Nalatenschap. Dicht- en toneelstukken

[p. 185]

Zesde zang.

Reinaert biecht vóór al 't volk. - Hij veropenbaert den koning eene zoogezegde samenspanning, en belooft hem eenen schat over te leveren, dien hij verzekert in zijn bezit te hebben. - De koning schenkt hem genade, en doet diens vijanden aenhouden.

Nobel doet den horen blazen, en beveelt Reinaert ter galge te brengen. Voor éénige gunst verzoekt deze, dat hij zijne openbare biecht, anderen tot exempele, moge spreken: men zou aldus 't door hem gepleegde anderen nimmer te laste leggen.

Nobel riep: ‘Nu, zeg het dan!’
Reinaert, als een droevig man,
Keerde 't hoofd om, zag in 't rond,
En al zuchtend sprak zyn mond:

[p. 186]

 

‘Dat me God genadig zy!

 

Byna niemand zie 'k hierby,

 

Dien ik niet misdadig lettede,

 

Dien ik geene lagen zettede.

 

Nochtans, hoort my allen aen!

 

'k Doe myn leven u verstaen.

 

Goede lieden, eedle heeren!

 

Laet u door myn voorbeeld leeren

 

Wat het in hebb', wat het zy,

 

Slaef te zyn van boevery.

 

'k Was een schalksch, een aerdig kind,

 

Door eenieder zeer bemind,

 

En nog nauwlyks van de mam,

 

Toen ik stoeide met een lam.

 

't Streelde, al blatend, my het oor.

 

Eens (het staet me duidlyk voor)

 

Beet ik 't - als uit louter spel;

 

Doch myn beet drong door zyn vel.

 

'k Lepte 't uitgeronnen bloed -

 

En het smaekte my zoo zoet!

 

'k Proefde 't vleesch toen zyner dy,

 

En het was me een lekkerny!

 

Waer ik geiten hoorde blaten,

 

In het woud of op de straten,

 

Sprong ik uit, en vlamde op bloed.

 

Zoo werd lust en smaek gevoed.

 

Eerst beet ik twee bokskens neêr,

 

Maer den derden dag veel meer:

 

'k Werd toen stout, en rap, en koen:

 

'k At een haen op, toen een hoen,

 

Toen een gans: het smaekte al goed.

 

Daer myn tand zich scherpte op bloed,

 

Werd ik wreed en fel by 't eten:

 

Dier aen dier werd doodgebeten.

[p. 187]

Reinaert verhaelt nu verder wat al boevenstreken hij beging.

Eens, dat hij reeds groot geworden zijnde, bij wintertijde dicht bij Basele was gekomen, deed hem de Wolf verstaen, dat hij Reinaerts eigen oom was. Zij werden gezellen en zwoeren elkander eeuwige trouw. Sints dien tijde gingen zij samen op roof uit: Reinaert stool in 't klein, Isegrim in 't groot, en schoon de gulzigaert bestendig 't beste deel des buits zich zelven voorbehield, leed zijn makker dit geduldig. 't Is waer, hij wist van geenen hongersnood te spreken: want door zijnen list was hij eenen schat meester geworden, zwaer genoeg om op geen zeven wagens te kunnen vervoerd worden.

- En die schat waer is hij, Reinaert?

- Koning, ik stool dien om uw dierbaer hoofd te redden: anders waert gij zeker vermoord geworden.

De koning verbleekt, en roept:

‘Hemel, Reinaert! wat gy meldt!
In den naem dier eeuwigheid,
Waer de galg u henen leidt,
En waer God uw ziel moog' sparen,
Wil ons alles toch verklaren,
Wat gy weet, of hebt gehoord,
Van een plan tot zulk een moord.

Daertoe juist wilde Reinaert komen: hij overlegt stillekens hoe hij Bruine en Isegrimme zelven best het kloosterbier, hem door hen gebrouwd, zou doen drinken. Met schijnbaer droeven gezichte, spreekt de viervoetige Tartuf:

‘'k Zal de waerheid openleggen,
En wat my bezwaert u zeggen,
Vreezend dat myn ziel, myn al,
In den poel der helle vall',

[p. 188]

 

Waer men eeuwig brandt en blaekt,

 

Zoo de vorst wat stilte maekt.

Echter beeft hij, zijns zeggens, om de samenzweerders tegen 's konings leven, aen te klagen, daer velen hunner hem tot vrienden en magen zijn, die hij boven alles lief heeft:

Ach, my dwingt de vrees der hel,
Waer ze in eeuwig zielsgekwel
Lyden moeten boven maten,
Die een moord verholen laten;

Voegt hij er bij. Doch de koning betwijfelt nog immer de waerheid van Reinaerts woorden: Reinaert te zijner overtuiging zegt, dat hij 't immers niet bestaen zoude in zulk eenen plechtigen oogenblik als dat is, zijnen koning eene logen voor te dichten, zonder voor zijne eeuwige doemenis te sidderen.

Op den raed der koningin laet de koning uittrompetten, dat elk stilzwijge tot de Vos hebbe uitgezegd. Na een klein exordium vertelt hij, hoe zijn vader (wiens ziele God in genade neme!) den schat van Ermenrik (koning der Gothen) had ontdekt, en in zijnen overmoed zoo verre ging van eenen aenslag tegen de kroon te beramen. Dies zond hij Tibaert den Kater om Bruine den Beer de kroon aen te bieden, die in de Ardennen als een groot heer leefde. Bruin kwam dadelijk naer 't land van Waes ‘de zoete woon.’ Reinaerts vader had mede Grimbaert, bijgenaemd den Wijze, benevens Isegrim den Wolf en Tibaert den Kater ontboden: zij allen kwamen ten parlemente op eene plaets tusschen 't dorp van Hyfte en Gent gelegen.

En zy smeedden hun verbond,
In den aekligdonkren stond
Eener lange winternacht,
Aengezet door Satans magt.

[p. 189]

Wie als getrouw onderdaen van Nobel, er zich mocht tegen verzetten, zou men door geld omkoopen of uit het land verdrijven.

Op zekeren morgen, dat de Das nog niet gansch van den wijn 's daegs te voren ingezwolgen ontnuchterd was, deelde hij zijnen wijve dit zwart ontwerp mede; zij zwoer te zwijgen. Den zelfden dag deelde zij 't in eene weide Hermeline mede: zij zwoer ook te zwijgen. Stappans kwam ze Reinaert ter mededeeling daervan in 't woud vinden. Groot was zijne verslagenheid: hij dacht daerbij aen 't overbekende geval van 't Puitenvolk, dat, tot straf van al zijn morren en klagen, van God eenen Ooievaer als koning ontfing, die ze, een voor een, allen verslond. Reinaert kende Bruin maer al te wel, om iets anders buiten tirannij van hem te mogen verwachten, terwijl Nobel wel de beste vorst was dien men kon wenschen. Dagelijks, zegt de Vos,

Dagelyks bad ik om licht
In een zaek van dat gewigt.

Het dringendste eigenlijk was, de plaets te ontdekken waer Ermenriks schat verholen lag. Dag en nachte stond de Vos daerom te wacht. Eindelijk, eens dat hij in den woude op den loer lag, ontdekte hij zijnen vader

Stekende den gryzen kop
Uit een hol al langzaem op.
Angstig gluerde hy in 't rond
Of zich iemand daer bevond,
En toen hy geen schepsel zag,
Kroop hy op en voor den dag,
Stopte 't hol weêr digt met zand,
En vereffende 't met 't land.

[p. 190]

Toen zijn vader de plaets verliet, zag Reinaert

Dat hy zacht zyn steert liet gaen
Waer zyn voetstap had gestaen,
Zoo dat hy zyn spoor bedekte.

Eene streek, die den bespieder tot heden onbekend was gebleven. Nauw is de ‘listige oude’ weg, of de zoon maekt zich meester van den schat, dien hij, trouw geholpen door zijne vrouwe, na veel zweetens en zwoegens, in een ander gat overbrengt. Middelerwijlen stond de samenzweering niet stil: Bruin de Beer zond brieven en boden uit en Reinaerts vader wierf ook in verre landen soldaten aen. Toen de zomer aenkwam, deed hij verslag nopens zijne omreizen en vertoonde Bruine brieven, met duizende namen van Isegrims geslachte bekleed: dezen zouden zich den verwanten van Beer en Kat aensluiten; voorts hadden, zoo wel in Turingen als Saxen, Vos en Das hun woord ter krijgshulpe gegeven. Daertoe was er macht van goud en zilver te soldij beloofd. Na dit verslag door Reinaerts vader gedaen, begaf hij zich naer zijnen schat, maer vond er, eilaes! munt noch kruis meer, 't geen hem zoo wanhopig maekte, dat hij zich verhing. De peroratio van Reinaerts pleit of biecht luidde:

Isengrim en Bruin de vraet
Zitten nochtans in den raed,
Blyven 's konings gunst verwerven,
En ik, arme Vos, moet sterven!

Wat de Vos voorzien had, gebeurt: Nobel en de koningin roepen hem afzonderlijk, en verzoeken naricht over de plaets, waer de schat ligt. Natuerlijk antwoordt de Vos: ‘'t Ware al te dwaes mijn geld en goed te toonen aen die van zin is mij te doen opknoopen.’ De koningin zegt hem dadelijk genade toe, mits

[p. 191]

hij zijn leven betere. De Vos belooft dit gaerne, en op zulken bespreke zal hij den schat aen den vorst wijzen; maer Nobel wil met zulk een aes zich niet laten angelen. Hiertegen voert de edele vrouw in, dat men Reinaerts rechtzinnigheid niet kan verdenken, daer hij zijnen eigenen vader en zyne magen van verraed beticht, schoon hij even goed zijne vijanden kon aenklagen. De koning, die haren verzoeke niet kan wederstaen, aerzelt niet meer hem te vergeven; maer hervalt hij ooit, men zal hem en zijne bloedverwanten tot in het tiende lid straffen. Hierop volgt er zoending.

Nobel nam een stroohalm^(*) op,
Sprak hem vry van galg en strop,
En vergaf hem al zyn kwaed,
Vredebreuk en euveldaed,
Zelfs de misdaed van zyn vader,
En zyn dievery te gader.

Spoedig maekte een dier hem los.
‘Eedle koning (zei de Vos),
'k Dank u, met oprecht gemoed,
Voor al de eer, die gy my doet.
Waerlyk, onder 't firmament
Is er niemand my bekend,
Dien 'k myn schatten geven zou,
Vorst, dan u, en u, mevrouw!

Hier nam Reinaert ook een halm,
En hy sprak, bedaerd en kalm:
‘Nobel, ik geef u den schat,
Dien vorst Ermenrik bezat.’
Nobel nam den stroohalm aen.

(*) De stroohalm was oudtyds by ons een symbolum van onteigening, overdragt, schenking, enz. De koning gebruikt dien hier tot genade-schenking, en Reinaert een weinig verder tot overgave van zynen schat. Zie wegens dit gebruik Grimm, Rechtsalterthúmer, bladz. 121 en volgg. [Alsmede Ducange onder 't woord festuca. In de oude acten leest men: Ende hebbense gheworpen..]

[p. 192]

Reinaert zweeg een weinigjen stil en hervattede dan 't woord:

‘Hoort, in Vlaendrens oosterstreken
Vindt m' een groote wildernis,
Waer een bosch gelegen is,
Hulsterloo^(*) van ouds genaemd,
Als een aeklig oord befaemd:
Digt daerby, zuidwestenwaert,
Welt een water op, uit de aerd,
Kriek- of Krekelput geheeten.
Weinig zyn er die het weten:
Want, geen tweemael in het jaer
Komen mensch of dier aldaer.
Raef of Uil slechts, of Schuivuit^(**),
Nestlen daer in 't wilde kruid,
En geen vogel komt er zweven
Dan door 't onweêr afgedreven.
Daer heb ik den schat gedaen;
Daer zult gy, o koning, gaen
By den Krekelput, in 't hout,
Met een bode, u wel vertrouwd,
Die de streek kenn', woest en wyd.
Als ge by dien put dan zyt,
Vindt ge een jong plantsoen van berken:
Een dier boomen zult gy merken
Naest by 't water, ryk van blad:
Aen zyn wortel ligt myn schat.
Delf door 't mos daer en in de aerd,
En gy vindt er, wel bewaerd,

(*) In Willems beknopte verhandeling over Reinaert den Vos in den Messager des arts et sciences de la Belgique (nouvelle série, tome I, p. 350), heeft hy aengewezen, dat dit Hulsterloo gelegen is tusschen Beernem en Wildenborg, by de vaert; vermits men, zuidwestwaerts daervan, de Krekelputbeek aentreft, tusschen Vlaedsloo en Dixmude Intusschen is het ook waer, dat men nog op andere plaetsen een Hulsterloo en eenen Krekelput vinden kan. Grimm plaetst alles in of by het land van Waes.

(**) Schuivuit, Bubo, in 't fransch Chat huant.

[p. 193]

 

Al 't kleinood van Ermenrik,

 

Staf en kroon, van goud zoo dik,

 

Eêl gesteente en kunstig werk,

 

Niet gekocht voor duizend mark.

 

By 't bezit van zoo veel goed,

 

Zult gy zeggen in 't gemoed:

 

Reinaert, myn getrouwe Vos,

 

Die dit goud groeft onder 't mos,

 

Dat u God daervoor beloon',

 

U, de perel myner kroon!’

- Gij zelf zult mij daer heen brengen, sprak de koning: 'k weet van Keulen en Aken, ook iets van Parijs, maer niets van Hulsterloo en Krekelput: zijn 't ook geene verdichte namen?

- Denkt gij dan, zei de Vos, de handen samenslaende, dat ik u de Leie in Palestina wil doen zoeken? Laet Cuwaert den Haes vóór u komen, en de waerheid mijner woorden zal blijken!

Spottend spreekt Reinaert den Haze toe en hiet hem zeggen, waer of Krekelput ligt.

- Bij Hulsterloo, zegt deze: wat ik er eenmael al honger en koude uitstond, vergeet ik nimmer: 't gebeurde te dier tijde, namelijk vóór ik nog met het hondjen Rijn in vriendschap was gekomen.’ Rijn was afwezig; de Vos, beroept zich stout op hem, daer Rijn de waerschap over zijn geheel vorig leven zou kunnen geven en zendt Cuwaert onder 't volk terug.

De koning verzoekt Reinaert hem naer den verborgenen schat te brengen; maer ‘de roode schalk’ verontschuldigt zich: hij had den Wolf, die kloosterbroeder geworden was, maer zich met den koste van zes of zeven gewoone broeders niet kon geneeren, aengeraden uit het klooster te vluchten: om welken raed de Paus hem in den ban had geslagen; ter opheffing daervan zou hij morgen naer Rome gaen, en zich vervolgens over 't meir be-

[p. 194]

geven; doch bij zijne terugkomst zoude hij aen 's konings verzoek willig voldoen.

- Sints hoe lang drukt die ban op u?

- Drie jaren, o koning, zijn er verloopen, dat de deken Herman, vóór 't synode, mij daerin sloeg.

De vorst raedt hem aen zich, zoo spoedig mogelijk, van dien banvloek te zuiveren: middelerwijlen zou Cuwaert of een andere bode hem naer Hulsterloo brengen. Vervolgens ging Nobel staen

Op den hoogen trap van steen,
Waer hy altyd was alleen
Wen hy voorzat in 't geding.
Rondom zaten in een kring
Al de dieren op het gras,
Elk naer hy geboren was.
Rein stond by de koningin.

De koning maekt kenbaer, dat hij zoending met Reinaerde had aengegaen, zoo dat hij hem goed, lijf en lede weder vrij gaf. Hij gaf dus ook ‘den vollen vrede’ anderwerf gaf hij hem vrede ‘en de derdewerf almede.’ Niemand zou hem of den zijnen hinderen; op den volgenden dage zou Reinaert reeds ter bedevaert naer den Heiligen Stoel van Rome gaen.

Nauw had Ticelijn de Rave dit gehoord, of zij vloog ter plaetse waer sints een uer Isegrim, Bruin en Tibert op Reinaerts aenkomst stonden te wachten: ‘Reinaert is reeds hofmarschalk: gij zijt alle drie verraden!’ - 't Is gelogen, Ticelijn, gilde Isegrim. Beer en Wolf snellen, met dubbelen schreden, doch vrij benauwd, ten hove. Tibaert bezat zelfs den moed niet te verroeren: ja, had hij nu met Reinaerde mogen verzoenen, ook ten prijze van zijn verloren oog, gaerne had hij daer over heen gestapt.

[p. 195]

Isegrim dringt door den volksstroom voort, en zich, bij 't zien zijnes vijands niet meer kunnende bedwingen, viert hij vóór den troon Zijner Majesteit zelven zijne woede bot. Dat was te sterk: Nobel doet Wolf en Beer vangen en binden, inderwijze

Dat zy beide heel den nacht
Niet een lid verroeren mochten,
Hoe zy wrongen, hoe zy wrochten.