) Ecclesiasticus oft de wyse sproken Jesu des soons Syrach: nu eerstmael deurdeelt ende ghestelt in Liedekens, op bequame en ghemeyne voisen, naer wtwysen der Musyknoten daer by genoecht, deur Jan Fruytiers. Ghedrukt tot Antwerpen op de Camerpoortbrugge, by Willem Silvius 1565. in 80.

[p. 259]

 

Beminde Lefer / ghy vint hier by een vergaert

 

Een Christelijc onderwijs nut en bequame /

 

Door allen menschen / den welcken het openbaert

 

Hechte maniere van hibben / God angename:

 

Doorstetet vry wel van binnen al te same /

 

En ghy suitet vinden gecoetft / en beproeft

 

Op den rechten toetsteen / niemant hem en schame

 

Hy nemer wt sulrr als hy meest behoeft:

 

Al begintet slecht daerom niet en vertaest /

 

Leest voorts / op dat ghy aen heter mencht gheralten:

 

Die de kern wilt hebben / moet den Not traken.

Men leéze ook het eerste Liedeken van den Ecclesiasticus:

Dan Godt comt alle wysheyt goet.
Die staet altijt in fijn ghemoet
Wie telt met recht behaghen
De druppen des regens en tsant der bloet
Des tijts seer langhe daghen.

Wie heeft des hemels hoocheyt ront /
Het aertrijck breedt oft den afgront
Met fijnder handt ghemeten?
Gods wijshent voor alle dinghen ftont
Wie fict al haer fecreten?

De wyshent was voor al bereyt
En des verstands voorfichticheyt
Was eeuwich int ontfyringhen.
Des wyshents fonteyn wordt Gods woort gheseyt/
Wiens wet tot Godt can bringhen.

[p. 260]

 

Wie is ontbect de wortel soet

 

Des wysheyts met haer cloeckheyt vroet /

 

Haer leeringh oock ontschuldich?

 

Wie kent doch den wech/ en den rechten voet

 

Haers gancr / seer menichduldich?

 

 

 

De Coninck vol almachticheyt /

 

Een Schecyyer met eendrachticheyt /

 

Derschrickelijck int wesen/

 

Sit op fynen troon in waerachticheyt /

 

Hegeert als Heer ghepresen.

 

 

 

Decs eenich alderhoochfte Godt /

 

Schiep met fijns heylich Gheefts ghebodt

 

Dees wijsheyt reyn vol trouwen /

 

Hy teltse en matse in 't hemelsche flot

 

Doen ghingh hy die aenschouwen.

 

 

 

Hy stortse op sijn wercken al

 

Dy alle vleesch int aertsche dal

 

Die fijn goetheyt verfinnen /

 

Dock schinckt hyse rechtelijck groot en smal

 

Die hem met herten beminnen.

Zie daer eene kragtige, sierlyke tael, zoo regelmatig en zoo vloeyend als die van Anna Byns, welke zy in zuyverheyd verre overtreft. Meest alle deéze liedekens draegen het kenmerk van des Schryvers goed oórdeel, zoo wel als van zyne dichterlyke verdiensten; en het zou niet moeylyk weézen, met nog veél andere voórbeélden, daeruyt aentetoonen dat Jan Fruytiers een' zeer verlicht' en geestig' man en tevens eenen der be-

[p. 261]

kwaemste taelbeöefenaeren van zynen leéftyd, moet geweést zyn.

Het schynt dat Fruytiers de laetste jaeren van zyn leven in Holland of Zeeland heéft doórgebragt, immers is het zeker dat zyne afstammelingen dit laetste gedeelte van Nederland hebben bewoond.⁽¹⁾

Omtrent den zelfden tyd berymden Eduard De Deene van Brugge, (die dikwils verward word met den printetser Marcus Gheeraerts) zyne waerachtighe Fabulen der Dieren, gedrukt te Brugge 1567 in 4^to(2) Dit werk is tamelyk vry van bastaerdwoórden en tuygt van des Dichters goeden aenleg. Fab. 20. den man twistende met den leeuw wie den sterksten zy:

Den leen ghijnck vies den man wreedzinnich by /
Sprack/ weert u sterckman! laets elck anderen touven
Om weten / wie de sterkste wert / ick of ghy
Dat moegh' wy met ons eeghin wercken hier prouven.

De berymde vertaeling van de Emblemata Sambuci, doór M.A.G. vervaerdigd op last van

(1) Zie La Rue, ut supra, p. 30.

(2) Foppens II. p. 838. in voc. Marc. Gheeraerts, Paquot IX. bl. 435. Huidek. Proeve I. 109. in de aenteekening. De Vries I, bl. 41. Vondel heéft de printen van deéze Fabels, geetst doór Marc. Gheeraerts, gebruykt in zyne Warande der Dieren.

[p. 262]

Plantyn en doór deézen, met fraeye houtsnêe plaeten, uytgegeéven in 1566 en opgedraegen aen den Burgemeester van Antwerpen, gaet véel meer krank aen het euvel der bastaerdwoórden en is evenmin ryk aen dichterlyke verheffing. De ouersetter zegt daer tot sijnen vrient (Abraham Ortelius):

Aenveert nu mijn simpel werck in v protertie /
Beminde vrient / d'welck ick door v heb beftaen/
Hecht als die niet aen en fiet fijn imperfectie
Hebb' ick aenmerct / en ben daer op te werck gegaen.

Wel zeer vervallen moest toen de beöefening der Nederduytsche Dichtkunde weézen, daer Plantyn, die anders niet zonder smaek en Letterkunde was, zulke armzalige rymelaers, als den vertaelder deézer Emblemata, in het werk stelde, ja betaelde.⁽¹⁾

De meeste prozastukken van dit tydperk laeten zich beter leézen dan de rymwerken, en zyn ook, 't geén byzonder dient opgemerkt te worden, veél vryer van uytheémsche bewoórdingen; doch, over het geheel, kunnen de eene noch de andere geteld worden als voordbrengsels van kunst of goeden smaek. Het getal dier prozastukken is zeer groot, voóral wanneer men daer onder rekent al wat men

(1) Ik hek de selue doen ouersetten op mynen cost in de Nederduytsche sprake, zegt dien beroemden Boekdrukker in zyne opdragt.

[p. 263]

toen over godsdienstige onderwerpen en Kerkgeschillen heéft op papier gebragt. Ons bestek laet niet toe daerover breedvoerig te zyn. Wy zullen dus slechts de titels van eenige der byzondersten opnoemen, en ons daerin nog bepaelen tot die geénen welke te Antwerpen gedrukt zyn:

I.	Der ouder vader collacie welke boeck inhoudende is vier ende twintich collatien. Ende is gheprint Tantwerpen by mi Michiel Hillen van Hoochstraten. 1506.
II.	Dleven van sinte Bernaert met vier schoone Omelien. Ende men salse vinden Thantwerpen in onser liever Vrouwen pant, bi mi Claes De Graue. 1515.
III.	Godtschalck Roesmondt^(1) ouer die seuen Bloetstortingen. by my H. Eckert Van Homberch. Met fig. 1516.
IV.	Den Wyngaert van sinte Franciscus vol schoonre historien, legenden ende duechdlycke leeringhen, enz. gheprint bi mi Hendrick Van Homberch. 1518.

(1) Geb. te Eyndhoven 1483. en gestorven Doctor in de Godgel te Leuven 1526. Erasmus noemt hem vir melior quàm pro vulgari sorte Theologorum. Zie over hem Elogia Belgica Miraei p. 26. Foppens I. p. 377. en Paquot V. p. 58.

[p. 264]

V.	Fasciculus temporum, dat is: Vergaderinge van al die historien van Adam tot Christus tyd toe. Gheprent by my Claes De Graue. 1529.
VI.	Die excellente Cronike van Brabant, van Vlaenderen, Hollant, Zeelant, ooc die afcompste der Hertogen van Ghelre, enz. Gheprent bi Jan Van Doesborch. 1530.
VII.	Die edele Cronycke van Vlaenderen. Gheprent by Willem Vorsterman. 1531.
VIII.	Titus Livius, dat is, de Roemsche historie oft Gesten, enz. Ghedruckt by Jan Grapheus, 1541. Ende men vintse te coope in den Bruynenbaert ten huyse van Jan Gymnicus, Thantwerpen in de Camerstraete. Met fig.
IX.	Een schoon ende zeer geleerdt onderwys, enz. Ende sonderlinge aengaende sekere articulen oft materien die men nu handelt ende tracteert teghen dat heylige kersten ghelloove.. Ghemaect van broeder Jan Van den Bundere,^(1) Doctoor in der Godheyt ende van St. Dominicus ordene Prioor te Brugghe. Gheprent bi mi Symon Cock. 1548.
X.	Dat profyt der vrouwen. Hier wort gheleert den vrouwen raet tegen al hare gebreken, den weduwen, meyskens, ende alle anderen persoonen

(1) Geb. te Gent in 1481 en aldaer gestorven 1557. Zie Foppens I. p. 595. en Paquot IV. p. 235.

[p. 265]

	om cuysschelyck te leuen, den verdroochden mans om haer natuere te verstercken, ende te restaureren. Antwerpen 1556. met houtsnêe - plaeten.
XI.	Die nieuwe Chronycke van Brabandt oft vervolch van de oude, enz. Gheprint by Jan Mollyns 1565.
XII.	Dit is die afcomste ende Genealogie der Hertogen van Brabandt, enz. Antw. by den zelfden 1567.

Den weétgierigen Leézer kan verders, nopens de menigvuldige Belgische uytgaeven van Bybels en Bybelsche Schriften van dit tydperk, nazien de Boekzaal der Bybels van J. Le Long, alwaer men daer over in het breede heéft gehandeld.

Zoo hebben wy gezien dat de Belgische Tael- en Dichtkunde, geduerende het eerste gedeelte der zestiende eeuw, tot op de komst van den Hertog van Alva in deéze Nederlanden, geheel niet zyn voór uyt gegaen, maer dat zy, allengs hoe meer, hebben beginnen te kwynen. De regeéring van dien haetelyken Tirann gaf de zelve, gaf de weynige vryheyd welke, op dit tydstip, doór onze voórvaderen, nog gesmaekt wierd, eenen onherstelbaeren doodsteék. Alva's komst teekent zich met bloed in onze Vaderlandsche geschiedenis.

[p. 266]

 

Alva komt, verzeld van al de plagen

 

Die de afgrond ooit tot straf van't menschdom op deed dagen:

 

De schrik, met angstig zweet en doodverf op't gezigt,

 

Vliegt voor zyn wagen heen, steeds krakend van't gewigt

 

Des koperen stoels, een steun voor Alvaas yzren leden;

 

Het bloed springt uit den grond waar 's wreedaarts rossen treden;

 

En waar het snorrend rad de bevende aarde raakt,

 

Verspreid zich straks een rook die't daglicht duister maakt.

 

Geweld, des dwinglands vrind, leid hoogmoed onder de armen;

 

Gemoedsdwang, nooit gewoon zich over wee te erbarmen,

 

Gevolgd door wraak en moord, voorzien van vuur en kling,

 

En wanhoop, kenbaar aan haar deerlyk handgewring,

 

Gaan, door de dood verzeld, in't spoor van 's wreedaarts wagen,

 

Waar naast de beulen strop en foltertuigen dragen.⁽¹⁾

Zal ik hier bestaen den akeligen toestand, waerin Alva deéze schoone Provintien, gebragt heéft, afteschilderen? Ik zoude zulks te vergeéfs beproeven, want, waerlyk, geene redekunstige bespraekzaemheyd, al waere het die van een Tacitus, zou alle de gruwelen van dien tyd kunnen opnoemen; geene dichterlyke verbeélding, al waere het die eens Dante's, zou in staet weézen om den jammer, leévendig genoeg, voórtestellen, welke doór

(1) J. Nomsz, Willem de eerste. I. Zang, bladz. 9.

[p. 267]

dien agterdogtigen, listigen, wreedaerdigen spanjaerd, hier aengerigt, of doór de zynen vermenigvuldigd, of laeter, uyt de verdrukkende dwang-middelen, doór hem tot vernietiging van ons onafhanglyk volksbestaen, in werking gebragt, voordgesproóten is. Niets was 'er heylig of veylig voór dien dwingland. In alle Vaderlandsche instellingen, voórrechten en gewoontens, zag hy vyandlyke bedoelingen en samenzweênngen - in elken Nederlander eenen ketter en wederspanneling aen 's Konings geboden: ‘'T ging (zegt den Prins onzer Nederlandsche Historieschryvers) 't ging aan elken kant, op een vanghen en spannen van allerley' standt, allerley' sexe, allerley' ouderdom. De galghen hingen gerist, de raaden, de staaken, de boomen aan de weeghen stonden verlaaden met lyken, gewurght, onthalst, gebarnt: zoo dat de menschen, nu, in de lucht, tot ademschepping geschaapen, als in een gemeen graf, en wooning der overleedenen, verkeerden. Elke dag had zyn deerlykheit, en 't bassen der bloedtklokke, dat, met de doodt van naamaagh den eene, van zwaagher, oft vriendt den andere, in 't hart klonk. Aan 't bannen, aan 't verbeurt maaken der goederen, was geen eindt. Tilbaar, ontilbaar, 't werd al aangeslaaghen, en (ongeacht de aantal der schuldeisscheren) bekommert gehouden; tot onwaardeerlyke schaade, van ryken, van armen, van Kloosters, Gasthuizen, Weduwen en Weezen, die, naaloopende jaa-

[p. 268]

ren lang, van hun recht en renten, door looze uitvluchten, versteeken bleeven.’⁽¹⁾

Doór en in zulke deêrniswaerdige omstandigheden wierd de beöefening onzer Moedertael, voórnaementlyk in deéze zuydelyke Provintien, waer Alva zyn gewoon verblyf en alles onder den teugel hield, zeer gestremd. Hem moest eene Tael, die hy niet verstond, natuerlyk, verdagt weézen. Onze Belgische, dat gehaete werktuyg der verspreyding van kettersche en vryheydlievende gevoelens, liep zyne staetkundige ontwerpen, menigmael in den weg, en scheén hem een gevaerlyk wapen in de handen van zoo een onbuygzaem volk. Haeren ondergang wierd dus besloóten en zou beginnen met het vernietigen van sommigen dier Rethoryk-kamers, waer van'er honderden in deéze Provintien bestonden. Voórwendzels tot verdelging van Vaderlandsche instellingen ontbreéken den tyrannen nooyt; des vond'er Alva ook genoeg om zyne oogmerken bot te vieren. Bereyds hadden eenige dier kamers Tooneelen opgeleéverd, welke al vry wat naer kettery roóken. Onder andere gaf het voórbeéld der negentien Rethoryken, vergaderd ten Landjuweele van Gent in 1539. en welker zinnespeélen van Kerk en Vorst gedoemd waeren, hem gelegendheyd om alle de andere verdagt

(1) Hooft, Nederlandsche Historien, 4^e boek bl. 165. derde druk.

[p. 269]

te houden, en te vernietigen. Dit laetsle wilde echter niet zoo gemaklyk geschieden, daer de gedugtste klasse van het volk zich aen de zelve, boven alle verbeélding, gehegt toonde.

Het was in die kamers dat de Nederduytsche tael, goed of slecht beöefend, nog altyd haere vereerders vond. In den jaere 1561. had die van Antwerpen, de Violiere genaemd, onder haeren Hoofdman Anthonis Van Straelen, Ridder, Heer van Merxem en Burgermeester van Antwerpen, een landjuweel opgezet en met buytengewoonen luyster en toeloop van volk, gevierd. Deézen Burgemeester verdient geteld en vereerd te worden onder de grootste voórstanders en beschermers der Nederduytsche tael en Poëzy, tot welker bloey hy, met zyn' Schepen Melchior Schets, zoo veél heéft bygedraegen als hem mogelyk was. Hadden de ongelukkige landsberoerten, waervan hy naderhand zelf het slagtoffer wierd,⁽¹⁾ hem niet in dien iver gestuyt, ik twyffel geensints of deézen braven Vaderlander zou de taelverbetering, waeraen hy hielp arbeyden, met het beste gevolg hebben bekroond gezien. Immers strekken de Spelen van Sinne, te Antwerpen

(1) Hy wierd, korts na de aenkomst van Alva, op last van deézen Hertog te Vilvorde onthalst, niettegenstaende den bloedraed verklaerd had dat hy genade verdiende.

[p. 270]

uytgegeéven, in 1562. en waervan wy laeter nog spreéken moeten, daervan ten bewyze, en toonen dat de Antwerpsche Rethorykers, onder zyn bestuer, zich grootelyks hebben benaerstigd om de taelkunde tot eene hoogere maet van zuyverheyd en beschaeving op te voeren. Huydecoper noemt die spelen het laetste gedenkstuk van de, by hem, gezaghebbende tael onzer Voórouders⁽¹⁾.

De Rethoryk-kamers dan, waeren het voórwerp van den haet des nieuwen Landvoogds, die de zelve, uyt kragt van ordonnantien, in vroegere tyden gegeéven,⁽²⁾ zoo streng behandelde als hy maer kon; want honderd andere zaeken lieten hem, voór alsnog, geen tyd om de zelve geheel en al afteschaffen. Dat hy dit nogtans in het vervolg zou hebben gedaen, bewyzen de daedzaeken. Toen hy de, in 1572, zoo jammerlyk geplunderde en uytgeputte stad Mechelen, haer Burgerrecht, vryheden en handvesten teruggaf, bleéf, echter, de Rethorykkamer, aldaer, op zyn bevel, voór altyd gedempt.⁽³⁾ Niet min verdrukkend waeren de maetregels die hy tegen het uytgeéven van boeken en schviften en tegen de drukpers nam. ‘Den 16 Maert 1569 (zegt Pater De Jonghe⁽⁴⁾,)

(1) Proeve I. bl. 295.

(2) 22 7ber 1540. 25 7ber 1550 enz. Zie Plakk. van Braband.

(3) Hooft, Nederl. Historien VII. boek. bl. 279.

(4) Gendsche geschiedenissen, eerste deel, bl. 136.

[p. 271]

wierden, geheel Nederland doór, alle de huyzen en winkels van de Boekdrukkers, Boekverkoopers en Boekbinders, doór bevel van den Hertog van Alva, 's morgens vroeg gesloten, en goede wachten voór en in de zelve huyzen gesteld, tot dat alle hunne boeken doór de geestelyke Boekkeurders en het Magistraet gevisiteért waeren, welken maetregel by het volk groot achterdenken voór de spaensche Inquisitie veroorzaekte.’ Deéze en dergelyke dwangmiddelen zyn de aenleydende oorzaeken geweést van den ondergang der Belgische letteren, zoo als wy gelegenheyd zullen hebben hierna breeder aentetoonen.

Ondanks die vervolgingen behield onze tael altyd haere opde voórrechten, en mogt het een Alva zelf, nooyt gelukken haer uytteroeyen. Hy deéd daertoe vergeéfsche poogingen by den Raed van Braband, waer hy in de Gedeputeérden van Brussel en Antwerpen, kloekmoedige tegenstanders vond, gelyk wy elders beweézen hebben.⁽¹⁾ De beöefening der Nederduytsche letterkunde leéd echter aenmerkelyk veél en verflaeuwde dagelyks al meer en meer. Geen der volgende Gouverneurs van het land was haer gunstig, en noch minder waeren dit de gebeurtenissen van de laetste vyfentwintig jaeren deézer eeuw, wanneer de verwoestingen

(1) Note 3. van het Dichtstuk aen de Belgen, pag. 46.

[p. 272]

des oórlogs Braband en Vlaenderen in de uyterste ellende en armoede dompelden. Men vind van die jammervolle dagen een zoo afschrikkelyk tafereel opgehangen by den Historieschryver Van Meteren⁽¹⁾ dat wy aerzelen om'er geloof aen te geéven.

Eer wy de Belgische Dichters van het laetst gedeelte der zestiende eeuw in oogenschouw neémen, agte ik het niet ongepast, hier nog eene daedzaek aentevoeren die toonen mag hoe sterk de zuydelyke Nederlanders van dien tyd nog aen de Vaderlandsche tael verkleéfd bleéven, eene verkleéfdheyd welke zy, by elke inhuldiging van 's lands Vorsten, plegriglyk aen den dag legden. Toen den franschen Hertog van Anjou, den 25 Augusty 1582, binnen Gent, tot Graef van Vlaenderen wierd uytgeroepen, (verhaelt Pater De Jonghe, hier van ooggetuygen,) deéd den Heer Tayaert Raed en eersten Pensionaris, eene korte aenspraek tot dien Hertog, over de redens die de staeten, steden en gemeenten van Vlaenderen beweégt hadden om zyne Hoogheyd, voór alle andere, tot hunnen Graeve en Prince te verkiezen, op de conditien daerover met zyne Hoogheyd in Vrankryk gesloten; waerop den Hertog met alle beleéfdheyd geantwoórd hebbende, heéft den zelven Heer Tayaert de voórschriften van den

(1) Nederlandsche historie, 14^e boek, bl. 269. verso.

[p. 273]

Eed, die den Hertog, als Graeve van Vlaenderen, gehouden was te doen aen de staeten van Vlaenderen, de vier leden en het Magistraet van Gend, voórgeleézen in het vlaemsch, hem verzoekende dien zelven Eed te willen doen. Het gene hy toestemmende, wierd dien Eed doór Mr. Roelaad Van Hembyze, hem voórgeleézen in zyne taele, of in het fransch. Dit gedaen zynde, vertoonde den Heer Tayaert aen zyne Hoogheyd, dat den Heere van Angerellis uyt krachte van zekere Privilegie alleen gerecht was, om den Eed van de Graeven van Vlaenderen op hunne Huldinge te ontfangen, maer dat hy om eenige onpasselykheyd hem Pensionaris daer toe nu had bemagtigd. Hy Tayaert las dan in die hoedanigheyd den Eed wederom aen den Hertog voór, (N.B. in 't vlaemsch) die den zelven van woórd tot woórd uytsprak op het Evangelie.’⁽¹⁾ Nu vraege ik aen die franschen of franschgezinden, welke ons heden willen diets maeken dat de Belgen, in de zestiende eeuw, reeds zeer onverschillig omtrent hunne tael waeren, ja dat het fransch van toen af onze Nationaele tael, althans die van het openbaer Bestuer, zy geweést, hoe het dan toch is toegekomen dat de Regeérders van het land, in naem der Belgen, zoo onbeleéfd hebben kunnen zyn van

(1) B. De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, 2^e deel bladz. 295 en 296.

[p. 274]

aen een franschman zelf, aen een' zoón des franschen Konings, vlaemsche formulen van Eed voór te leézen en te doen bezweêren?⁽¹⁾

Neen, de Belgische tael, schoon van alle kanten vervolgd en verdrukt, is altyd de tael der Belgen gebleéven. Er hebben (God lof) in alle tyden zich mannen opgedaen die deéze wettige en waerdige zuster van onze vryhed hebben voórgestaen en in eere gehouden. Aen het hoofd van deéze beschermers pryken in de zestiende eeuw, met ongewoonen luyster, Plantyn, Kiliaen en Marnix van St. Aldegonde; de twee eersten doór hunne uytmuntende woórdenboeken van de Nederduytsche tael, en den laetsten doór een groot getal van allervernuftigste schriften in rym en onrym. Nog op den dag van heden is Plantyn's Thesaurus Theutonicae Linguae, schat der Nederduytscher spraken, gedrukt te Antwerpen 1573, van groot gewigt en een duerzaem gedenkstuk van diens beroemden Boekdrukkers iver voór de Nederlandsche Letteren. Ook het Vlaemschfransch woórdenboek, doór Matthias Sasbout in 1576, te Antwerpen, in het licht gegeéven, heéft zyne byzondere verdiensten; doch deéze twee werken zyn oneyndig verre overtroffen doór⁽²⁾ Kiliaen's Etymologeticon Theutonicae

(1) Men leéze hierover Note 3. van het Dichtstuk aen de Belen.

(2) Cornelis Van Kiel, geboóren te Duffel by Mechelen, was in zyn leven opzigter der Boekdrukkery van Plantyn, te Antwerpen, en stierf aldaer den 15 April 1607. Doór hem zyn in het Nederduytsch vertaeld: Guicciardyns beschryving der Nederlandsche Provintien, de Historien van Philips de Comines, en de Homelien van Macaris den Egyptenaer. Antw. 1578, 1580 enz. Zie over hem Sweertius p. 189. Foppens, I. 210. Paquot, I. 112.

[p. 275]

Linguae sive Dictionarium Theutonico - latinum, gedrukt te Antwerpen by Plantyn en Moretus 1583, 1588 en 1599 en sedert nog verscheyden maelen (laetst met de keurige aenmerkingen van Van Hasselt) herdrukt. Huydecoper schatte dit woórdenboek zeer hoog en noemt het de eenigste fakkel daar wij (Hollandsche taelgeleerden) onze kaarssen tegenwoordig aan moeten ontsteeken.⁽¹⁾

Philips Van Marnix, Heer van St. Aldegonde, is geboóren te Brussel in het jaer 1538. Hy heéft als Staetsman onder en met Willem den eersten, op het tooneel der Nederlandsche beroerten, en als Burgemeester te Antwerpen, een zoo berugte rol gespeéld, dat wy het teenemael onnoodig agten iets over zynen persoon in het breede te vermelden. 'T zyn de doór hem geschreévene Nederduytsche werken alleen die by ons in aenmerking mogen komen. Hierin heéft hy getoond (gelyk den Gentenaer Daniel

(1) Proeve, II. bl. 169.

[p. 276]

Heinsius te regt van hem getuygd) dat hy een man was, dien, behalven eene naeukeurige kennis van doode en levende taelen, behalven eene uytgebreyde geleerdheyd, ook eene verwonderlyke klaerheyd en doórzicht in 't schryven eygen was, met een woórd, een man die een overtreffend verstand, dat volstrekt bewonderd moest worden, bezat’⁽¹⁾. Den Byenkorf der H. Roomsche Kercke, was het eerste Proefstuk van zyn doórsleepen en hekelig vernuft. Foppens noemt het een allerverderfelykst boek, librum perniciosum imo pestilentissimum, aengezien den Schryver, zich gelaetende als of hy de zaek der Roomsche Kerk wilde ter harte nemen en verdedigen, daerin de fynste Ironie, de geestigste hekelzinnen, den scherpsten laster, welke ooyt tegen de zelve, zyn in het midden gebragt, heéft aen den dag gelegd. Het komt ons voór dat 'er in 't Nederduytsch geen werk bestaet doór schryftrant en steékend vernuft meer overeenkomst hebbende met de schriften van Voltaire, dan dit van Marnix. Het verscheén in't licht onder den versierden naem van J. Rabotenu van Loven, ten jaere 1569,

(1) Prins Leven van Phil. Van Marnix, bekroond doór het Leydsch Genoôtschap K.W.D.A.V. Ie deel, bladz. 58 en volgende van de Levens der Nederl. Dichteren. Leyden, 1782. Zie ook Foppens II, 1036. Pars, Naamrol van de Batav. en Holl. Schryvers, bl. 229. Saxe, Onomast, III. 466. De Vries I. 50. Ypey 394.

[p. 277]

blykens het onderschrift der opdragt: Datum in onze Musaeo den vyfden January, welke was drie Coningen, als de goede Catholyken hen vrolick maken, ende roepen: de Coninck drinkt, in 't jaer mdlxix. De Protestanten houden oneyndig veél van dit werkje, 't geén doór hen meer dan tienmael is herdrukt. Veéle Roomsche geestelyken hebben tegen het zelve geschreéven, als, onder andere, zekere M. Donkanus, Jan Coens van Halle en Jan David van Kortryk;⁽¹⁾ doch geen hunner, hoe goed hy wederlegde, kon het vernuft of den styl van Marnix, agterhaelen. De andere Prozawerken van deézen Brusselaer, voór zoo verre ik ze ken, zyn: I. Vriendelyke vermaning aen de Heeren Staeten van Brabant en Vlaenderen, Delft 1574. Geschreéven om den grooten Willem den volke aentepryzen. II. Brief van Philip Van Marnix aengaende de kerckelyke tucht ende het danssen, Delft 1577 en Antw. 1598. III. Trouwe vermaninghe aen de Christelicke gemeynte van Brabant, Vlaenderen, Henegouw, enz. grotelicx

(1) Foppens II. 618, 624. J. Le Long, Bibliot select. II. 152. Paquot, I. 218 en VII. 421 Hunne tegenschriften draegen voór titel, te weten, dat van Donkanus: Confutatie van den Aldegondischen Byenkorf 1578. dat van Coens: Confutatie ofte wederlegginghe van den Biencorf, enz. Loven, 1597. en dat van David: Christelycken Ble-corf der H. Roomscher Kercke. Antw. 1602.

[p. 278]

dienende tot troost ende versterckinghe in dese benaude tyden. Leyden 1589. en IV. Onderzoekinge ende grondelycke wederlegginge der geestdryvische leere. s' Hage 1595.

Was Marnix een' voórtreflyk' Prosateur, als Dichter verdient hy geenen minderen lof. Davids Psalmen⁽¹⁾ doór hem, uyt het oorspronglyk Hebreeuwsch, in Nederduytsche dichtmaet, gebragt, overtreffen alle dergelyke vertaelingen welke wy in de zestiende eeuw ontmoeten, gelyk daer zyn die van Jr. W. Van Zuylen van Nieuveldt (souter liedekens, Antwerpen 1540.) van Wtenhoven, Van Haecht, L. De Heere, Datheén, en andere. Marnix vervaerdigde de zelve (gelyk hy in zyne voórrede getuygt) eensdeels in ballingschap; eensdeels in de gevangenisse, onder de handen der vyanden; eensdeels ook onder veéle andere bekommernissen, zoo dat men niet moet verwonderd staen van de zelve overal niet even goed bewerkt te vinden. Doch zyne verbeterde manier van rymen, vloeyende verzen en taemelyk regelmaetige tael vergoeden eenigsints die ge-

(1) Den eersten druk verscheén by Gillis van den Rade, te Antwerpen 1580. met den Catechismus der Nederlanden, Ceremonien en gebeden, overzien en gecorrigtérd doór Gaspar Vander Heyden (ook een' Brabander) voór de gereformeérde gemeente te Antwerpen.

[p. 279]

breken. Zie B.V. Ps. CIV. alwaer hy van de Godheyd spreékt:

Die 't vast beschot van zyne hooge tent
Op 't water bout/ end' wagens wyfe ment
Der wolcken dzift/ end' stuert der winden fuede
Als of hy zelf op haere vleugels rede.

of in Ps. LXXXV:

Genade gaet der waerhent in 't gemoet.
Gerechtigheyt kuft vreed' aen haeren mont.
De waerheyt spruyt nyt d' eird in allen spoet/
Gherechtigheyt kykt in den hemel ront. enz.

Hy hielt veél van het nu verouderde doe en dyn, voór welker gebruyk hy zich uytdrukkelyk verklaerd heéft, in de voórrede van den tweeden druk, Middelb. 1591.⁽¹⁾ Ps. CXLIII:

Doe my vroeg hooren end' aenschouwen
Dyn gooft; op dy staet myn vertrouwen.

Vergun my/ Peere/ dat irk tref

De rechte baen/ die irk moet houwen/

Want irk myn fiel tot dywaerts hef.

(1) Wy leézen aldaer: ‘Als men eenen alleenen wat beveelt ofte biddet moet men schryven doe, du, geef du, laete du, spreeck oft spreeke, seg oft segge, gae, stae, enz. ende tot veelen doet ghy, gheeft ghy, laet oft laetet, spreeckt oft seght, gaet, staet, enz. ouermids het kennelick is dat de letter T die men daer by voegt, een teecken is het getal van velen bediedende.’

[p. 280]

Marnix vermydde, gelyk men ziet, zorgvuldig de bastaerd- en stopwoórden, zoo gemeen by de Dichters van zynen tyd. Hy lette naeuwkeurig op het stellen der dt agter den 2^den en 3^den persoon van den tegenwoórdigen tyd der aentoonende wyze in het enkelvoud, onderscheydde het een- van het meervoudig getal in de gebiedende wyze van spreéken, en zondigde byna nooyt tegen het waerneémen van het mannelyk en vrouwelyk geslacht.⁽¹⁾ Het is te bejammeren dat zyn voórbeéld in Vlaenderen en Braband zoo weynig navolging gevonden heéft. Wy gelooven de oorzaek daervan te moeten toeschryven, alleen aen de zeldzaemheyd zyner schriften in deéze Provintien, ontstaen uyt het verbod van die te leézen; een verbod, het welk, naderhand uytgestrekt tot de geheele Hollandsche Letterkunde, ons, Belgen, het voórdeel ontnomen heéft van den gang der Nederduytsche tael in de noórdelyke Provintien waerteneémen en optevolgen. Wy zyn aen het stelsel van Marnix, nopens het gebruyk van den, in den eersten naemval van het mannelyk geslacht, getrouwer gebleéven. Geduerende zyn leven begon dit al meer en meer veld te winnen; en hy zelf, die nogtans de oude manier van schryven in dit punt, niet geheel vaerwel zegde, scheén'er een'

(1) Over zyne taelkunde kan men nazien Huydek. Proeve II. 203. en volgende.

[p. 281]

groot' voórstander van te zyn, immers was hy van gevoelen dat men den (in nom. masc gen.) behoort te schryven, wanneer dit lidwoórd geplaetst word voór woórden die met eene h, r of d beginnen. Heinsius en andere vielen dit stelsel ook by,⁽¹⁾ 't geén, naderhand, doór ons, meer uytgebreyd en voór eene taelwet aengenomen is⁽²⁾. Eer wy van Marnix scheyden moeten wy niet vergeéten aentemerken dat hy den maeker is van het oud nationael gezang:

Wilhelmus van Nassauwen
Ben ik van duytschen bloed
Het Vaderland getrouwe
Blyf ik tot in den doedt, enz.⁽³⁾

zoo dat wy dit vermaerd lied ook aen een' Belg te danken hebben.

Met en tegenover de Psalmberyming van Marnix, is, in den jaere 1617, te Leyden, by Elzevier, keuriglyk gedrukt die van Petrus

(1) Zie de aenmerking van A. Kluit op het woórd Oorlog in Hoogstraten's Lyst der zelfstandige naemwoorden.

(2) Met eene enkele uytzondering, naementlyk De Heer.

(3) Baile, Diction. à l'article de Marnix de Ste. Aldegonde.

[p. 282]

Dathenus, van Iperen.⁽¹⁾ Deézen, na eenigen tyd Munnik geweést te zyn, wierd een der heethoofdigste Protestanten. Met Hembyze en andere stokers van oproerigheyd maekte hy zich te Gent in 1579 niet weynig gevreesd. Zyne vertaeling der Psalmen kwam voór de eerstemael in't licht ten jaere 1566 onder den titel van Die Psalmen des Konincklyken Propheten Davids. Gedruckt buyten Londen bij mij Merren Wendeler, en is herdrukt te Rouanen in Vrankryk, 1567, Delft, 1567, Noortwitz, 1568, enz. Zy is eene berymde navolging van Clement Marots fransche Psalmen, in eene taemelyk zuyvere en vloeyende tael, maer welke voór die van Marnix moet onderdóen. Wy zullen, om over beyder dichttrant te kunnen oórdeelen, tegens de aengehaelde plaetsen van laetstgenoemden Dichter, de bewerking van Dathenus stellen:

Gy (God) welft uwe Camers met water reyn/
De wolcken zyn uwe wagens/ niet cleyn/
De winden dryvende na u behagen
Crecken met haer vleugelen uwen wagen.

Genaed' end waerheyt romen in 't gemoet.
Crecht en pays ruffen malcandren met vliet.

(1) Foppens, Bibl. Belg. II. 972. De Vries, I. bl. 50.

[p. 283]

 

Tgeloof sal wt der aerden spruyten soet/

 

Gerechticheyt van boven neder slet.

Laet my vroech u genaed' aenchouwen/
Oy u staet myn hoop in't benouwen/
Maerkt my doch den rechten wech ront/
Dien ick gaen moet/ want Heer vol trouwen
Tot u hef ick op hert end' mout.

Hoe veél verschilt dit niet by de kragtige tael van Marnix? Byna elken regel is opgevuld met stopwoórden, en overal vind men de byvoeglyke naemwoórden agter de zelfstandige geplaetst, het water reyn, enz. 'T is wel te zien dat Datheén naer het fransch vertaelde. Doch, in weérwil van deéze gebreken, zyn die Psalmen, doór een onbegrypelyk voóroórdeel, zeer lang, ja tot laet in de achttiende eeuw, de eenige geweést, welke men, in de protestantsche Kerken van Nederland, gebruykt heéft. Dathenus stierf in 1590, twee jaer na de dood van Marnix.

Nog eene andere beryming der Psalmen, op de voysen en mate van Clement Marots Psalmen door Lucas De Heere,⁽¹⁾ geboóren te Gent 1534, kwam aldaer, by Ghileyn Manilius in 't licht, 1565. Hy was een' Schilder van ongemeene

(1) J. Le Long, kort hist. verhaal. bl. 121. Paquot, IV. 359. Van Mander, Nederl. Schilders. bl. 173.

[p. 284]

verdiensten en leerling van Frans Floris. Als Dichter bezit hy alle de gebreken van zynen tyd. Zie hier hoe hy, bladzyde 11 van zyn' Hof en Boomgaert der Poesyen, gedrukt 1565, de pylen van Cupido bezingt:

D'looden pylken is liefde die veel pyne en smerte is/
Die van tgauden pylken vol coufolatie
Dwelt bediedt de reine liefde die vreugt in't herte is/
En den Minnaers niet aen en doet dan recreatie.
Med d'eene was Phoebus gheraect in curter spatie/
Met d'ander zyn lief Daphne die hem foo feer qual/ enz.

L. De Heere was een eersten die de maet der fransche verzen, in het Vlaemsch, navolgden.

Omtrent deézen tyd gaf Karel Wynck van Iperen, Prioor van de Predikheeren, zyne geestelyke Himni in het licht,⁽¹⁾ een rymwerk dat aen de zelfde lamheyd en taelgebreken krank gaet. Wy zullen het met stilzwygen voórbygaen, gelyk ook de Dichtwerken van Peeter De Backere van Gent,⁽²⁾ Georgius Hoefnagel⁽³⁾ en Adriaen Van Marselaer van

(1) Himni, quorum usus in Ecclesiastico Dei culiu una cum aliquot praeclaris Canticis &c. positi in latino idiomate atque etiam Teutonico. Gandavi apud Gislenum Manilium. 1573. in 8^vo.

(2) Foppens, I. p. 951. Historisch Woordenboek tot byvoegsel op het Schouwburg der Nederlanden, I. bl. 22.

(3) Hist. Woórdenb. I. bl. 243.

[p. 285]

Antwerpen,⁽¹⁾ als zynde my van deéze laetsten nimmer iets ter hand gekomen. Van Marselaer vind ik in de Wethouderboeken van Antwerpen, aengeteekend als Schepen, aldaer, in 1587. en volgende jaeren. Zyn zoón Frederik Van Marselaer heéft zich in de Republiek der Letteren voórdeeliglyk doen kennen doór zyn Legatus; lib. duo ad Phil. IV. Hispan. Regem. Ant. 1626.

Meer bekend is het Rymwerk van Peeter Heyns,⁽²⁾ De Spieghel der wereldt, ghestelt in ryme; waer in letterlyck ende figuerlyck de ghelegentheydt, natuure ende aerdt aller landen, claerlyck afghebeeldt ende beschreven werdt. Antw. Plantyn, 1577. Hy was Schoólmeester en voórnaemen aerdrykskundigen te Antwerpen, alwaer hy ter wereld kwam in 1537 en stierf in 1597. Hy had tot boezemvriend den beroemden Abraham Ortelius, uyt wiens groot werk hy het zyne getrokken heeft. Ook is doór hem, in fransche verzen opgesteld: La vie et la Passion de Jesus Christ, Anvers 1573. Zyne Vlaemsche rymen verhesten zich niet boven het middelmaetige.

(1) Foppens, I. 320. en Paquot XVI. 174. op den naem van Frederic Van Marselaer.

(2) Foppens, II. 983. Sweertius, 621. Paquot XII. 365. De Vries I. 54.

[p. 286]

Den Heer De Vries beviel deézen aenhef nog het best:

Edele gheeften/ die gheirne veel wonderen fiet/
En daeromme dirwils lyf en goet avontuert/
Dock fomtyds verlieft eer ghy vindt besonders iet/
Neemt defen clynen boerk in v ramer bemuert/
Stil fittende fult ghy door hem worden gheraert/
Met luttel teirghelts/ dry van alle dangieren/
Waer ghy syn wilt/ ja eer ghy paerdt oft waghen huert
Int gulben America/ d'lant der bloetghieren/
Int rienckende Afien/ vol vremder dieren/
Int ghebalfemt Afriecken/ altyd euen heet/
Int wynich Europen/ nol zegher manieren/
En int vlammich Magellana/ fonder bescheet.

Deézen Dichter verdiend, myns oórdeels, den lof dien hem doór zyne tydgenoóten gegeéven wierd. Men zal by hem weynig stop- of bastaerdwoórden aentreffen. Zynen zoón, Zacharias Heyns, zullen wy, hierna, onder onze verdienstelykste Dichters geplaetst vinden.

Nog meer beroemd waeren, destyds, de gedichten van Jan Baptist Houwaert,⁽¹⁾ Raed en Rekenmeester van Braband, geboóren te Brussel, alwaer hy overleéd in het jaer 1586. Den latynschen Dichter Bochius heéft zyne nagedagtenis met een fraey grafschrift vereerd, en Sweertius

(1) Sweertius, 394. Foppens, I. 571. De Vries, I. 50.

[p. 287]

noemt hem Poeta Belgicus inter primos, welken naem, gelyk dien van Brabandschen Cats, hy, ongetwyfeld, zou hebben verdiend, indien zyne werken in eene van bastaerdwoórden zuyverdere tael, geschreéven waeren. De zelve zyn zin- en zaekryk, vol verstandige invallen en in eenen gemaklyken en vloeyenden styl opgesteld. Zie hier hunne titels:

I.	Milenus clachte, waerinne de groote Tirannye der Romeynen verhaelt, ende den handel van desen tegenwoordigen' tyt claerlyck ontdekt wordt. Antw. 1578.
II.	Den handel der amoureusheyt, begrepen in dry boecken, inhoudende dry excellente, constighe, saetvloeyende poetische spelen van sinnen, van Jupiter en Yo, enz. Brussel, 1583.
III.	De vier wterste, van de doodt, enz. s' Gravenhage, 1605.
IV.	Den generalen loop der werelt, in zes boeken, Amsterdam, 1612.
V.	Politycke onderwysinghe, tot dienste van alle menschen om te gebruycken maticheyt in voorspoet, en stantvasticheyt in tegenspoet. Leeuwaerden 1614.
VI.	Pegasides pleyn en lusthof der Maeghden in 16 boeken, eerst gedrukt te Antwerpen by Plantyn, 1582, 1583, in 4 deelen, en daerna te Delft, 1623, in 2 deelen. Voords heéft Houwaert

[p. 288]

nog de Oratio van Marnix d' Aldegonde, pro Matthia Archiduce Austrice, in Nederduytsche verzen overgebragt, Antw. 1578. Wy zullen, om des Dichters rymtrant te leeren kennen, met hem in Pegasides Pleyn eene wandeling doen. Zie hier wat Venus hem aldaer te gemoet voert:

Meynde ghy dat de brandende// schichten
Myns foons Tupidinis niet foo krachtich// zyn
Als der Poeten onderstandighe// dichten
Die in haer schryven meest logenachtich// zyn?
Meynde ghy dat myn fackelen zoo onmachtich// zyn
Dat sy voor u dichten zooden moeten wycken?
Daer Pyaebus door liefde heeft moeten klachtich// zyn
Die inventeur was vander Rethorycken/
Ja hy die vont der Mederynen practycken/
En koft niet cueren zyn eyghen pynen.
Die hun zelven zyn goede Mederynen.⁽¹⁾

Deéze Apostrophe van de Mingodin aen den voór liefde waerschuwenden Dichter, is waerlyk dichterlyk, en op haere plaets. Dergelyke goede regelen zyn'er nog meer in dit boek, 't geén ook vol is van zinryke Sententien en Leeringen. In het dertiende boek spreékt Houwart aldus de ouders aen welke schoone en ryke Dochters hebben:

De Poert zeyt/ dat men qualyck houwen// kan
Een schoon oft rycke dochter/ die menich mensch begheert;

(1) Pegasides Pleyn, 12^o boek, bl. 301.

[p. 289]

 

Doet u dochters haeft eenen man trouwen// dan/

 

Ghy ouders/ zoo werter veel zorghe van u ghewert/

 

Al ift dat een dochter niet luye en ghebeert/

 

Ghy ouders weet luttel wat dat haer let/

 

Gheeftse eenen man in tyts/ eer dat u deert/

 

Want ghelyck cen schoon bloemken haeft is besmet

 

Gf ghelyckerwys dat den voghel komt int net/

 

Soo ift dat een dochter licht int net ghetoghen// is/

 

'T berouw komt te laet/ als een dochter bedroghen is.

In het zestiende boek, handelende over de officie der beleefde mans:

Een vrouwe die lies heeft haren man en heere/
En wel onderhout haren houwelycken staet/
Die is haers mans vreucht en haers mans eere;
Sy verheucht zyn herte/ waer dat hy gaet/
In den noot is sy des mans toeverlaet/
Sy bedert synen lachter in alle manieren/
Sy vermeerdert syn goed/ sy geeft hem goeden raet/
Met haer handen kan sy smanslichaem verchieren/
Sy kan hem loven en pryfen en ceren en vieren/
Met zoete woorden kan sy zynen geeft verlichten:
Een goebe vrouwe kan wonderen nytrichten.

Deéze onuytgekoózene staeltjens toonen dat Houwaert niet zonder geeft en beleézenheyd was, en dat hy bykans nog heden zyne leézers vinden zou.

[p. 290]

Zynen tydgenoót en vriend Jonkheer Jan van der Noot,⁽¹⁾ Patricius van Antwerpen, gelyk hy zich noemde, schreéf, op elk boek van den Lusthof der Maegden eene Epigramme, Sonnet of Ode. Van hem zyn ook gedicht Cort begryp der XII boecken Olympiados, Nederduytsch en fransch, met gekleurde plaeten, 1574 en 1579 - Lofsang van Brabant, 1580 en gedichten, in het Nederduytsch en fransch, 1582, 1585 en 1589. alle in folio en gedrukt te Anwerpen. Van der Noot vermydde de bastaerdtael van Houwaert, dien hy echter in andere opzigten niet overtrof. Tot eene proeve van zynen styl en verbeterde dichtmaet, diene het volgende, getrokken uyt zyne Ode op het dertiende boek van Houwaerts laetstgenoemde rymwerk:

Komt leert met breughden hier/ ghy maegden en jourbrouwen /
Wat mans ghy schouwen sult/ en wat man ghy sult trouwen/
En tot wat ouderhom/ volgende vrienden raet /
Hoe ghy oock kennen suit de schaldie vryers quaet.
Komt't uwer baeten noch de vryers kennen leeren /
Ghy dochters wel bedacht/ die u volghen ter eeren.
Komt ghy oock / die ghedoolt als ghytkens hebt/ verblint /
Leert u bekeeren hier/ als schaeykens/ bat ghesint.

(1) Van deézen Dichter word gewaegd in J.B. Wellekens, verhandeling over het Herdersdicht, Amsterd. 1715. bl. 190. en volg.

[p. 291]

Dit weynige zal toereykend zyn om J. van der Noot, den lof die hy verdiend, toetekennen.

Philips Numan,⁽¹⁾ Secretaris van zyne geboórtestad Brussel, alwaer hy overleéd in 1617, word doór Foppens, die verscheyden werken van hem opgeéft, als eenen vloeyenden en vernuftigen Nederlandschen Dichter aengepreézen. Ook in de Euterpe van Kantelaar en Siegenbeek komt hy voór als eenen Schryver ‘die inderdaad zeer veel natuurlyken aanleg bezat om een goed Dichter te worden, en die op een aantal plaatsen overvloedige bewijzen geeft van een' grooten rijkdom van denkbeelden, en met veel vlijt verzamelde kundigheden, die leven en bevalligheid aan zijne beschrijvingen en schilderingen geven.’ Wy weéten niet of de doór Sweertius en Foppens opgenoemde werken van Numam wel in de Nederduytsche tael opgesteld zyn, en kennen, alleen, van hem: Den stryd des gemoets in den wech der Deuchden. Tot Bruessel by my Jan Mommaert achter het Stadhuys in de Druckerye, 1590. in 8^o. De opdragt is aen de ‘eerw, Edele, wyze ende voorsienige heeren, myne heeren Amman, Borgemeesteren, Scepenen, Rentmeesteren ende Raidt

(1) Sweertius, 646. Foppens, 1040. A. Wichmans, Brabantia Mariana, p. 207. Euterpe van Kantelaar en Siegenbeek, Amsterd. 1810. eerste stuk, bl. 126-128.

[p. 292]

der stadt Bruesele.’ gevolgd van eene voorsprake des autheurs, waerin hy zich tragt te verdedigen over het gebruyk der bastaerdwoórden, in zyn werk voórkomende. De Schryvers der Euterpe hebben van het zelve eene welgekozene proeve gegeéven. Zie hier eene andere, genomen uyt het IV^e deel bl. 75.

Wat baet de schaduwe als men dlichaem verlieft?
Wat baet het vat/ souder den wyn te smaken?
Wat baet dat men de schelye voor de keerne hieft?
Wat baet aen de deur staen sonder ingeraken?
Wat baet met lesen de liggen moede maeken /
Daer de tonghe des naesten same scheurt?
Wat baet eten en drincken versaken /
Daer men tbloet der armen suypt/alst dirwils gebeurt?
Wat baet dat men in de Kercke schreyt/sucht en treurt/
Als men buyten niet en tijoont dan vilonnye?
Wat baet aen d'een tot caritaten zyn bekeurt/
En aen dander voor nyet thoonen partye?
Doorwaer daer rechtveerdicheyt herst heershappye
En lydt zy gheensins dat den mensche gat manck.
Doet hy wel/ volcht hy 't goet aen deen zye /
Dander moet hy houden in gelycken ganck;
Schirt hy duytinendich onder des deuchts bedwanck/
Dinwendich moet mede onder haer toch boogen.
Es deen nootlijck/ aen dander es gheen verlanck.
Wel hun die buyten en binnen deucht bethoogen.

De zelfde deugden en gebreken treffen wy aen by den Dichter Jeronimus Van der Voort,⁽¹⁾

(1) Euterpte van Kantel. en Siegenb. 1^e stuk, bl. 129.

[p. 293]

van Antwerpen. Ik bezit van hem Het heerlyck bewys van des menschen ellende en mizerie onderworpen van het begin zyner menscheyt, tot dat hy wederkomt tot den Grave: oock hoe ongeluckig hy is buyten alle andere dieren, aengaende de natuere: getrocken uyt de schriften der oude Philosophen; stichtelyck in Rethorycke gestelt. Gedruckt in den Briel by A. Voorstad; een werkje dat de vrugt geweést is van des Schryvers overdenkingen in zyne eygene ongelukken; want hy verhaeld in zyne opdragt ‘aen Borghermeesteren, Schepenen ende Raedt der vermaerde Coopstadt van Antwerpen’, boe hy, na op verscheyde Rethorykfeesten menigen schoonen prys te hebben behaeld, aen de vervolgingen is blootgesteld geweest van den wreeden Hertog van Alva, wiens handen hy binnen Lier, ter naeuwer nood, ontkwam; en hoe hy daerna, zich vervoegd hebbende by den Prins van Oranje, hem op alle zyne tochten, voór Maestricht, in Vrankryk, voór Bergen in Henegouwen en in Holland gevolgd en ooggetuygen was van de onbeschryfelykste ellenden. 'Er zyn in dit gedicht overvloedige bewyzen van des Dichters beleézenheyd en ervaerenheyd in de geschiedenis. Wy leézen, daer het boek openvalt:

In ouden tyden trouwbe me met den oogen
Om sien oft den persoon zedig was gestelt
En met den oozen/ om datmen soulu hoozen mogen
Den goeden naem saem; hoe is den tijd vervlogen?

[p. 294]

 

Men trouwt nu met de bingeren om rekenen 't gelt/

 

Om grijpen het goet dat gierigheyt quelt.

En een weynig verder, waer hy de mizerien des houwelycs beschryft:

Dit zijn doornen die daer staen onder de roosen/
Dits dobbel galle met honing verblomt/
Dits 't pont soets met thien pont alsems bekroosen/
Dits de korte vreugd aen wangen die bloosen/
Daer duysent tranen en alle smert uyt komt.
Daerom sprach een spot-meester eens/ koyt gesomt/
Dat hy lieber honderderbmael Monickwaer/ in een kay gedompt/
Dan eens onder 't ongerief bes houwelijcs gekromt.

Agter dit werkje is gevoegd een Refereyn

Aen die van Antwerpen, die het woordt des Heeren
Wel wetende, nu weder haeren rok om keeren,

beginnende als volgt:

Gy wanckelbaer mensch/ broos bevende riet/
Door 't aenstaende verbriet/ eer 't u geschiet/
Met den windt gy draeyt;
Om dat Cayphas dienstmaegd van verre op u siet/
De waerheyt gy vliet/ kommende Christum niet:
Wee u/ den haen die kraeyt!
In waers van tranen/ gy u met leugens begaeyt/
Christum gy versmaet/ al eer gy wort gebracht
Ter yroeven pilaer/ eer men u 't kruys op laent:
'T woord m u gesaent/ gy moetwillig versmaent/ enz.

Den Dichter heeft hier het oog op het terugkeeren der Antwerpenaeren tot den Catholyken eer-

[p. 295]

dienst. Men ziet, dat hem geene bekwaemheyd in het schryven ontbreékt. Zyn werk moet in die tyden opgang gemaekt hebben, want'er bestaet van het zelve meer dan eenen druk: de Schryvers van Euterpe gebruykten dien welke, ten jaere 1596, by J.C. Vennecool, te Delft, in het licht kwam.

Behalven menigvuldige losse gedichten en Refereynen,⁽¹⁾ welke wy, met stilzwygen, voórbygaen, doórdien wy niet weéten doór wien zy opgesteld zyn, behooren nog tot deéze eeuw de schriften van

Karel Van Mander,⁽²⁾ geboóren te Meulebeéke, by Kortryk, in de maend Mey 1548 en gestorven te Amsterdam den 11 September 1606. Deézen Dichter was tevens een' ervaeren Schilder, en in beyde kunsten leerling van Lucas De Heere,

(1) Onder die geéne welke ik bezit, munt voóral uyt eene bitterscherpe Satyre tegens de Jesuiten, van het jaer 1578. hebbende voór titel:

Eenen orlof en een droeffelyck scheyden,
Binnen Antwerpen van de Jesuiten,
Hoe si vertrocken, God wilse geleyden!
Al wast dat si hen seer blijde gelieten
God weet oft hen niet en moest verdrieten.

(2) Foppens, I. 162. Paquot, IV. I37. De Vries, I. 49. Bidloo Pan Poëricon Batavûm. bl. 43, 46. Le Franco van Berkhey, Eerbare Proefkusjes, voórrede XII en Leven van C. Van Mander, agter zyne werken, Amst. 1618.

[p. 296]

waervan hiervoóren gewaegd is. In zyne jongheyd dichte hy, voór sommige Vlaemsche Rethoryken, een zevental treur- en blyspelen waervan hy zelf de Decoratien schilderde. Die stukken, meest ongedrukt, heeten Noe, Dina, David, Salomon, Hiram, de Koningin van Saba, Nabuchodonosor. Na verscheyde jaeren in Italie, Zwitserland en Duytschland te hebben verbleéven, en daer, gelyk onzen grooten Hooft, een schat van kundigheden opgedaen te hebben, kwam hy in zyn vaderland terug en ging in het jaer 1583 zich te Haerlem nederzetten, alwaer hy, tot twee jaer voór zyn dood, zich aen Dicht- en Schilderkunst toewydde. Het getal van zyne Schriften, in rym en onrym, is aenmerkelyk groot. Men vind daervan eene naeuwkeurige opgave in Paquots Memoires sur l'histoire litteraire des Paysbas, waerheén wy den leézer verwyzen. Ik doórbladerde van hem, behalven zyne alombekende Levens der Schilders, I^o. Schriftuerlyke Liedekens, met nogh sommighe Lofzangen en Ghebeden, Leyden, 1595, en Haerlem, 1599. II. Bucolica en Georgica dat is Ossenstal en Landtwerk van P. Virgilii Maronis, Haerlem, 1597 en het zelfde jaer herdrukt te Amsterdam by Zacharias Heyns. III. De Gulde Harpe, oft des harten Snarenspel, innehoudende alle gheestelycke Liedekens die by C. Van Mander, ghemaect syn, Haerlem, 1599. Amsterd. 1626 en Rotterd. 1640. IV. Dat hooge Lied Salomo,

[p. 297]

tracteerende van Christo ende syne Bruyd, Haerlem, 1599. V. Den grondt der edel vry Schilderconst, Haerlem, 1604, ook herdrukt te Amsterdam 1618. VI. Olyfbergh, ofte Poema van den laesten dagh, Haerlem, 1609. Dit werkje noemt L. Bidloo een gouden boekje, ‘t geen ik, zegt hy, niet alleenlyk ten aanzien der stoffe, maar ook zelf der Poezy, niet zoude willen ruylen voor de hoogstgeagte der bazuyners en claroenders van stroom en bosch-goden.’ VII. De eerste 12 boecken van de Ilyados beschreven in't Griecks door Homerum en uyt francoyschen in Nederduytschen dicht vertaeld, Haerlem, 1611. Men ziet genoeg uyt alle de herdrukken hoe zeer Karel Van Mander, in en na zynen leéftyd, als Dichter zich moet hebben beroemd gemaekt. Abraham van der Myle zong van hem, in 't jaer 1597, by de uytgaeve van de Bucolica en Georgica:

Maer Mander heeft met vlijt en kloecke naerstigheyd
Eerstmael den wegh deurboord, gewezen end bereyt,
Hoe in ons eygen tael ons lantvolk ook mag zingen
Een lieflyk veligezang.

En een weynig verder:

Dat hy zal overal doen blinken syne faem,
Veel luyder dan tgeschal des donders sich laet hooren,
Wanneer hy lucht, zee, aerd schynt gansch te willen schooren.
'T papier daer hy op schryft, zal heel zyn overtooyt,

[p. 298]

 

Met allerhand gebloemt: zyn pen met thym vermooyt,

 

Een crans van maechden palm sal om zyn handen draeyen,

 

Een purpren rosenhoet zyn weeldrig hooft befraeyen.

Of Van Mander zoo veél lof verdiend hebbe, zullen wy niet beslissen, hoewel wy sterk genegen zyn om het tegendeel te gelooven. Zie hier een paer proefjes van zyn dichttalent, het eene genomen uyt de harpe oft des herten Snarenspel, bl. 70:

Wat vindt men nu al blinde lien
Met balcken in haer ooghen/
Die noch near een sleyn stosken sien:
Sy willen eens anders hosken wien
Die selven niet veel en dooghen
'T is wel der hypocryten aert:
Deel schijnt een ander op te welven /
Daer over seer becommert/ beswaert /
Te gaen en kycken elderswaert
En nimmmermeer gy syn selven.

En het andere uyt dat hooghe Lied Salomo, bl. 16:

Werwaert is owen vriendt ghedaen /
O ghy schoonste onder de wyven?
Werwaert ghekeert/ op welke baen
Is owen vriendt? want/ om berlyven/
Willen wy/ sonder achterblyven/
Met u hem soeken/ om vinden
In syn hospleyn cruydthoskens reyn.
Myn lies is myn en ik ben syn/ enz.

[p. 299]

Wel is waer dat Van Manders jeugdige schriften doór al te veél bastaerdwoórden ontsierd zyn; doch, men moet hem het recht laeten wedervaeren van te erkennen dat hy de zuyverheyd van tael, doór den Brabandschen Marnix hervoórgebragt, en doór de Hollandsche Coornhert en Spieghel, voltooyd, in ryper jaeren meer heéft in agt genomen. Ons is het vermyden der bastaerdwoórden, gelyk ook eene betere versmaet, reeds zigtbaer geweést in de rymen van Jonker Van der Noot. Dat K. Van Mander in beyde opzigten ook groote vorderingen maekte, kan men zien uyt zynen Olyfberg. Het is dus een verkeerd denkbeéld van sommige Hollandsche Schryrvers die meenen dat de Brabandsche en Vlaemsche Dichters van dien tyd, het toen ontstoken licht der gezuyverde Nederlandsche tael niet zouden gekend hebben, maer met de ellendigste wanspraek bleéven voortslenteren⁽¹⁾.

Tot laet in de zestiende eeuw was men in Holland nog op geene Vaderlandsche Letterkunde bedagt geweést, was daer nog geen' byzonder' Schryver in de Nederduytsche tael opgetreden: zoo dat het moeylyk te bepaelen valt hoe verre men 'er in

(1) Dit verwyt heéft de Heer en Mr. W.C. Ackersdyck, van Utrecht, op eene hem zeer vereerende wyze, wederlegd, in de Vaderlandsche Letteroefeningen voor 1816. Zie aldaer Mengelw. bladz. 701.

[p. 300]

de tael gevorderd was toen de Spaensche beroerten aenvingen. Doch, wanneer wy het oog vestigen op de eerste schriften van een' Coornhert, by voórbeéld op zyne vertaelde beryming der Odissée, of wanneer wy de klagten leézen welke men in de Twespraack der Amsterdamsche kamer in liefde bloeyende, aentreft, nopens de menigvuldige bastaerdwoórden welke in Holland gesproóken en geschreéven wierden, dan komt het ons voór dat de zelfde smet den Hollanderen en Vlamingen even lang heéft aengekleéft. Wy zullen deéze waerheyd in de volgende Afdeeling nader ontwikkelen, en tragten aentetoonen dat onze Belgische Dichters, in dit opzigt, eenen gelyken voet hebben blyven houden met die van de noórdelyke Provintien, en dat sommige der eersten, zelfs ten aenzien van dichterlyke bekwaemheyd, kunnen vergeleéken worden by de meestberoemden onder de laetsten.

Eynde van het eerste Boekdeel.