Historisch onderzoek naer den oorsprong en den waren naem der openbare plaetsen en andere oudheden van de stad Antwerpen

[p. 141]

Byvoegsels en aenteekeningen op het verslag der commissie, door J.F. Willems.

[p. 143]

Byvoegsels en aenteekeningen op het vorenstaende verslag.

Eerste Wyk.

3. Vischmarkt. Wegens de hofsteden, die tegen de Vischmarkt aen lagen, kwam my een brief van 1302 ter hand, van den volgenden inhoud: ‘Wi Claus Van Wineghem ende Peter Daen, Scepenen in Antwerpen, maken cont allen den ghenen, die dese letteren selen sien ofte horen lesen: dat Euerart Van Basele verlijde ende bekende voer Ons, dat Mijn her Woutre Van Winengheem, Riddre, ende sine nacomelinghe sijn sculdech te heffene ende hebbene, jaerlijcs erffleke ende immermeer, sesse ende dertich scellinghe ende sesse penninghe, alsoe sels^(1).

(1). Sels, voor Selcs, dat is, des elks (by elk).

[p. 144]

paiments, alsmen van ouder erflecheiden tsise⁽¹⁾ in Brabant sculdech es te gheuene, op die hostaeden, die ghelegen sijn ane die Viscmerct tAntwerpen, welke hofstaeden ghelegen sijn ende geheten der Borchbrugghen hostaeden, alse van gherechten eyghendoeme. In orconscape van desen dinghen, ende in kinnessen der waerheit, hebbe wi onse seghele ane dese lettre ghehanghen, die ghemaket ende ghegeuen waren int iaer ons heren M. CCC ende tue, des donredags na jaiers dach⁽²⁾.’ Zie ook de Chartres, hierachter.

4. Werf. Eene Charter, door Hertog Anthonis gegeven op den 28 Maert 1410, bevat, ten aenzien der Werfpoort, de navolgende punten: ‘Item quant au point faisant mentions dudit Werf et du passagie des marchants parmi nostre Chastel, Nous auons ordonné et declaré, que ledict Werf demeurera

(1) Tsise, te cynse.

(2) Jaiers dach, jaersdag, d.i. Nieuwjaersdag. Festum circumcisionis Christi, a quo civiliter annum inchoarunt Germani, vocatur jahrstag, zegt Haltaus, Glossarium germanicum medii oevi, p. 32.

[p. 145]

perpetuellement en sa maintenue, et en l'estat qu'il est à-présent, et que lesdicts marchants et autres bonnes gens passeront à tous leurs dits biens et marchandises, par nostre dict Chastel, en allant d'iceluy Werf en nostre ville d'Anvers, selon ce qu'ils ont accoustumé de faire en temps passé. Item quant au point des maisons et heritages que aucuns desdits habitans ont devans iceluy nostre Chastel, Nous voulons, ordonnons et declarons, quiceux habitans et bonnes gens d'Anvers retiendront leurs dits heritages et maisons, et en iouiront selon leur bonne et ancienne coustume.’ (Butkens, Trophées du Brabant, Tom. I, preuves, p. 203).

7. Borgtplyn. Verscheiden Steden en Dorpen van Braband waren gehouden te werken aen de Fortificatien der Borcht van Antwerpen. Lier, Herenthals en Vilvoorden hebben ten dezen hunne verplichtingen erkend, by brieven van de jaren 1377 en 1381, aengehaeld in de Preuves van Butkens, I, p. 202. (Zie ook de Charters hierachter.) Doch, in 1410 nam de

[p. 146]

stad Antwerpen alleen op zich de brug te maken, by de Borchtpoort, tegen het Steen; en by brieven van 18 Mei 1481, werd door Keizer Maximiliaen en Hertoginne Maria van Burgondie aen die Stad afgestaen de vesten en gracht der Borcht, tegen den prys van drie honderd ponden brabands, eens, en eene jaerlyksche som van vyftien ponden grooten. Zie Butkens, Tom. I, p. 503. Verders vindt men in de Annales Antverpienses MM. van Valckenisse: ‘Anno 1292, die Sancti Nicasii, laet den Hertoch toe aen Janne Van Wijneghem te mogen timmeren op de muren van de Borcht:’ welke muren nog zichtbaer zyn op de groote kaert van Virgilius Bononiensis, langs den kant der Borchtgracht.

Wat de Borchtkerk betreft (in het Testament van den heiligen Willebrord genoemd ecclesiam constructam in Antverpo castello), men leze daerover Le Roy Notitia Marchionatus Sacri Romani imperii, p. 4, en Diercxsens, Tom. 1, p. 48 & seqq.

8. Zakstraet. Een Schepenbrief van 4 November 1409 vermeldt ‘een huis gestaen inden Sac, in de Borch.’

[p. 147]

11. Kleyn Borgtgracht. Ook zeer dikwyls de dilf (d.i. de delf, de delving, de gracht, de sloot) in oude stukken genoemd. Schepenbrief van 1340, 27 Merte: ‘Jan Duystmont vercocht ioncfrouwen Yden, Jan Bods Wiue, ter papelecker prouenden behoeff, twelf pp. sjaers oppe sijn huis, dat ghestaen es aen die dylf, tusschen Gheertruden, die men heet Scafflets, aen deen side, ende Godeuart vte den Boghe, die Vleeschouwere aen dander side.’ - 1334 in Sente Thomaes daghe des Apostels: ‘Gilijs de Smit, de goutsmet, vercocht jonfrouwen Lijs betten, die dochter es wilen Raes des papen, ter Capelrien behoef, 25 grote siaers die hi hadde, op viere Cameren ende op dland dat daertoe hoert, gestaen beneden dat Vleeschuis, neffens de dilf.’

16. Beulingstraet. In het Testament van Magister Petrus Conradi, clericus, gemaekt in feria quarta ante ramos palmarum, anni 1273, wordt een cyns gelaten, ‘in manso Henrici Pistoris in Bullincstrate;’ en in dat van Hugo De Knocke, canonicus ecclesiae

[p. 148]

beatae Mariae in Antw. staet: ‘Item in Bullincstrate in manso Balduini Lone.’ Doch in het Testament van Nicolaus Cantman, Kanonink en Plebaen der zelve Kerk, van den jare 1355, wordt zy Bullestrate geheeten: ‘Stabulum domûs magnae ipsius testatoris, situm in platea dicta Bullestrate.’ En eindelyk in een Schepenbrief van 1376: ‘een huis geheeten de Vos in de Bullincstrate.’

17. Lange-Doornyckstraet. In de lyst der haerdtelling van 1480 tDoernicstraetken geheeten.

23. Braderystraet. In vroegere tyden de Euenscalcstraet genoemd, gelyk ik het vond in twee Schepenbrieven van den jare 1334: ‘een huis dat men heet de Tauelronde, ghestaen op den hoec van de Euelscalcstraten ane de Maerct,’ en in een anderen van 1378: ‘een huis gestaen aen de Merct op den hoec van de Euenscalcstrate, genoemd de Tafelronde, nevens dhuis, dat men heet den Engel.’

[p. 149]

24. Kaesstraet. Als Lijnmakersstrate opgegeven in eene Akte van 14 Augustus 1482.

25. Appelstraet. Schepenbrief van 1398 vermeldende ‘een huys geheeten Vlaenderen, gestaen in de Appelstrate.’

26, 27. Suikerruye, Suikerstraet. Het schynt wel dat hier de Potterstraet en Potterbrugge geweest zyn, (en niet op de Kiekenmarkt; zie het artikel) eer men het nieuwe Stadhuis bouwde; immers, verscheidene brieven doen zulks gelooven, als, namelyk, van den jare 1295: ‘Item in Potterstrate in manso Johannis Lieftete;’ - van 1309 (op den dag van der Heilgher Drievoldecheit): ‘Euerdei ende Gillis Wilmaer, ghebroedere, ende Yde hare zuster met Clauze haren wetteghen man.... hebben bi manessen des rechters, ende bi vonnesse der Scepenen opghedraghen Woutren van Heembeke, in sine hand, hare eyghen hare woninghe, die ghelegen es tusschen dat huus, dat men heet de Roeze ane die ene zide,

[p. 150]

ende dat huus, dat men heet de Lelye ane die ander zide, alzo alze ghelegen es van vore ane de Marcht, tote achter toter Potterstraten; beide huuze ende hofstat, land ende grond, ende al dat recht dat si daer ane hebben;’ - Testament van Jan Nichole van 1330, op Sente Gregorys dach: ‘deene helft van den huse datmen heet den Coman, dat ghestaen es inde Potterstrate, tuschen den huse, daer ic in wone, ane deen side, ende tusschen Peters huse Van Ghent, dat men heet de Swalue; - twee husen daer ian Van Diest in woent, die ghestaen sijn aen de Potterbrugghe; - een huus, dat men heet den Wan, daer jan de Pottere in woent, dat ghestaen es op den huec vander Potterstraten:’ terwyl in eene Akte van 20 April 1388 wordt gesproken van een ‘huys ende grond, ghestaen in de Cleine Potterstrate.’

31. Zilversmidsstraet. Al zeer vroeg onder dien naem bekend. In het opgemelde Testament van Petrus Conradi van 1273 vindt men: ‘in platea argentariorum

[p. 151]

in manso Gerardi Barbaetonsoris.’ Verders kwam ons ook den naem alzoo tegen, in eene Akte van 1307, die wy hier, om den opmerkelyken inhoud, geheel zullen afschryven: ‘Wi Claus van Winengheem ende Pauwels Bornecolue, Scepenen in Antwerpen, maken cont allen den ghenen die dese letteren zelen zien, ochte horen lesen, dat vore Ons ende vore die Lantheeren comen es Jan van Oerdren, ende heeft opghedreghen Janne Den Wayere ende sinen nacomelinghen, sijn huis, dat hi heeft staende in die Ziluersmitstrate tusschen Peters Vander Leyen ende Claus Van Hackendonc, tenen pande ouer tiene pont tsiaers...... die welke tien pont behoeren zelen tere⁽¹⁾ Capelrien die men verdienen sal in die firmarie in Claepdorp, ende men salze ghelden te tuuen tiden⁽²⁾ tsiars, die ene helft in sente Jans daghe in midden zomere, ende die andre helft telken Kersauonde. Die welke Capelrie te verdienne, Jan die Wayere voerghenoemt, ochte sijn hoyr dat na

(1) Tere, t'eenre, tot een.

(2) Te tuuen tiden, te tweeën tyden, op twee vervaldagen.

[p. 152]

hem blijft, eenen pape hueren sal (om) alre jare misse te segghene, elcs daegs, toter tijt, dat dese n prouende so groet es, ende also goet, dat menre eenen pape op wien mach⁽¹⁾; ende dan sal die ghichte⁽²⁾ van deser capelrien ierstweruen te gheuene staen aen Jan Den Wayere voerghenoemt, ochte an sijn hoyr, ende dat bi den rade der gheerre⁽³⁾ die dese prouende beteren selen. Ende die pape, die dese prouende verdienen sal, moet alle daghe misse segghen, ende alse hi ghene misse en seghet daghelecs so en sal hi niet hebben van dien daghe, maer die firmarie zaelt hebben. In oerconde van desen brieue beseghelt met onsen seghelen. Dit was ghedaen int iaer ons Heren, alse men screef M. CCC-ende seuene, op den andach⁽⁴⁾ van Sente Martijns daghe in den winter.’

(1) Dat men er eenen Priester kan laten op wyden.

(2) Ghichte, gifte, donatio, collatio.

(3) Der gheerre, der geenre, der zulken.

(4) Andach. Dit woord is my nog nergens voorgekomen. Ik denk dat het zoo veel wil zeggen als commemoratio, van aendenken. Plantyn verklaert in zyn Thesaurus Theutonicae linguae het woord Andachtigheyt door Considération dévote.

[p. 153]

43. Korte-Nieuwstraet. De onderscheiding van Korte- en Lange-Nieuwstraet wordt in vele oude stukken niet in 't oog gehouden, zoo dat men niet weet of de nagemelde Akten al of niet tot deze straet betrekkelyk zyn: I. ‘Nos Enghelbertus dictus Grutere & Gerungus Wentel, scabini villae Antwerpiae, notum facimus.... quod viri religiosi abbas & conventus monasterii ecclesiae Sancti Michaelis Antwerpiensis & Godefridus dictus Tuclant commutationem terrarum ad invicem fecerunt &c. petia terrae jacentis in fine novae plateae juxta molendinum Arnoldi Beghaen..... Datum anno 1281 sabbato ante festum Beati Nicasii.’ - II. ‘Universis presentes litteras visuris Capitulum Antwerpiense in domino salutem. Noveritis quod Magister H. dictus Nose... emit a nobis pro decem libris lovaniensibus duos mansos jacentes in nova platea. Actum & datum anno dni m.^o cc.^o lx.^o secundo, in crastino johannis ante portam latinam.’ - III. ‘Wi Claus Van Winengheem ende Claus Canteman, Scepene in Antwerpen, maken cont allen den ghenen die dese letteren selen

[p. 154]

sien ofthe horen lesen, dat meester Peter de Verwere, portre in Antwerpen, ende Aleit Vander Linden sijn wetteghe wijf verlieden ende bekenden vore Ons, dat si beset ende ghegheuen hebben omme Gode ende voer hare zielen, hare afterste⁽¹⁾ huis, dat staet in de Nustrate tAntwerpen, oppe den Canoncke ende der Capellane lant van Antwerpen, te eer Capelrien, ende te eenre missen, ewelike staende (1309 des Woensdaechs vore Sinte Katelinen dach)’. - En IV. in het Testament van Margaretha uxor Johannis De Hare quondam uxor Theobaldi dicti Madere, van den jare 1315: ‘do lego & assigno ac in manibus discretorum virorum duorum Jacobi dicti Medemetre & Johannis dicti De Galiuoert, presbitrorum pono & obligo quadraginta solidorum parvorum nigrorum turonensium, super domum inter novam plateam & roiam, quae domus quondam fuit Willelmi dicti Limpiaes, Arnoldi ejus filii & postea johannis dicti Beghini.’ Doch, in twee Akten van 1338 en 1389 wordt gesproken van ‘een huis geheten den Wituoet,

(1) Afterste, achterste.

[p. 155]

ghestaen by Onser Vrouwen Kerchof opten houc van der Corter Nuwe straten.’

47 en 49. Korte- en Lange-Wyngaertstraet. Vermeld gevonden als Wingerstrate in het Testament van Egidius de Winengheem, Deken van O.L.V. Kerk, van den jare 1290 in crastino octavarum epiphaniae domini; en in eene Akte van 1334, des Donredaegs vore Alderheileghen dach: ‘... bekende sculdech sijn an Her Claus Werre, Prochiaen⁽¹⁾ van der Kerken van Sente Willebords, bi Antwerpen, viertech oude grote tcheins, van den huuse ghestaen in de Wijngart strate, dat wilen was Heinrics des Porters des rutenkersmakers.’

51. Wolstraet. Dat deze Straet eertyds de Bullinkstraet hiet, blykt, onder andere, uit eene Akte, verleden voor Willem de Moelnere en Willem Janssoene, Schepenen van Antwerpen, van den 13.^en Augustus 1389 wegens ‘een huis gestaen opten hoec van Coppenhole aldernaest Jans Keysers huis, in de Bullincx strate gestaen.’

(1) Prochiaen, Pastoor.

[p. 156]

53. Grooten-Gordaert. Een Schepenbrief van 15 Februarius 1464 spreekt van ‘een huys met plaetsen, gronde ende met alle datter toebehoirt, gestaen in Cort-Coppenhole, opten hoec vanden Goddaerde, tusschen Jans de Loekere huys, op deen zijde, ende den Goddaert, aen dander zyde.’

57. Kop en Holstraet. Het Koppenhol wordt vermeld in het boven aengehaelde Testament van Margaretha uxor Johannis De Hare, van 1315: ‘item do, lego, in puram elemosinam Nicholao famulo meo quartam partem domûs sitae in Coppenhole.’ De lyst der haerdtelling van 1480 heeft Groot Coppenhoel en Cleyn Coppenhoel.

59. Lange-Koepoortstraet. Opgenoemd in eene Donatie van Magister Henricus Nose quondam decanus Antwerpiensis, van het jaer 1232: ‘Coeporte in Manso Nicholai de Ordren sex solidos & quatuor pullos;’ in het Testament van Petrus Conradi van 1273: ‘super fossatum retro Coportae, in quatuor

[p. 157]

mansis quas habeo communes cum domino Egidio Wilmari canonico Antverpiensi;’ en in dat van Hugo De Knocke (1295): ‘Coeportstrate in manso Nicolai Leue.’

In het Daechseelboek van 1389 tot 1414, ter Archieven van Antwerpen berustende, vindt men de volgende Akte overgeschreven, onder den titel van Erve by de Stadt gekoght ter vermeerderinge van de Coep'strate: ‘Wy Schepenen ende Raed van de stad van Antwerpen, doen te weten allenlieden, dat Wy om oirboire ende profijt vander voers. Stad verkregen hebben tegen Janne Vanden Putte, een plaetse, die nu bemuert is, buiten der Coepoorten, daer men gaet ter Peerdemerkt waerts, vore sinen hof, neffens sijn schuere ter straetenwaerts ane, alsoo dat hy dien muer tusschen nv ende paesschen eerstkomende af sal doen breken, omme de strate daer te widene, ende dien muer uyt doen setten, gelijck dat metter Stads erfscheiders overeen es gedragen; ende dat Wy, mits desen, van der Stads wege voirs.

[p. 158]

quite geschouden hebben ende schelden quite tallen dage die tiene oude grooten jaerelijkx erffelik chijns, die hi der Stad schuldig es, van eenre Hofstad, die nu belemmert es, en voirtijts toehoerde Willem Drake, enz. Gegeven int iaer ons Heere als men schreef 1392, zestien dagen in Louwmaend.’

61. Lange-Zirkstraet. In twee Donatien van Egidius De Wineghem, decanus ecclesiae Antwerpensis, van de jaren 1286 en 1290 Zierijcstrate; gespeld, en in eene Schuldbekendtenis ten behoeve van Willem Bornecoluen, verleden des Woensdaechs na grote Vastelauont, 1315, Zirics strate geschreuen.

65. Korte-Doornikstraet. Als Predikeren strate vermeld in de verkooping ‘van enen Soldere gelegen int huys Van der Beke gestaen in de P'dek'en Strate,’ van het jaer 1379, sesse dage in Wedemaent,⁽¹⁾ welk huis nog voorkomt in een anderen brief van 29 December 1390 met de volgende opgave:

(1) Wedemaent, Junius.

[p. 159]

‘Een Hofstat daer thuys datter opstont⁽¹⁾ af verbrant es, daer jouf. Marie Van Hoboken in te wonen plach, gelegen by den Predicaren, tusschen Margrieten Sproefs huys, aen deen zijde, ende de Hofstat, daer voermaels thuys van Incleuoert op stont, aen dander zijde.’

66. Veemarkt. In een stuk van 1373, toen Gheert Van Eycke en Claus De Schermere Schepenen van Antwerpen waren, als Nieuwe Veemarkt aengehaeld, op de volgende wyze: ‘huysingen met houe, gestaen in Craywijck by de Nyen Veemerct, jegens den Guldenen berch, comende achter opte Borchgracht.’ Vroeger was de Markt van het Vee ter plaetse waer nu de Eiermarkt is; zie Eyermarkt.

71. Mattestraet. ‘Huis ende houe, gestaen in de Mattenstraet biden Holenvliet, tusschen Claus Alaerts huys aen deen zijde, ende de Stege, daermen

(1) Een Hofstad is derhalve een Hofplaets of Hofgrond, en niet het huis-zelf. Kiliaen verklaert het woord zeer goed door locus ab aedificio purus.

[p. 160]

overgaet ten Guldene Berge waert, in dander zijde’ (scabinale Akte van 1378 den lesten dach in December.)

73. Haringvliet. Zie hierachter op Armen-Hoekstraet.

74. Spuystraet. Brief van 1348 des Maendaechs na Sinte Urbaens dach in Meye: ‘vier Cameren gestaen in Craywijc inde Gorterstrate,’ en van 1377, den 22 Merte: ‘Her Huyghe Peerboom, Priester ende Prochiaen inde Borchkerke tAntwerpen, vore hem seluen, ende voor Heren Janne den Backere, Priester, oec Prochiaen inde selve Kerke.... gaf terue meesteren Janne Bloc den Tymmerman drie Hofsteden, die nv teenre plaetsen ligghen, ghelegen op den hoec van der Gorterstraten, ane de brugghe, streckende vander brugghen ter stegen toe, daermen gaet ten Guldenen Berghe waert, ende wederomme ten Guldenen berghe waert toten huyse toe, dat Ritsaerds Ingelschen was, tot achter opden Holenvliet.’

75. Guldenberg. In eene scabinale Akte van 1316, toen Schepenen waren Andreas Tuclant en Johannes

[p. 161]

De Hoboken, wordt aen Hildighero de Aquario Canonico verkocht ‘septem solidos supra allodium situm in Antwerpia, in locum dictum Guldenberch & fossatum dictum Holenvliet, apud Craiwijc.

78. Drooggat. In de twee vorige artikels van Spuistraet en Guldenberg hebben wy gezien, dat deze Vliet in vroegere tyden de Hoolvliet, en niet de Koolvliet genoemd werd. Beide namen schynen nogthans hetzelfde te beduiden; want hool, hoel, hoelie, is steenkool. In eene scabinale Akte van 1302 des sonnendaghes als men Singhet letare ihrlm (Jerusalem) wordt vermeld eene ‘Hofstat die gheleghen es op den Holenvliet, bi ian Roeruoets huus.’

82. Kraeywyk. Dat de Kraeiwyk wezendlyk eene Stadswyk, en geene enkele Straet was, blykt reeds uit myne aenteekeningen op de artikels Veemarkt, Spuystraet, en Guldenberg, die tot deze Wyk behoord hebben. Dezelve wordt alnog genoemd in eene Akte voor Claus van Hoboken en Willem Sprong, Schepenen

[p. 162]

van Antwerpen verleden, op Sente Nychasius daghe 1329: ‘Jacob Bier, ende Lijsbeth sijn wettelec wijf, bekenden, dat si sculdech sijn van gherechter scant⁽¹⁾ Janne Vander Elst tweleue oude grote tornoise siaers, van munten sconings van Vrankrike, jaerlijcs en euwelijcs cheins, op haer huis ghestaen in Craywijc, tusschen Rutghers huis Vanden Wijngarde, ende ians Mens huis.’ Verders vinde ik in een' Schepenbrief van 8 Januarius 1381 onderscheidene huizen opgenoemd ‘met hof ende Vischputten, ghestaen in Craywijck.’

De Stad verkreeg in 1415 het recht om muren en vesten by deeze Wyk te bouwen. Zie de Charter, hierachter.

85. Armen-Hoekstraet. Uit den inhoud der lyst van haerdtelling van den jare 1480 zou men moeten

(1) Schande is, gelyk Bilderdyk het verklaert, Scha-ende (Schadende), nadeel, damnum; by gerechter scant zal dan niet anders zyn dan de oude formule in soortgelyke Akten gebezigd: per damnationem legitimam. Waerschynelyker nog, heeft men scaut of scout (schuld) willen schryven.

[p. 163]

opmaken dat Harman Haecx alstoen te dezer plaetse woonde; want ik tref er in aen: ‘voer Harman Haecks opten Harnio vliet.’

96. Grooten-Dries. In de Diplomata Belgica van Miraeus, Tom. 1, p. 767, vindt men de volgende Akte van het jaer 1262: ‘Gerardus de Iske, miles, & uxor ejus Oda de Anderstat, notum facimus, quod Willelmus, natus Arnoldi de Lira, legavit in testamento suo, fratribus Praedicatoribus in Antwerpiâ, domum suam supra Driesch, & fundum ibidem jacentem.’

De Driesch behoorde tot het Klapdorp, uitwyzens eene Donatie, door Ermengardis relicta Egidii quondam dicti De Castro, ac Egidius et Nicholaus, dictorum Ermengardis et Egidii liberi, aen de Kerk van O.L.V. in den jare 1311 gedaen, in welke gesproken wordt van ‘duobus domistadiis jacentibus in Claepdorp super Driesch, inter domistadium Nicholai Canteman ex una parte, & domistadium Pauli Bornecolue, ex altera.’ In eene Akte van

[p. 164]

29 December 1468: ‘een huys geheeten den Wolf, metter loeuen⁽¹⁾ daer aengestaen, buyten de Cooporte opten Driesch.’

98. Heyl met de Huykstraet. Men zou denken dat het boven allen twyfel is, wat de Commissie aengaende den oorsprong dezer benaming heeft bygebracht. En nogthans is het er geheel anders mede gelegen; want de meergemelde lyst van haerdtelling, over den jare 1480, toont, dat men hier aen eene oude Stove of Herberg te denken hebbe; luidende dezelve als volgt: ‘Den Driesch tot Facons brugge, voer Heylen in de Stoue, geheeten metter hoeyken.’ en in de lyst van 1496: ‘Item beginnende aen de Stoue van Heyl metter hoyken,’ enz.

99. Klapdorp. Claepdorp geschreven in het beroepen Testament van Petrus Conradi van 1273: ‘Item

(1) Loove of loeve wordt door Plantyn verklaerd: un Avent, appentis ou larmier d'une maison, - Saillie ou gallerie de maison où on estalle marchandise ou autrement. By Kiliaen Projecta, Pergula, Porticus.

[p. 165]

in Claepdorp in manso Gerardi Raet;’ verders in eene Akte van 1286: ‘Item in tribus mansis in Claepdorp circa Angulum plateae, juxta montem ubi antiquum horreum’; en in eene Donatie van Margaretha filia Bertradis De Coppenhole cum Henrico fratre suo, van het jaer 1283: ‘Petia terrae jacentis juxta terram Arnoldi de Fine in loco qui dicitur Claepdorp’; - doch Clapdorp in een brief van 17 Julius 1489, voor Peter Vanden Werve en Gielis Van Haueskerke, die men heet Buytoer, Schepenen van Antwerpen, verleden: ‘een huys gestaen buyten de Coepoorte op Clapdorp, comende achter opte Roye, die vander Coepoorten ter Stads Watermolen waert loopt.’

103. Keyzersstraet. Brief van 1334, voor Schepenen Jan Bode Bouden Boeds zone was ende Claus Wilmaer: ‘..... vercocht Heren Janne Spronghe ende Heren Willeme Den Lozen, Canoenken van Antwerpen..... op enen huse dat ghestaen es in de Keyser strate, tusschen Embrechts huis van T'nout en thuis,

[p. 166]

dat men heet tHuis van Scoten.’ En in eene Akte van 11 Mey 1398: ‘Wy Claus Van Rijthouen ende Claus Van den Mortere, Scepenen in Antwerpen, maken cont dat voer ons quamen Willem ende Peeter Volkaert gebroedere. Ende bekende dat zy omme eene somme gelts, die hen al ende wel es vergouden⁽¹⁾, verkocht hebben wel ende wettelec Heren Janne Van Ymmerseele, Riddere, Schouthete nv ter tijt tAntwerpen, in den naem ons geduchts Heeren van Burgoengien, alse ten jaersange behoef, die geordeneert es jaerlicx des ander daechs na Sinte Jans decollatio dach te doene, in de Borchkerke tAntwerpen, ter eere van Gode ende ter salichede van Jan Boeds ziele, derwelker God genadich sy, gelijc die Ordinantie inhoudt, die seuen ende twintich oude groote tornoyse tiaers erfelic grondchijs, die zy hadden op een huys ende stoue, gestaen inde Keyserstrate tusschen Jacops Bocs huys,’ enz. De inhoud van dit stuk lokt my uit om hier den lezer een paer Documenten te doen kennen, opzichtelyk de

(1) Vergouden, vergolden.

[p. 167]

zelfde oude Antwerpsche familie Bode, en welke my in originali zyn ter hand gekomen.

In vroegere tyden konden de bloedverwanten van een' vermoorden persoon zich vryelyk op den dader wreken, en hem dooden. Gepleegde manslacht werd byna nergens hier te lande van justitiewege achtervolgd, en eerst in 1349 werd binnen het Sticht van Utrecht het aloude gebruik vernietigd, volgens twelk de moordenaer door het gerecht niet kon worden aengehouden nisi ad instantiam familiae occisi & praesente corpore (Miraeus, Dipl. Belg. I., p. 780.) Men leze daerover des Heeren Raepsaets Analyse historique et critique de l'origine et des progrès des droits civils, politiques et réligieux des Belges, livre II, § 96, tom. I, p. 331 en volgg.

Wilde de schuldige zich redden, hy verstond zich met de familie des vermoorden, sloot met dezelve den vrede of mondzoen, betaelde zyn weregeld aen den Fiscus, en bekwam ten hove eene epistola securitatis

[p. 168]

of commissie van verzekerthede. Op dergelyke wyze werd in de maend Januarius van het jaer 1389, tusschen de familie van Jan Bode, en zyne moordenaers Jan en Nicolaes De Wyneghem en Jan Winken eenen peis of mondzoen gesloten, met dat gevolg, dat er eene dagelyksche misse werd ingesteld in de Kerk van O.L.V. alhier, tot lafenis van des afgestorvenen ziele, by het volgende Diploma: ‘Philips, filz de Roy de France, Duc de Bourgoingne, Conte de Flandres, dArtois & de Bourg.^ne, Palatin, Sire de Salins, Conte de Rethel & Seigneur de Malines. Sauoir faisons à tous presens & aduenir: Que comme au moys de januier lan de grace mil. ccc. . et neuf, Nous, par grant aduis & meure deliberation de conseil eussions dit, declairié sentence & ordonné certain traitée, pais & accord entre les enfans & amis charnelx de feu Jehan Bode, nre officier & bourgeois de nre ville dAnuers, d'une part, & Jehan & Nicolas De Wineghem et Jehan Winken, d'aultre part, et ce sur le fait & occasion de la mort & homicide, commis & perpetré par lesdiz freres De

[p. 169]

Wineghem, & le dit Jehan De Winken, en la personne du dict feu Jehan Bode; & entre les autres choses que les diz De Wineghem & Jehan De Winken, pour le remede & salut de lame du dit feu Jehan Bode paieroient, et seroient tenuz de paier, pour la fondacion dune chapelle en leglise prochial de notre Dame en notre dite ville dAnuers, en laquelle paroisse le dit feu Jehan Bode souloit⁽¹⁾ demourer, la somme de quinze cens liures parisis, de nre monnoye de Flandres, pour emploier en rentes, qui seroyent admorties si auant, comme la dite somme se pouvoit estendre. En laquelle chapelle le chapellain dicelle seroit tenu de celebrer ou faire celebrer chacun jour messe.....⁽²⁾ Donnee à Lille le xxvj. jour dauril lan de grace mil ccc. & dix huit.’

Tot dezelfde familie Bode is eindelyk nog betrekkelyk het navolgende stuk, gedagteekend 8 October 1476:

(1) Souloit, d.i. avait coutume.

(2) De meerrest betreft de Collatie, en het Bestuer der gelden.

[p. 170]

‘Wy Jan Van Mechelen ende Willem Van Tichelt, Scepenen van Antwerpen, maken cond dat voer Ons quamen Meester Jan Puylloys, Canonick, ende als Meyere van der Capittelen in Onser Vrouwen Kerke tAntwerpen, ende Meester Ambrosius Van Dinther, ooc Canonick inde selue Kerken, in deen partie: Henrick De Gramme ende Jan Van Vorspoel, de jonghe, als dekens, Claus Libbrechts ende Jan Vrient Floryssone, als gezwoorne des Ambachts van den Metsers ende Steenhouwers tAntwerpen voers., voer hen ende inden name van den gemeynen geselscape desselfs ambachts, in dander Partie, Bekenden ende verliden onderlinge, in beyden partien: alsoe tselue Ambacht, wt rechter deuotien, geneycht is te eerene ende te verchierne een Outaer vander ouder Besnijdenissen Ons Liefs Heeren, inder seluer Kerken ghestaen, soe hebben de voers. partien te beyden zijden gemaect ende geordineert de punten, conditien ende vorwaerden nabescreuen. Te wetene, in den yersten: want die van den gheslechte van den Bodinghers in ouden voorledenen tiden opten voers. Outaer

[p. 171]

gemaect ende gefundeert hebben erflic ende eeuwelic twee Capelrijen, ende want zy oec huer sepulture in de selue Capelle begrepen hebben, gelijc dat blijct byden sarken, dair inne gelegen, ende bi den gelaesvenstren, dair inne staende, ende met huer wapenen verwapent, soe es vorwaerde, dat die van den voers. geslechte behouden selen alle gesach die sy dair inne gehad hebben. Ende de voers. Metsers ende Steenhouwers selen moegen maken opten Outaer inde voers. Capelle een redelike Outaertafele⁽¹⁾ alsulcke als hen gelieuen sal, ende die mogen verwapenen, oft met huren Ambachtsteykene chieren. Item noch selen zy in haer tafelen moeten stellen, totten Zanten⁽²⁾ dair zy nv devotie toe hebben, de Santen nv aldaer staende, te wetene tHeilich cruce, de oude Besnijdenisse, ende Sinte Sebastiaen,’ enz.

105. Minderbroedersrui. By Akte van 1330 ‘in onser vrouwen auont te Lichtmissen’ maekt Bouden

(1) Een Outaertafereel, Schildery.

(2) Zanten, Sancten, Heiligen.

[p. 172]

Drake ‘canonick ende Prochiaen van Onser Vrouwen Kerke in Antwerpen, der fabriken der tafelen des heylichs geests ende der distribucien inde Kerke Sinte Woudborgen in de Borch tAntwerpen, vijf en vijftich oude groote tornoyse op een huys met gronde hove ende met al datter toe hoert, gestaen aen die Vlamincstrate, tusschen de Keyserstrate ende die Coeporte.’

114. Verwersruye. Lysbeth Maes, ‘weduwe wilen Hendrics Jongen,’ verkocht by Akte van 14 Februarius 1462 ‘een huys gestaen op den hoeck jegens de Veruwers brugge.’

117. Vindelingstraet. De lyst der haerdtelling van 1480 geeft op: ‘de Broecstrate daer tVingerlinc plach te stane.’

120. Blouwbroekstraet. Zie de laetstvorige aenmerking, waerby nog kan gemeld worden een vonnis van 17 April 1551 wegens ‘vijf huyskens aen de

[p. 173]

Borchkerk toebehoorende, comende aen de oude garijten deser Stadt, met eender plaetsen achter den houe van Heer Franchoisen Vanden Broecke, palende tegen drye huysen, in die Broeckstrate’

121. Accynsebrug. Zie de lyst van haerdtelling hierachter, waer de naem van Pisterne poorte in voorkomt. Misschien samengetrokken van Pistaverne, by Kiliaen Taverna potoria, Ganea, beteekenende.

[p. 174]

Tweede Wyk.

149. Paerdemerkt. Voor Wouter Vanden Brueke en Laurens Volkaerd, Schepenen van Antwerpen, compareerde in het jaer 1351, des Woensdaeghs vore dertien dach⁽¹⁾ Ioncvrouwe Yde Spronghinne, die eene Kapellanie stichtte, ‘te heffen van alselken goeden cheinse ende renten alsi heeft in Clapdorp ligghende, tusschen de strate, daer men gaet ter infirmarien waert in Claepdorp, ende de Perde maerct, beide vore neuen de roye, ende bi beiden ziden van der Achterstraten, ghelijc datter Symoon Drake in den Pijpel dat wederghedeel af houdende es.’

161. Lange-Achterstraet. Zie de laetstvorige aenmerking.

167. Hobokenstraet. In het Testament van Renaldus De Regnese, Kanonink van O.L.V. Kerk, van 1307,

(1) Dertiendach, d.i. Epiphania, decimus tertius dies à natali Christi. Kiliaen.

[p. 175]

tref ik twee legaten aen, het een ‘pro anima nobilis domicellae Aleydis de Perweis dominae quondam de Hoboken’⁽¹⁾ en het ander aen ‘Henrico de Hoboken.’ Wyders blykt uit een stuk van 1273, dat Waltherus de Hoboken by St-Elisabeths Gasthuis gewoond heeft. En eindelyk, ten bewyze hoe talryk en aenzienlyk die familie in deze Stad geweest is, zy hier nog bygevoegd, dat Johannis De Hoboken Priester, in den jare 1328 een Akte aenging voor de Schepenen Andreas De Hoboken en Nicolaus De Hoboken.

169. Lange-Winkelstraet. Jan Euerdeys, sone was van Westdoerne, gaf by Schepenbrief van 1398, op Sente Andries avont Apostels ‘terue eenen bogaert metten gronde, metten lande, gheleghen in den Winkel onder de Runtmolen, tusscen der stat veste ende Willem Goetens lant.’

170. Vekestraet. In het Codex diplomatum & privilegiorum Abbatiae S.^ti Michaelis Antwerpiae,

(1) Zie ook Butkens, Trophées, I, bl. 231.

[p. 176]

thans voor my liggende, bl. 147, vinde ik eene Akte van den jare 1239 overgeschreven, van Arnoldus De Lyra, canonicus beatae Mariae & decanus in Antwerpia, waerby aen het Klooster van St. Michiels wordt verkocht ‘duos mansos allodii sitos in platea quae dicitur Dekenstrate;’ daer ik echter nimmer den naem van Dekenstrate heb ontmoet, oordeel ik, dat hier eene verzinning, of lapsus calami, van den afschryver heeft plaets gehad, en dat er de Vekenstraet by bedoeld is.

172. Roodestraet. Een Beemd ‘buten der Roederpoerten’ wordt aengehaeld in de Akte van 1396, van welke wy hierachter op Meerebrugge zullen spreken. Hiernevens de afbeelding der oude Roodepoort buiten de Stad gezien, volgens eene schildery van den aenvang der zestiende eeuw.

179. Lange-Nieuwstraet. Zie boven op Korte-Nieuwstraet, N^o 43. In een Diploma van 1333, wordt een cyns aengehaeld ‘de manso sito juxta fossatum inter nouam plateam & Mere;’ en by Schepengoedenis van

[p. t.o. 176]

[p. 177]

3 September 1394 werd aen Gerard Kunijte, Priester, verkocht acht vlaemsche grooten ‘van eenen eynde hoefs⁽¹⁾ geleghen in de Langenuwestrate.’

180. Oogsettersstraet. De Hochsteters worden vermeld by Guicciardyn, bl. 130. Zy waren, met de Foggers en Welsers (zegt Laurens Van Haecht Goidtsenhoven, in zyne Chroniicke van de Hertoghen van Brabant, bl. 14 verso,) de voornaemste Kooplieden van Antwerpen. Men kan hun huis in de groote kaert van Virgilius Bononiensis zeer goed onderscheiden.

181. Markgravestraet. De naem schynt in het midden der vyftiende eeuw niet bekend te zyn geweest, vermits ik een titel van 15 Juny 1342 heb voor my liggen van een ‘huis ende hof inde Nyenstrate gestaen, tusschen Goesene Van Dixmuyden, ende Janne Van Bercheem,’ dragende op den rug het latergeschrevene opschrift: ‘Brief vande Rooy Tonne, gestaen inde Margrafstrate.’

(1) Hoefs is niet van hoef, maer van hof; ofschoon beide woorden eigenlyk dezelfde zyn.

[p. 178]

182. St.-Jacobsstraet. Ik zag den Rentebrief van eene schuld, in 1471 erkend, ‘op een duyfhuys met seven Cameren gestaen in Sinte Jacobs strate, by Sinte Jacobs Capelle, nevens Willem Rubbens erue.’

183. Parochiaenstraet. Ofschoon door Diercxsens op het jaer 1489 vermeld, zoo blykt het echter door de groote kaert van Virgilius Bononiensis, dat deze straet in 1565 nog niet bestond.

186. Kipdorp. Geschreven Kypdorp in het Testament van Henrik Nose van 1232, zoo ook in het Testament van Petrus Conradi, 1273: - ‘in Kypedorp circa finem in manso Gerungi Molendinarii;’ Verders in eene Akte van 1307 smaendaechs na den andach van dertien daghe: ‘Kateline, Ian Volards wijf verliede ende bekende dat Arnoud Van Casterle, die backere, heeft vi. sc. siaers op ene alue Hofstad ende op een alf huus, dat hare toe behort, staende in Kijpdorp tusschen Diederichs Maders huus ende Arnolds Van Casterle voreghenoemt.’ - In het vorenberoepen

[p. 179]

Testament van Hugo De Knocke (1295): ‘Item in Campo de Kiepdorp Willelmus Mollart,’ en in eene goedenis van 1417: ‘huys met houe in Kijpdorp, comende achter ane den Bolhof.’

189. Paddegracht. Ten jare 1379, dertiene dage in Wedemaent⁽¹⁾ verkocht ‘Her Iacob tSmit, doudere, Priester, Heren Janne Adelisen, Priester, yaers erflec twee guldene penninghe, gheheeten guldene hallinghe van Florenchen, op sine huysinghe, gestaen ouer tkerchof, bi de Grote Paddengracht, tusschen Her Willem Spierincs huys aen deen zide, ende Aernouds huysinghe van Houorst.’

(1) Wedemaend, Weedmaend, Weydmaend, Wedermaend, d.i. Junius.

[p. 180]

Derde Wyk.

206. Cathelynevest. Zie Diercxsens, ad annum 876. Tom. I, p. 59.

216. Papestraet. Daer het oprichten eener openbare school, in 1305, reeds uit zichzelve eene opmerkenswaerdige zaek is, zoo kan ik my niet onthouden de Akte der instelling van de Papenschool hier te laten volgen, gelyk dezelve gevonden wordt in het fruweelen Privilegieboek van Antwerpen, bladz. 6.

‘Allen den ghenen, die dese lettren selen sien, ende horen lesen; Meester Hugho van den Cnocke, Deken, Arnout Pollaer, Cantere, ende die Capitele ghemeinelike van Onser Vrouwen Kerke van Antwerpen, saluit ende kennisse der waerheit: Wi doen u te wetene, dat Wi willen ende willecoren vore Ons ende vor onse nacomelinghe, dat dat huus, dat onse ghemeine es, dat men ghemeinlake heet dPapenhuus, dat men dat ewelike orboeren sal tote

[p. 181]

eenre scole, ende tote anders enghenen sticken⁽¹⁾, ende sonder eneghen solre⁽²⁾ daer in te makene, behoudeleke altoes, in dit vorseide huus, dat ene scole sal sijn der kerken ende der capitelen recht, die hier vorghenoemt sijn. In orconscape van desen dinghen ende in kennessen van waerheiden hebbe Wi onsen zeghel ane dese letteren ghehanghen, die ghemaect ende ghegheuen waren int jaer ons Heren, als men screef dusentech drie hondert ende viue, des maendaghes na Sente Bauen dach.’

217. Oude-Koordemarkt. Koopbrief van 1318, des donredaegs na half vasten, van een ‘huis ghestaen ane die Corenmerct; naest den Reeftre;’ - van 1328: ‘Meester Pauwels Menjaert die surgijn.... vercocht enen eersamen manne Heren Boudene Draken, Prochiaen vander Kerken Onser Vrouwen in Antwerpen, vier Scell. tiaers groter ouder tornoise, gued ende custbaer⁽³⁾ van monten sconings van Vrancrike, iaerliker ende erfliker renten, op sine Hofstat

(1) Tote anders enghenen sticken, tot geen andere zaken.

(2) Solre, zolder.

(3) Goede en kostbare (munte).

[p. 182]

ende op thuis dat daer op staet, gheleghen ane die Corenmerct tAntwerpen, tusschen thuis dat wilen was des jongers Pauwels Bornecolfs, ende des selfs meesters Pauwels ander huis.’

218. Zwaluwstraet. Cleyn Waelhem geheeten in een stuk van 18 December 1510: ‘huys gestaen en gelegen opten hoeck van Cleyn Waelhem, by de Coremerct, comende achter aen Jans Van Lyere erue.’

222. Eyermarkt. Als Veemarkt voorkomende in het Testament van Jan Alleyn, Priester, van den jare 1307: ‘Assigno domum & domistadium situm apud plateam dictam Veemarct’; - in eene koopcedul van 1334: ‘een huis dat ghestaen es ane de veemarct dwers ouer ieghen der bruderen van der derder ordene’; - En in eene andere van 17 Oogst 1377: ‘huys geheeten den Horen, gestaen daer wilen de Veemerct tAntwerpen plach te sine, ende nv de Zuyuelmerct es.’

[p. 183]

Intusschen verdient het opmerking, dat nog in 1388 van Stadswege geboden werd: ‘dat vanden hoeck, daer Meester Jan Nuyts sijn huys heeft, by de stappe naer de Merrepoorte, tot aen de Beggaerde poorte toe, sal gehouden worden de mercten van ossen ende ander vee.’ (Clementijnboek, bl. 45 verso).

225. Kammerstraet. Van onheugelyke tyden alzoo bekend. Het reeds op Lange-Koepoortstraet bygebrachte stuk van Henrik Nose, gedagteekend die beati Marci evangelistae 1232, vermeldt een huis, ‘juxta pontem de Cammerstrate infra fossatum Henrici Pellifex⁽¹⁾.’

Overwaerdig om te dezer plaetse aengehaeld te worden is het navolgende Document, hetwelk men by kopy aentreft in het oud Register met de berderen, ter Archieven van Antwerpen, bl. 8: ‘Gheordonneert bi den Jonckere Van Zevenbergen, Scouthete, by

(1) sGorters put?

[p. 184]

den Burgemeesteren, Scepenen ende Raede van de Stad van Antwerpen, anno 1400, sestien dage in julio: Soe wie, enz. Item int vorss. jaer ende opten vorss. dach, soe wart gheconsenteert van de Scouthete, Burgemeesteren, Scepenen ende Raede vorgenoemt, den goeden lieden van de Cammerstraten: want vormaels biden Heeren ende byder Stad gheboden was, dat men tusscen de Cammerpoerte ende tsGortersputte, gheene huyse aldaer bedecken noch bestoppen en mochte, dan met tichelen, of met leeme, daer mede dat de huysen aldaer zeer te nieute⁽¹⁾ ende te valle gingen, ende meer ghegaen souden hebben (en ware daer op niet versien gheweest): dat de selve goede liede vordane hare huyse aldaer zullen moghen doen verdecken ende verstoppen ghelic zy vormaels ghedaen hebben, dats te wetene, soe waer zy nieuwe ghespanne⁽²⁾ zetten, dat zy die met tichelen zullen moegen doen decken, ende daer zy gheene nieuwe ghespanne en zetten, daer zullen

(1) Te nieute, te niet.

(2) Ghespanne, welfsel van den zolder, zegt Kiliaen.

[p. 185]

zy moeten goede scindelen⁽¹⁾ wel geleemt doen leggen opte latten, eer zy daer op stoppen, of decken zullen mogen.’

227. Everdykstraet. Dat het wezendlyk Everdey- of Everdeistraet wezen moet, meen ik uit de volgende stukken te kunnen opmaken. I. Donatie van Johannis Drake, aen St.-Michiels Klooster, van 1282 feriâ quintâ ante quasimodo, waerin: ‘domistadium, situm circa medium plateae de Cammerstrate in initio de Euerdeistrate’; - II. Koopakte van 1332: ‘huis gestaen in de Euerdyestrate naest Heinrics des Zalechs huise’; III. van 1403: ‘huys ghestaen opten hoec vander Euerdeystrate, ter Gasthuysstraten waert ane’; en IV. in de lyst der haerdtelling van 1480: ‘dEuerdeystrate totter duynen.’

Men vindt Euerdeie van Lillo als Schepen van Antwerpen opgenoemd in een' brief van 1290, by LeRoy, Notitia Marchionatus, p. 134. - en Donkard

(1) Scindel, schalie.

[p. 186]

Euerdey in een anderen van 1374: ‘joncvrouwe Lijsbeth Raes, papen dochter... gaf... der Kerke van St.-Jorijs twee gedeelte van eenen guldenen penninghe, die men heet Antwerpschen Scilt, die si heeft ende houdende es ende voermaels ghecreech jeghen Donkarde Euerdey, op sijn huis ghestaen in Sente Michielsstrate⁽¹⁾.’ Zie ook het aengehaelde op Appelstraet en Winkelstraet.

229. Korte-Gasthuysstraet. Werd ook in vorige tyden de Gasthuis Steeg of Steger genoemd, als namelyk in een brief van 13 Augustus 1375, wegens een huis ‘cum domistadio, fundo & suis pertinentiis, stante Antwerpiae super moenia inter portam dictam Cammerpoorte & gradum plateae hospitalis, dictum Gasthuyssteger.’

230. Lombaerdevest. Verkooping van een jaerlyksche Rente, de dato 16 Januarii 1500, ten laste van ‘Merten de Meyere, Beeldsnijder, op tsuyteynde van

(1) Sinte Michielsstraet of St.-Michiels Kloosterstraet, wordt nu enkel de Kloosterstraet genoemd.

[p. 187]

eenen Loouen metter gronde, gestaen opte veste, buyten de Meerpoorte, daermen ter Lombaerden veste waert gaet.’

234. Groendalstraet. Werd in 1332 een Steeg genoemd: ‘een huus dat ghestaen es in de Gasthuisstrate⁽¹⁾ naest Claus Van Haefdoncs huise, op den hoeck vander Steghe, datmen heet tGroenedal.’

237. Meir. Of het deze plaets zy welke in de Donatie van 1232 van Magister Henricus Nose bedoeld is door den naem van ‘Grondelose Mere circa viam versum meridiem, dimidium bunarum’ enz., zou ik niet durven verzekeren. Misschien had men het oog op de Wilde Zee (zie Vyfhoek). Meer zekerheid hebben wy, dat de genoemde plaets wordt aengeduid in Akten van de jaren 1273, 1328, 1330 en 1354, waerin men ontmoet: ‘in Mere in manso Waltheri Contemakere; - een stucke lands gheleghen buten der nieuwer vesten tusschen der Mere ende Kijpdorp

(1) De korte.

[p. 188]

dat houd een half bunder; - den huse daer Gielijs de Draiere in woent, dat ghestaen es inde Corte Mere jeghen den Bogarde ouer opden hoec; - huis, hof ende grond gestaen inde Meere tAntwerpen, ane de zuydsijde.’

Men weet dat de Meirpoort, in 1541 afgebroken, eertyds eene Stadsbuitenpoort geweest is. Op aenzoeking van Hertog Jan den III werd dezelve, ten jare 1332 van Stadswege afgestaen aen s'vorsten Spreker of Hofnar Steven den heraut (Stephano histrioni zegt de brieftitel, in dorso); zie hier den inhoud der Akte: ‘Wi Scepenen ende ghemeenlec de Raed vander Stat van Antwerpen, maken cont allen den ghenen die desen letteren selen zien, ochte horen lesen, dat Wi met vorsieneghen ripen rade, omme pourfijt ende nutscap onser voers. Stat, ende oec omme bede ende versoech ons liefs Heren sHertoghen van Brabant, gheuen ende ghegheuen hebben onsen lieuen vrient Steuene den yraut, de Mereporte, met al datter toe behoert, terue ende in erflecken rechte

[p. 189]

te houdene ende te hebbene, siaers omme drie penninghe louensche jaerlecker renten, te gheldene ende te gheuene alle iaren, van den vors. Steuene, ende van sine nacomelinghen, Ons ochte onser Stat Rentmeester, behoudelec altoes dien⁽¹⁾, waert dat de Stat dier porten in eneghen tiden hadde te doene⁽²⁾, dat si die altoes orboren sal, sonder yemans wedersegghen. (1332, op Sente Valentijns dach).’

Steven de Heraut schynt echter niet lang dit eigendom bezeten te hebben, en reeds in 1339 te zyn gestorven; want des Sondaegs vore Sente Marcs dach des Evangelisten van dat jaer, bekende zyn executeur testamentair Jan Kerstiaens de Vleeschouwere ‘dat hi om ene sume gelds, die hem al es vergouden, vercocht heeft wettelecke, alse executoer Steuens des Hierauds wilen was, heren Heinrike Scauarde, den Priester, de poerte, die men heet de Merepoerte, met al dat daer toe hoert.’ Doch de Stad hernam weêr later deze poort, als blykt by Akte van

(1) Dien, hoc.

(2) Hadde te doen, van doen had.

[p. 190]

1396 op St.-Lucas dach: ‘Scepenen ende Raid vander Stad van Antwerpen, saluit. Want Wy, om orbore ende profijt der stad van Antwerpen voirs. alsoe ouerdragen sijn met Heren Clause vten Mortiere, Priester, by raide ende goetdunkene van eersame Heren den deken ende Cappitelen van Onser Vrouwen Kerke tAntwerpen vander Meerpoerten, toebehoerende der capelrien die de voirs. Her Claus heeft in Onser Vrouwen Kerke voirs.: Dat ons de voirs. Her Claus ter voirs. Stad behouf, bi consente van minen Here den Deken, ende den Heren van der Capitlen voirs. de voirs. Meerpoerte ouer heeft ghegeuen ewelec te ghebrukene ende te behoudene, der voirs. Stad, om viere guldene tiaers erfliker renten, die Wy Heren Clause bewisen souden: soe doen Wi cond v allen dat Wy.... bewisen drie oude scilden yaers op een huis, grond ende stede, gestaen buten der Coepoerten, op enen beemt buten der Roederpoerten,’ enz.

241. Meerstege. Genoemd in eene goedenis van 23 July 1414: ‘Vrouwe Lijsbet Van Kets, met Her

[p. 191]

Arnout Van Ymmersele, Riddere, haren wettegen man - verkochten Heren Petren Hommelijn, Priester, die negene oude groten op een huys metten houe, ghestaen buten de Kiipdorp poerte aenden steenwech, streckende achter bute in de Meersteghe.’

244. Schuttershofstraet. De Schutters Stege geheeten, in de lyst der haerdtelling van 1480.

254. Lange-Gasthuysstraet. Wordt platea hospitalis genoemd in het Testament van Magister Symon, cantor ecclesiae beatae Mariae, van den jare 1282, sabbato post festum beati Nicholai.

256. Mechelscheplyn. Hiet Sinte Jorijsplaetse in een stuk van 10 Januarius 1475.

269. Kipperpoortvest. De reeds aengevoerde Annales Antverpienses van Valckenisse bevatten hetgene volgt: ‘1314 werden begonst de Kipdorp poorte met eenen toren op den Hayendijcke; want die van te

[p. 192]

vorens maer gesloten en hadde met eene yseren breme. Van gelijcken wirt ook begonst St.-Joris poorte ende St.-Jans poorte; dan werden alle, A.^o 1543 afgebroken.’ Men ziet de oude Kipdorppoort en de buitenvesten, zoo als dezelve vóór 1543 bestonden, op de hiernevens ingevoegde Lithographie afgebeeld, volgens eene houtsneeplate van den aenvang der zestiende eeuw, thans in het bezit van den Heer Steenecruys, te Antwerpen.

Te dezer gelegenheid zal het niet ongepast, en ook den lezer voor vast niet onaengenaem zyn, te weten, op welke wyze de Stad in vorige tyden aen de middelen geraekte om muren en vesten te bouwen. Behalven de gewone belastingen en rentheffingen, werden ook daertoe de criminele gerechtswyzingen dienstbaer gemaekt. Zoo vindt men, in het Clementyn- en Correctieboek dezer Stad, verscheidene vonnissen, in welke den schuldigen als boete werd opgelegd om één of meer roeden muers te doen maken. Ik zal slechts twee voorbeelden bybrengen die dit bevestigen. Men

[p. t.o. 192]

[p. 193]

leest in gedachte Registers het volgende: I. ‘Dese worden uitgheseeght⁽¹⁾ den vierden dach in September anno xcvi (1396) biden Scoutete ende Schepenen: - Jan De Hont, die men heet Hondeken, - Jan Heyns de Zeeldrayere, - Hannekyn de Mandemakere, - Moenken de Wynkoepere. Dese iiij ghesellen, ouermids dat sy omme ghegaen hebben met putierscape⁽²⁾, met onzedelike wandelinghen⁽³⁾, ende oec huyssoechinghe⁽⁴⁾ ghehanteert hebben, zoe sullen zy trecken ende elc van hen eene pelgrimagie doen te Ste Jacops in Galissien, ende uut de Stat ende bewisinghe⁽⁵⁾ van Antwerpen trecken, bi sonneschine, ende niet wederkeeren noch comen binnen de Stat oft bewisinghe van Antwerpen zy en hebben elc⁽⁶⁾ die pelgrimagie ghedaen,

(1) Uitgezegd, voor uitgebannen.

(2) Putierscape, hoerery. Indien thans de muren van Antwerpen door middel van zulke beboetingen moesten worden opgebouwd!

(3) Wandeling, levenswyze; even als ommegang.

(4) Huyssoechinghe doen, is irrumpere in oedes violenter, & cum impetu ingredi. Zie Kiliaen op het woord.

(5) Bewisinghe, jurisdictie, zoo verre als het geuysde der rechtspleging van Antwerpen zich uitstrekt.

(6) d.i. dan voor zoo verre zy hebben.

[p. 194]

ende daeraf goede brieue ghesonden den Heere ende der Stat, dat zy die ghedaen hebben. Ende dat zy nochtans niet inne en sullen moghen comen, zy en hebben sheere gemoed⁽¹⁾, ende zy en hebben elc de Stat ghemaect eene roede muers, met gariten⁽²⁾ op de veste, daerse hen bewyst wordt van de Stat weghen, teenen teekene van haren onseden.’ II. ‘Int iaer ons Heeren 1400, acht dagen in October. Jan ende Claus Vander Borch, van Zantvliete, gebroeders. Ouermidts dat zy der goeder knapen cramen van den meerslieden, die tZantvliete kermissen comen waren, ontwee sloegen, &c. Soe selen zy geuen den Heere elck sesse Croenen, ende der Stat elck eene halve roede muers verborgen te doen makene, tusschen dit ende Alreheiligenmisse, elc op⁽³⁾ sijn een hand.’ Men vergelyke hiermede de Verhandeling over de Steenboeten, in het tweede deel der Nieuwe Bydragen, Leyden, 1766, bl. 59 en volgg.

(1) S'heeren gemoed hebben, is met hem verzoend zyn, hem genoegen gedaen hebben. Zie Huydekoper, op Melis Stoke, D. II, bl. 41.

(2) Het fransche guérite.

(3) Dat is, op pene van.

[p. 195]

Om myne aenmerkingen niet te verre te doen uitdygen, zal ik hier nog alleen byvoegen, dat de Stad, in den aenvang der viertiende eeuw, en ter bestryding der kosten van opbouwing en kassyding, zoo van de Straten als van de Stadsvesten⁽¹⁾, onderscheidene ledige gronden verkocht, die zy by Hertoglyken brief van 1249 in eigendom verkregen had. Zie de Charters, hierachter.

271. Lange-Meistraet. De zelfde persoon komt voor in eene verkoopakte van 8 November 1428, onder den naem van Jan de Coninc die men heet De Meyere, Scepen van Antwerpen.

(1) ‘1306. In dit iaer begonst men alhier de straten te casseyen’. (Annales Antverp. MSS. hiervoren nog aengehaeld.) Zie ook Grammaye.

[p. 196]

Vierde Wyk.

278. Oude-Haenstraet. In een werkjen, door M.F. Van Langren opgesteld, en getiteld Bewys van de alderbequaemste en profytelykste inventie om de overtreffelyke en vermaerde koopstad van Antwerpen te verlossen van de pestige en ongesonde locht, komende uyt de vuyle, verrotte en stinkende Ruyen, gedrukt by G. Scheybels, te Brussel, 1661, in-4.^o, wordt zeer dikwyls van de Dodaenen der Antwerpsche Ruien gesproken; ten blyke alzoo, dat dit woord (in 't fransch Dos d'ane) van ouds binnen deze Stad in gebruik was. De lyst der haerdtelling van 1480 noemt deze Straet doud dane. Dane is een das of reebok. Men kieze!

280. Vlamingsveld. Behoorde tot de Cammerstrate blykens eene Akte van 1452, waerin men gewag maekt van ‘een huis gestaen in de Cammerstrate opt Vleemincsvelt.’ Doch werd ook al zeer vroeg enkel

[p. 197]

Vlamingsveld geschreven. Het Testament van Joannes Alleyn, Priester, van het jaer 1307, vermeldt een' cyns ‘in platea dicta Vlaemincs velt in domibus ac fundis & ceteris pertinentiis’; en in een Document van 1343 ‘een huis, grond ende houe gestaen op Vleemincx velt.’

Ten aenzien van den oorsprong der benaming sGorters put zal het voldoende zyn den inhoud eener Akte van 1312 te doen kennen, waeruit men mag gelooven, dat hierdoor aen een' familienaem herinnert wordt: ‘Wi Pauwels Bornecolue ende Claus Canteman Scepenen in Antwerpen. Maken cont dat vore Ons comen es Jan die men heet Predeckere, ende heeft bekent dat hi vercocht heft Iden Vander Mere, Jans Nichaels stiefdochter, viertech scellinghe siaers erflecs cheins paimonts, also altoes in borse gaen sal, op sijn husinghe ende op sijn lant, datter husinghen behoert, dat ghestaen ende gheleghen es tAntwerpen, in de Cammerstrate, tusschen Claus des Gorters huis, ane deen side, ende der Musinnen

[p. 198]

huis aen dander side..... (op Sente Jans Baptisten dach in midden somere.’)

281 en 283. Breedestraet en Beggynestraet. Goedenis van 1329, wegens ‘een huis ghestaen inde Beghinen strate;’ - en van 1440: ‘Amelberch Rubbens vercocht Wouteren Noyens, die twintich scellinge grote erflic, die zy hadde ende heffende was op een huys metten gronde gestaen inde Beghinen strate, ende dat Jan Rubbens haer vader voermaels daerop terue gaf Clause Van Pantgate.’

287. Appaertstraet. Hetgeen de Commissie over deze Straet heeft bygebracht werd my nader bevestigd door eene Akte van 12 April 1563, in welke ik vermeld vond ‘een huys in de Nyeuwe Happaert strate, tusschen Henricx Happaerts huys,’ enz.

289. Steenhouwersvest. By Contract van 4 November 1409 werd verkocht ‘een huys metten houe ghestaen op de Steenhouwers veste, met alder inhauen ende

[p. 199]

jouweelen van huisrade, ende anders nv daer in zijnde.’

294. Boeksteeg. De naem van deze Steeg is niet van de daerin gelegen huizen, maer van den familienaem Bok of Buc afkomstig. Wouter Buc (op zyn zegel staet Bok) was Schepen van Antwerpen in 1330. Voor Wouter Vanden Bruke en Jan Bode, Schepenen, verschenen in 1341, des Sondaegs na des Heilichs Sacramentsdach, ‘Her Claus Vander Haghen, Priester, ende Woutre Quareel, ende bekenden dat deselve Her Claus ghegheuen heeft den seluen Woutren, terue een stucke lands gheleghen ane de Steghe die gaet ter houinghen wert, die men heet Sher Wouters Bucs steghe, tusschen Aliten land Vanden Horncke ende Jans Hoes land, op welke stucke lands de vorseide Woutere nv een huis heeft doen maken.’ Verders komt Waltherus Boc als getuigen voor, in eene Charter van 1209, by Le Roy, Notitia Marchionatus, p. 173.

302. Lange-Schuitstraet. Ook hier wordt aen een' familienaem herinnert; want in het Stadsprotokol van

[p. 200]

1538 tot 1564 ontmoet men, dat by Akte van 14 Juny 1543, ‘Aert Schoyte, Schepene, verkoghte tot behoef van dese Stadt een pleck erue, met eenen gange, ende wat erue daer neffens liggende, in der voors. Aert Schoyten erue ende grooten hof, aghter sijn huysinge op de Breede-Beggijnestrate alhier gestaen, uytcomende inde Bocsstege, tot behoef van de Strate, die de Stad geconcipieert heeft aldaer te maken.’

309. Ryke-Beukelaerstraet. By goedenis van 10 December 1548 wordt verkocht ‘een huys geheeten Batenborch, gestaen ende gelegen in de Ridderstrate, alias opten hoeck noortwaert van den nyeuwen Straten loopende nae sBeuckeleeren erue toe.’

314. Lange-Vliegstege. Vermeld in een' Goedenisbrief van 26 Augustus 1454: ‘tHoechuis vander Vlierstegen, ende drie huisen daer neffens ane gestaen inde Cloesterstrate van Sinte Michiels.’

[p. 201]

316. Kloosterstraet. Behalven het aengevoerde in den evengemelden Goedenisbrief, vond ik nog deze Straet als St.-Michielsstraet opgenoemd in het Testament van Petrus Conradi van 1273: ‘In manso Johannis Monachi in platea S.^ti Michaelis.’

318. Lange-Lepelstraet. Schepenakte van 19 Junius 1397, waerin: ‘een huis ende hof ghestaen in de Lepelstrate’, - en van 23 December 1407: ‘eenen hof met sijnre toebehoerten, gelegen in de Lepelstrate, tusschen Reyneers hof inde kerue aen deen zijde,’ enz.

324. Schilleken. De lyst der haerdtelling van 1480 noemt het ‘het Cleyne Scelleken.’

331. Hoogstraet. Vermeld in de Donatie van Henrik Nose, van 1232: ‘Item in altâ plateâ, in manso Catharinae Relten.’ - In eene Akte van 1284: ‘Nos Wilhelmus Wilmari & Nicolaus dictus Deken, scabini villae Antverpiae. Notum facimus

[p. 202]

universis presentia visuris, quod Zimarus junior in nostra presentia constitutus recepit à viris religiosis abbatiae & conventûs Sancti Michaelis in Antverpia, in emphiteosim, domistadium suum, in quo dictus Zimarus commoratur, ab alta platea usque Monsterstrate’; - in eene andere van 1313: ‘de woninghe die ghestaen es in de Hoghestrate naest Ser Jans Papen woninghe’; - en van 1349: ‘Heinric De Proefst, wonachtich inde Hoghestrate, vercocht enen eersamen manne Heren Janne Van Steenberghen, Canonc van Onser Vrouwen Kerke.... op sijn huis inde Hoghestrate, op den hoech van der Steghen, daer men gaet ten Borchwale wert.’

332. Rendierstraet. In myne aenhaling hierboven, op Lange-Lepelstraet, heeft men Reyneers hof ontmoet, welke familienaem ook hier schynt in aenmerking te moeten komen; immers, by Akte van 1459 wordt gesproken van ‘eene Herberge metten huysingen, houe, plaetsen, stallen, gronde ende toebehoerten geheeten den Rooden Leeu, gestaen inde Camerstrate

[p. 203]

tusscen dMoelenyzer aen deen zijde ende tVercxken aen dander zide, comende achter vte in sHer Reyneers Steghe.’

345. Groote-Peeterpotstraet. Als Monsterstrate in de bovenaengehaelde Akte van 1284 vermeld (zie Hoogstraet); doch Munsterstrate geheeten in eene andere van 15 Februarius 1400: ‘een huus in de Munsterstrate streckende achter vte op tZant.’ In de Excellente Kronike van Brabant gedrukt by Jan Van Doesborch te Antwerpen, in 1530, bl. B. b. ij. verso, wordt aen deze Straet een zonderlingen oorsprong toegeschreven: ‘Doe vocht Brabon tegen den Ruese (zegt de schryver derzelve), daer hi veel te liden had, want die Ruese was fel ende sijn slagen waren groot. Mer ten lesten wert hi verwonnen, ende Brabon sloech hem sijn rechter hant af, ende daerna sijn hooft, ende hi nam des Ruesen hant ende werpse ontrent der halver Schelden. Ende also verre als Brabon die hant werp so verre behoort de Scelde aen Brabant, ende van dien hant werpe heeft

[p. 204]

Antwerpen noch den name behouden. Doe die Ruese verslagen was, so reet Brabon tot eenen Monstere, die stont daer Sinte Michiels Cloostere nv staet, ende noch heet die Straet die Monsterstrate, ende daer aenbedemen Mars den god vander oorlogen.’ Versta door Monster of Munster een Kerk (ecclesia major, by Kiliaen).

350. Het Zand. In het Clementynboek ter Archieven van Antwerpen, bl. 23, vindt men: ‘Geordoneert bi den Heren ende bi der Stad int iaer Ons Heren als men schreef m.ccc. negentich ende sesse, tien dagen in iunio, dat men uitgeven sal die plaetse geheeten tSant, elken sijn gevoech daer af, ende so wie meest daer omme geeft, die sal de naeste sijn in die stede ende parceele.’ Ook nog genoemd in eene Akte van 9 September 1462: ‘Jan Vanden Broeke sone wilen Joannes Vanden Broeke, der Stad Secretarijs was, vercocht een huis ghestaen op tSant tusschen sGodshuys van Oudergeem erue ane deen zide ende de Strate ane dander zide.’