Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 175]

Vierde afdeeling.
Tael- en Dichtkunde der Belgen in de veertiende eeuw.

Woeliger eeuw dan de veertiende zou men bezwaerlyk in onze Historie kunnen aenwyzen. Geheel Nederland scheén onder de verwoestingen van den Burgerkryg te moeten vergaen; want nooyt is het volk meerder tot twist, muytzugt en oproer tegen zyne Souvereynen geneygd geweést dan toen. Eensgezindheyd was 'er niet te vinden, noch in staetkundige betrekkingen, noch in burgerlyke zaeken. Overal waeren de steden in oproerige gisting. Zy zagen, de een de andere, met nydige oogen aen, en vlamden op de eerste gelegenheyd, om elkanderen in het hair te kunnen vliegen. Geen eene was 'er die, zelfs in haere eygene wallen, gerust kon blyven. De Wetten, de Burgertugt, de zeden, den landbouw, den koophandel , die in voórige en laetere eeuwen het onderscheydend kenmerk, de harmonie van den Nederlandschen staet uytmaekten, wierden wreedelyk, met de weynige vrugten die zy hadden voordgebragt, vertrappelt.

[p. 176]

Waer geene deugd is, is geene weétenschap. De veertiende eeuw was dus, voór ons, zeer onvrugtbaer in Tael- en letterkundige verstanden; en terwyl Italien een nieuw licht deéd opgaen voór kunst en beschaeving, riep roof- en moordzugt den nacht der middeleeuwige domheyd over Nederland te rug Den invloed deézer haetelyke kwaelen moest, noodwendiglyk, der beöefening van Tael- en Dichtkunde zeer nadeelig zyn; en inderdaed, de kleyne waerde der Vlaemsche Schriften van dit tydvak strekken hiervan tot bewys. Vrankryk en de Waelsche Provintien begonnen ook doór hunne Prinsen, allengs hoe meer op de zaeken van Braband en Vlaenderen, eene overwigtige magt te verkrygen. De Fransche tael sloóp, 't zy met bastaerdwoórden in Nederduytsche opstellen, 't zy doór het uytvaerdigen van Waelsche Diplomas, al stillekens, deéze Provintien in: want doór diergelyke middelen moest de Natie aen nog grooter inbreuken op haere zelfstandigheyd gewoon gemaekt worden. Doch de Natie bleéf haere oude Tael aenkleéven en dwong den Souvereyn meer dan eens zyne landwetten in de zelve te vervaerdigen. Ja, de voórnaemste, zoo wel als de lagere klassen van het volk, hadden voór het Fransch zulken af keer, dat het dikwils, tot eenen opgezetten haet overging. In 't jaer 1385. stelde den Koning van Vrankryk te Ryssel een Oppergerechtshof in, en bevoól dat zyne Vlaemsche On-

[p. 177]

derzaeten, hunne moeylykste pleytzaeken aldaer zouden vereffenen. Maer de Vlamingen, in plaets van die Wet te beäntwoórden, hielden zich liever te vreden met de uytwyzingen van hunne burgerlyke rechtbanken, dan eene vreémde tael te moeten gebruyken. Het Rysselsch Hof stond bestendig leêg, zoo dat men het eyndelyk geheel en al moest afschaffen.⁽¹⁾ Dit eenige voórbeéld is beslissend genoeg om de denkwyze der toenmalige Belgen omtrent hunne Moedertael te leeren kennen. Ook wierden de meeste en voórnaemste Chartres in die tael opgesteld, zoo als B.V. de vermaerde Cortenbergsche Wetten van 1312. derzelver confirmatien van 1332 en 1372. de Blyde Inkomst van Hertoginne Joanna van 1355. en, met een woórd, alle de byzonderste Lands- en Stads-

(1) ‘Comme les flamens, qui n'usent que de la langue Thioise, les principaux par mepris de la françoise (en laquelle l'on plaidoit seulement à Lille) et le commun peuple, par ignorance d'icelle, aymoient mieux de se contenter de leurs sentences domestiques, que de disputer en une langue estrangere, en appellant à Lille; tant s'est faict que le premier membre de ce conseil, à faute de causes et proces, n'y a gueres pu subsister. Ains parapres en l'an 1409 ces deux membres furent separez par Jean sans poeur.’ O. De Wreé, (Vredius) Les seaux des Comtes de Flandre & inscriptions des Chartres par eux publieés, &c. Bruges 1641. pag. 54.

[p. 178]

privilegien van dien tyd.⁽¹⁾ Daer de zelve niet zeer belangryk voór de kennis van ons oud Nederduytsch, en algemeenlyk doór den druk bekend zyn, agt ik het onnoodig 'er iets van optegeéven. Wy zullen alleenlyk, in het voórbygaen, doen opmerken dat het Octroy van Lodewyk Graef van Vlaenderen, aen die van Gend, Brugge en Iperen gegeéven, in het jaer 1360. boven alle andere uytmunt, doór zuyverheyd van tael en klaerheyd van uytdrukking.⁽²⁾

Men had, op het laetst der voórige eeuw, groote stappen gedaen in de studie der letteren. Verscheydene Vlamingen, met eenen edelen iver bezield, waeren de zelve gaen voordzetten aen de hooge schoólen van Italien,⁽³⁾ 't geén, zekerlyk, in

(1) Nederduytsche Chartres van de jaeren 1301, 1303, 1314, 1315, 1317, 1318, 1322, 1324, 1325, 1326, 1337, 1339, 1343, 1344, 1345, 1347, 1348, 1350, 1357 en 1383. vind men aengehaeld by Butkens Tropheés I. (preuves) pag. 129, 137, 138, 145-152, 159, 160, 176, 178, 180, 181, 187-191 & 196 en by Vredius in zyn gem. w. pag. 43, 44, 47-49. Behalven deéze Schryvers (die de Origineélen bezigtigd hebben) kan men nog nazien den Luyster van Braband, de Plakkaerten van Braband, van Vlaenderen, enz.

(2) Het is te vinden in Aitzema's Zaeken van Staet en Oórlog III. deel bl. 734. en volgende.

(3) Tiraboschi Storia della Litter. Ital. tom vii. p. 247. aengehaeld in de Notes van Schwab's Dissertation sur les causes de l'universalité de la langue française, trad. par Robelot, Paris 1803, pag. 209.

[p. 179]

dien tyd al zeer veél was. Wy kunnen, echter, in de dichtwerken van de veertiende eeuw, geene de minste spoóren van verbeterde smaek, maer veél eer eene doórgaende veragtering ontdekken; en dus staet het te gelooven dat die konstondige bevlytiging geene of weynige vrugten zal gedraegen hebben.

Om deéze onze stelling nader te staeven noemen wy voór eerst Lodewyk Van Velthem,⁽¹⁾ schryver van een vervolg op Maerlants Spiegel historiael, loopende tot het jaer 1316. Den inhoud is grootendeels getrokken uyt latynsche boeken. Op verscheydene plaetsen spreékt den Dichter als ooggetuygen van het geén hy verhaelt; doch dan loopt'er gemeenlyk wat bygeloovigheyd onder. Hy was eenen Brabander:

Al hen ic van Brabant / ic en wille niet
Nochtan achterlaten dese dinge.⁽²⁾

En dat hy eenigen tyd te Velthem zyn verblyf had, en Priester was, kan men uyt de volgende woórden afleyden:

(1) Zie over deézen Dichter de Voórrede van J. Lelong op den Spiegel historiael; Van Wyn Avondst. I. bl. 317-322. De Vries I. 14. Huizinga Bakker, ter a. p. 92. Ypey, 352.

(2) Van Velthem Spiegel historiael, bladz. 335.

[p. 180]

 

Een man met enen kinde comen

 

Tote Velthem / in groten wane/

 

Sprak aldus mi seluen ane:

 

Goede herc! doet mi bekinnen

 

Side selue Pape hier binnen?⁽¹⁾

'Er is eenigen schyn om te gelooven dat hy naer dit dorp zynen naem voerde. Hem gebeurde aldaer, zoo hy verhaelt, een groot Mirakel:

Ene Miracle van onser Vrouwen
Will ic maken⁽²⁾ met goeder trouwen/
Dic si an mi selven dede/
In ene herde groter siechede
Daer ic lach / te Delthem binnen/
Altemale buten minen kinnen....⁽³⁾

Hy dichtte deézen spiegel voór zekeren Heer van Voorn, eene plaets in 't land van Daelhem, omtrent Luyk:

Hier eest inde⁽⁴⁾ vanden boeken
Die men verre heeft doen soeken
Eer ment hier toe heeft volbracht.
Oec ben ic dies also bedacht
Dat ic den genen wille vermanen
Die mi hier toe heeft ontspanen
Dat ic dit dichte den here van Vorne.⁽⁵⁾

(1) Van Velthem bl. 368.

(2) Bekend maeken

(3) Spiegel hist, bl. 479.

(4) Hier is 't eynde.

(5) Bladz. 483.

[p. 181]

Tot een bewys van het geéne wy hier voóren gezegd hebben nopens de verbastering der tael doór het inmengen van fransche en latynsche woórden, diene het volgende:

Doen die francoyse hadden vernomen/
Dat si ten inden waren comen
Vanden lande; wildense ouer
In Vlaenderen; ende dese waren pover...
Dit was manendages/ vor werheit⁽¹⁾
Vor onser Vrouwen nativiteit....
Doen wilden sy't anders ordineren
Ende t'enen payse doen viseren/
Hen was outboden irst instrumenten
Dat si quamen te parlementen.⁽²⁾

Deèzen Spiegel historiael is, gelyk men ziet, in alles verre beneden dien van Van Maerlant. Ook word deézen Vlaming en Van Helu meer dans eens 'er letterlyk in nageschreéven. Isaac Lelong gaf dit werk in 1717 met zyne aen-

(1) Ik zeg het u voór waerheyd.

(2) Sp. hist. bl. 276 en 277. dat si quamen te parlementen/ beteekent hier: dat zy in onderhandeling, in gesprek kwamen. Elders vind men nog de fransche woórden mon yoy, Roy die franse, Paterne diet, enz. doch slechts in den mond van fransche tusschenspreékers gelegd, zoo dat Ypey (bladz. 355. van zyne beknopte geschiedenis) onzen Dichter daermede niet had mogen beschuldigen. Vergel Spieg. hist. bl. 249. 253. en 254.

[p. 182]

teekeningen in druk,⁽¹⁾ doch heéft, zegt men, den oorspronglyken Text op veéle plaetsen deêrlyk verminkt.

Behalven deézen Spiegel schynt Van Velthem nog eene berymde vertaeling van Tondalus visioen, gemaekt te hebben:

Ende waer dat ic 't hebbe geset
Hier vore in Tondalus sonder waen⁽²⁾

Verders heéft de Heer Van Wyn ergens eene berymde overzetting van den Roman van Lancelot gezien, agter welke stond te leézen: hier endet boer van Lancelote dat heren Lodewycs es van Velthem.⁽³⁾

Niclaes De Klerck⁽⁴⁾ geestelyken en Secretaris der stad Antwerpen, die men gelooft aldaer omtrent het jaer 1280 geboóren en in 1351 gestorven te zyn. Op verzoek van Willem Van Bornecolve, eenen aenzienelyken burger der zelfde stad, begon hy in 1318 eene Rymkronyk der Hertogen van Braband, doór hem genoemd Bra-

(1) Te Amsterdam by Henrik Van Eyl, in kleyn f^o.

(2) Spiegel hist. bl. 472.

(3) Avondst. I. bl. 323.

(4) Foppens, Bibl. Belg. 904 & 905. Paquot, Mém. Litt. ix p. 256. Divaeus, Rer. Brab. p. 3. Diercxsens, Antverpia Christo nascens & crescens, edit. 1773. tom. II. p. 108, ad. an. 1351. Mémoires de l'Académie de Bruxelles. I. p. 525 en II. p. 19. Van Wyn I. 323. De Vries I. 25.

[p. 183]

bandsche Yeesten,⁽¹⁾ en eyndigde die met het jaer 1350. 'Er zyn in deéze Kronyk, nog meer bastaerdwoórden, dan in de voórige. De zaeken, nogtans, zyn zeer belangryk voór onze historie. Den Dichter trok veél uyt Van Maerlant:

In den speigele hystoriale
Daer ict vut trac altemale/
Dien Jacob van Maerlant maecte/
Die goede dichtere.

Deéze Kronyk, welke nimmer in druk gegeéven is, wierd in 1402 doór eene andere hand vervolgd en volscreuen. Wylen Schepen Verdussen alhier, bezat'er een fraey H.S. van.

Joannes Dekens⁽²⁾ volgde Niclaes De Klerck op in het ambt van Secretaris der

(1) Yeesten, geschiedenissen, Gesta.

(2) In de Antverpia nasc. & cresc. van Diercxsens, eenen zeer geloofwaerdigen Schryver, vind ik (tom. II. p. 108. op het jaer 1351.) de volgende woôrden. ‘Papebrochius Annal. MSS. ex Andrea Valkenisse notat ad hunc annum obitum alterius Secretarii Antverpiensis Joannis Dekens, qui scripsit Teutonicum Doctorale & alios multos libros composuit. Quoddam Chron. M.S. dicit hunc Joannem successisse Nicolao Clerici in munere Secretarii & obiisse anno sequenti 1352.’ En in de Annal. Antverp. MSS. berustende ter Archiven van Antwerpen, staet op het jaer 1351:’ In dit jaer stirf Jan Deckers (niet Dekens) Secretaris deser stadt die den Duytschen Doctrinael maeckte ende veele andere boecken.’

[p. 184]

stad Antwerpen. Volgens de aengehaelde Schryvers is hy den Dichter van die dietsche Doctrinael, gedrukt te Delft in 1489. Daer den naem des Dichters in het geheele werk niet voórkomt, zoo heéft het geenen der Hollandsche taelgeleerden mogen gelukken den zelven te ontdekken.⁽¹⁾ Het is een soórt van Leerdicht verdeeld in dry boeken, maekende te saemen 135 hoofdstukken. Ypey houd het voór een der zuyverste voordbrengselen onzer Nederduytsche Letterkunde van den ouden dag; en inderdaed het heéft doór netheyd van tael, doór keurigheyd van uytdrukking, doór bevalligheyd van styl en duydelykheyd van voórdragt, zeer groote verdiensten. Waer en wat den Dichter schreéf blykt uyt het begin:

Der bi hebbic dit boerkskijn/
Dat vore lach in't latijn/
Al t'Antwerpen ghetoghen ute/
Daer in ligghen grote virtute
Van doeghden ende van zeden/
Ende van menegher wijsheden/
Met autoriteiten al beweven/
Die wise meestre wilen screuen
Dermen in mach leren tsame
Orbore der zielen ende ter lichamen;
Daeromme es sijn name Wale
Die Dietsche Doctrinale.

(1) Huydecoper, proeve van Taal- en Dichtk. I. 84. Lelong, Boekzaal. bl. 297. en 308. Van Wyn, Avondst. 326. De Vries, I. 16. Ypey, 356.

[p. 185]

Het is opgedraegen aen Hertog Jan den III Van Braband:

Dit boek/ op dat ic moet leuen/
Sel ic minen here gheuen
Den hertoge van Brabant/
Die die derbe Jan is ghenant/
Ic bibbe hem vriendelike
Dat hien ontsae lievelike

Den Schryver pryst het leézen der H. Schrift aldus aen:

Paulus maert ons ghewis
Alle scrifturen die sijn gescreven
Die sijn tot onser leren bleuen:
Daerom selen wi soecken
Leringhe in die boecken/
Die die wyse hebben ghelaten
Tonser lere / ende conser baten.

En een weynig verder:

Also die ziecke sonder waen
Met enen staue moet gaen
Also behoeft/ dat verstaet/
Die Leke der scrifturen raet/
Ende die Clercke die niet en werken
Na dat si inder scrifture mecken/
Misdoet meer sijt des vroet
Dan die Leke mensche doet.

Dat men God meer doór de inwendige reynheyd des harten, dan doór het bewoonen van kloosters en steden kan verheerlyken drukt hy aldus uyt:

[p. 186]

 

Weet dat cloesteren ende steden

 

Niet en connen genen heilicheden/

 

Mer die reïnicheit in't herte heeft/

 

Weet dat die heilichlike leeft.

 

Want God oueral es

 

So mach men/ des sijt ghewes/

 

God dienen oueral/

 

Op straten/ op berghe en dal.

Den Dichter behoorde, gelyk men ziet, tot de liberale denkers van zynen tyd.

'Er is groote reden om te vermoeden dat Jan Dekens ook maeker is van het boek genaemd Der leecken Spiegel, waervan de Heer Clignett, inde Voórrede van den Teuthonista gewag maekt.⁽¹⁾ Immers den Dichter van dat stuk noemde zich Jan, en schreéf binnen Antwerpen in het jaer 1330. Bovendien blykt het doór het hiervoóren bygebragte uyt Diercxsens en andere Antwerpsche Schryvers dat den maeker van de Doctrinael nog meer andere boeken opstelde (et alios multos libros composuit). ‘Den Leeken Spiegel, zegt Clignett, is verdeeld in IV boeken; het 1^ste houdende 46 Hoofdstukken, bevat eene korte geschiedenis van het meest opmerkingswaardige, zoo ten opzichte van zaken als persoonen, van de schepping der wereld af, tot op de geboorte

(1) Blad. LIX-LXVI.

[p. 187]

van Maria; het II^de Boek, verdeeld in 56 Hoofdstukken, behelst voornamentlijk de geboorte, het leven, lyden en sterven van Christus, het begin van het Christendom, een kort geschiedverhaal der Pausen tot op Karel den grooten, en eindelyk eene verklaring van alle Kerkgebruiken, Geloofsartikulen, Gebeden, enz. In het III^de Boek, bevattende 29 Hoofdstukken, vind men alleen deugd en zedelessen, en een voórschrift van plichten, hoe men zich in alle standen, tyden en gelegenheden, als omtrent zich zelven te gedragen hebbe. Het IV^de Boek eindelyk, verdeeld in 12 Hoofdstukken, behelst een verhaal van de verwoestinge van Jerusalem, van den ondergang der Joden, hoe de wereld een einde nemen zal, en van den oórdeelsdag.’⁽¹⁾ Daer meest alle de werken der 13^e en 14^e eeuw, welke wy tot hiertoe hebben leeren kennen, vertaelingen of navolgingen zyn van Latynsche of Waelsche schriften, en dit onderhavige een oorspronglyk Nederduytsch voordbrengsel is, zoo mag men het in dit opzigt, te recht als zeer belangryk en zeldzaem beschouwen. Het heéft, even als de doctrinael, byna geene bastaerd-woórden, en begint met de volgende regels:

Om dat ic niet en wille leyden
In onnutter ledicheyden

(1) Ibid. LX.

[p. 188]

 

Den tijt die mi gheeft onze Heere/

 

Die ghelooft zy emmermeere/

 

Soe heb ic dit werck begonnen.

 

Onse heere moet mi des ionnen/

 

Dat ict alzoe volbringhe/

 

Datter in sonderlinghe

 

Ligghe zijn eere ende zijn loss/

 

Ende dat sy alle daer off

 

Te betre moeten wesen/

 

Die dit horen zelen ende lesen;

 

Want om ghemeen orbare zoe

 

Leydic dit werck ierst toe:/

 

Ende dat ic gheerne saghe/ dat

 

Yet van mi bleve/ des te bat

 

Dleecke volc hadde na mine doot.

 

Clercken en hebbens gheene noot/

 

Dat sijt lesen groot of smal;

 

Want zy connent buten al;

 

Ende want dleecke volk es oic die sake

 

Daeromme ic dit bourcken make;

 

Soe sal dit boecxken sijn wel

 

Ghenaemt die leecke Spiegel.

Deéze verklaering van den Schryver nopens den naem van zyn werk heéft de grootste overeenkomst met die van de Doctrinael:

Daeromme es sijn name Wale
Die dietsche Doctrinale.

Gelyke overeenkomst is 'er in het slot:

[p. 189]

 

Desen bouc was volmaect al

 

Doen 't racnacinen was int getal

 

Dertien hondert en xxx mede

 

Al't Antwerpen in die stede.

Zynde dat van de Doctrinael als volgt:

Volmaect aldus

In die maent van Junius/
Doe men screes Christus gheboirt/
Dertien hondert en̅ viertich voirt
Ende oec vijf daer toe mede
't Antwerpen in die stede.

Men ziet het zyn byna de zelfde bewoórdingen: Beyde werken zyn opgedraegen aen Jan III, Hertog van Braband:

Edel Heere! machtich ende hoghe /
Lottrijcs / Brabans / Limborchs Hertoge
Van Dalkenhorch daertoe meere
Van Hoefdein ende van Breeda Heere /
Wien God noch heeft ghegeven
Doerspoet in al sijn leven /
Ende sal oec al uwen tijt /
Dies ghy hem sculdich te danken zijt.
Heere desen bouc ende dit werc
Soe heeft v Jan, v arme clerc /
Uwer eerliker ghewelt nu
Ontfanckelijk moet hy sijn u.

Dekens behoorde dus tot den geestelyken stand. Dat belettede hem niet over sommige pun-

[p. 190]

ten geheel anders te denken dan de geestelyken van zynen tyd. Wy hebben reeds een staeltje vau deéze zyne vrymoedige denkwyze, uyt de Doctrinael, bygebragt. Thans zullen wy 'er een uyt den leeken Spiegel neémen. Den Dichter, spreékende van den echten staet, beschouwd den zelven als nuttiger voór de Maetschappy dan het Kloosterleéven:

Ic weet wel te voren/
Dat selen hebben toren
Liede van gheeftelike habyte
Dat ic des huwelijcs vyte
Soe sere sette voert/
En̄ sellen begripen⁽¹⁾ mine woort
Die nochtan en soude weten
Wat cleden/ brincken of eten/
En wounen sijt hen niet te voren
Die ghene/ die te huwelike horen.
Off alle tvolk worde Jacogine/
Minderbroeders ende Augustine/
Saertroysers ende Clusenaren/
Wie soude dan tlant aaren/
Coren winnen ende ander vruchte?
Ende of die coopman niet en cochte
Alrehande goet daerment wint/
Ende voeret/ daermens niet en vint/
Wat soughen dese eten dan
Off wat sonden sy draghen an?

(1) Begrypen, d.i. berispen.

[p. 191]

 

Sy moesten die Cloosteren laten staen/

 

Ende ackeren ende roben gaen/

 

Ende winnen met haren zweete

 

Dat sy cleeden souden ende eten/

 

Gelijc sy doen daghelijc/

 

Die sitten in den huwelijc/

 

Diet al winnen met arbeide groet

 

Dies die werelt hevet noot.

 

Dit sijn al redenen waer hi

 

Huwelic te prisene sy

 

Boven allen lcvene/ dat ic weet/

 

Want die werelt daer hy steet

 

Naeft Gode/ diet al besiet.

Den Schryver had voór de Schriften van Van Maerlant de grootste agting:

Dair omme wil ic die saken
Die Jacob maecte niet hermaken/
Want hy es thoost/ wildyt weten
Van allen dietschen poeten.

Wy gelooven uyt dit alles te mogen vermoeden dat den Schryver der Doctrinael, en dien van den leeken Spiegel, maer een' en den zelfden persoon is. Overigens levert de veertiende eeuw in het vak der Dicht- en Letterkunde niets op dat nog aenmerking verdient. Spoeden wy ons dus tot de volgende.