Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 10

[p. 300]

De Goudbloem van Sint-Nikolaes, hoofdkamer van 't Land van Waes.

Onder de resolutie-boeken der vlaemsche Kamers van Rhetorica zyn er weinige zoo nauwkeurig onderhouden als hetgene van de Rederykkamer te Sint-Nicolaes. By het ter hand nemen van dit belangryk document, hebben wy ons enkel de taek van afschryver moeten opleggen om de geschiedenis der Hoofdkamer van 't land van Waes te geven. Deze geschiedenis, wel is waer, levert weinig belangryks ten opzichte van de kunst op, immers daer wordt meer van maeltyden en drinkgelagan dan van pryskampen gesproken; zy is van een anderen kant juist daerom merkwaerdig, omdat ze eenigzins het gordyn opligt van 't huishoudelyk leven der Kamers, en den aerd van 't Gildewezen ontdekt. Zie hier omtrent het voornaemste wat ik vermeend heb uit gemeld resolutie-boek te kunnen trekken.

In de vorige eeuw bezat het land van Waes negen Kamers van Rhetorica, namelyk:

Te Sint-Nikolaes, de Goudbloem, met kenspreuk: Behouden simpel van sinnen. Deze Kamer draegt in haer blazoen het kindeken Jesus zittende op een rood kussen in 't groene veld, houdende in de regter hand eene goudbloem, in de linker eene rol met voornoemde kenspreuk. Over het hoofd des Kinds vallen vyftien druppelen uit de wolken. Boven op den schild ziet men den name Jesus omgeven van lichtstralen. Het geheele wordt omsloten met eenen krans van de bloemen en gewassen welke de

[p. 301]

negen waessche Kamers elk in haer schild voeren, tot teeken dat zy de Hoofdkamer van allen is.

Te Lokeren, de Wynspers, met kenspreuk: 't Geschiedt uit liefde. Zy voert in haer blazoen het kindeken Jesus, staende op eene wynpers, waeruit eene met een druiventros geladen wyngaerdrank steekt, die kringsgewys tot onder de voeten van 't Kindeken komt. Het uit de pers loopende sap wordt van eenen engel in eenen kelk opgevangen.

Te Stekene, de Distelbloem, met zinspreuk: Scherp om grypen. Zy voert het kindeken Jesus in eenen krans van distelbloemen, hebbende in de regtere hand een lang kruis, in de linkere den wereldbol.

Te Temsche, den Wyngaerdrank. Deze schryft: Oodmoedig verzaemd. Haer blazoen vertoont de H. moeder Anna met Maria en Jesus, zittende in een zomerhuisje van wyngaerdranken.

Te Rupelmonde, de Genoffel, voor kenspreuk voerende: Wat schaet dat groeit. Deze voert in haer schild de moeder Gods, haer Kindeken op den schoot houdende, in eenen krans van genoffelbloemen. Onder aen leest men:

Wat schaet dat groeit¹?
De bloem die bloeit;
Van my Schrifture meldt,
Ik ben de bloem van 't veld.

Te Waesmunster, de Koornbloem, met kenspreuk: Jong zonder erg. Zy voert in haer wapen het kindeken Jesus, zittende op een rood kussen; nevens hem twee koornbloemen met eene rol, waerop de zinspreuk staet. Boven aen ziet men het wapen van aertshertog Albert, onder aen dat van 't Land van Waes met het jaertal 1614.

1 Wat schaedt het, dat het groeit?

[p. 302]

Te Beveren, de Christus oog, die schryft: Christus dogen onderdaen. Haer blazoen verbeeldt den gekruisten Godmensch met Maria en Johannes naest hem en twee zwevende engelen die in eenen kelk zyn bloed opvangen. Onder op den Kalvarieberg, aen den voet van 't kruis, staet een struik van bloemen genaemd Christus oogen, in 't verschiet Jerusalem.

Deze Kamer was uitgestorven, toen zy in 1745 van den hoofdprins De Castro nieuwe brieven van toestemming verkreeg.

Te Nieukerke, de Vlasbloem, met kenspreuk: Peist op 't sterven. Zy voert in haren schild het kindeken Jesus met een lang kruis in den regteren arm, in de linkere hand den wereldbol, den dood onder de voeten tredende, op een groen veld met vlasbloemen bezaeid, waertusschen de spreuk staet: Cogita mori. Achter op het blazoen leest men het woord Rhetorica, met het jaertal 1545.

Dit blazoen is in 1727 veranderd, wanneer de Vlasbloem, uitgestorven zynde, de broederschap der H. Drievuldigheid, met toestemming van den hoofdprins Zaman, hare plaets heeft ingenomen, de twee blazoenen in een voegende: te weten langs de eene zyde staet de H. Drievuldigheid, langs de andere het voorschreven oud blazoen, met de woorden Jubilemus SS. Trinitati et dulcissimo Jesu in nostro flore fortissimi lini.

Te Elversele, de Roode Roos, voerende voor kenspreuk Onnoozel gezinde. Zy verbeeldt in haer wapen de H. Margareta, die in de regtere hand eene roode roos houdt, alsmede eene keting waermede zy den helschen draek onder de voeten houdt; in hare linkere hand voert zy een kruis.

Gelyk wy hier voren zeiden, is de Goudbloem van Sint-Nicolaes de Hoofdkamer dezer negen rhetoryken. Daertoe ontving zy octrooi van de Hoofdkamer van Gent,

[p. 303]

ten jare 1611, van welk regt zy onmiddelyk gebruik maekte om de Roode Roos van Elversele en de Vlasbloem van Nieukerke in te stellen. Deze laetste moet toen slechts vernieuwd zyn geworden, indien het hierboven aengehaeld jaertal 1545, dat op het blazoen prykte, echt is.

Wat het eerste opkomen der Goudbloem betreft, sommigen beweerden vroeger dat ze hare bevestiging en eerste voorregten ontving van keizer Karel, op den 10 january 1521; doch daervan bestonden, in de vorige eeuw, geene bescheeden. Wat meer schyn van waerheid heeft is dat zy, op verzoek van wethouders der beide banken van Sint-Nicolaes, en van Jakob Wittoek, presbyter en kapellaen, van Michiel van Landeghem, prinse, en Dirk Maes, deken, op den 10 february 1536 van de Fonteine van Gent gemagtigd is geworden om op landjuweelen en haegspelen te verschynen. Zy vereenigde zich toen met de broederschap van den Zoeten Naem Jesus, die eerst den 20 juny 1535, door Karel De Croy, bisschop van Doornyk, was ingesteld.

Zy was gevolmagtigd van schepenen der parochie, om voor de achterstallige schulden het goed der onwillige medebroeders te doen afpanden, en by zegelbrief, van 't jaer 1610, is haer de magt gegeven van by executie of afpanding de doodschulden en andere lasten, rakende het Gilde, te vervolgen, voor alle regters en wetten onder wier gebied een weigerend Gildebroeder zal bevonden worden. Doch men kwam zelden tot dit uiterste, en doorgaens had men liever de onwilligen uit het boek te schrabben. Andere Gilden bezaten ook dit regt, by voorbeeld die van den Handboog, by octroi van 't jaer 1613.

De resolutien deser Kamer werden genomen by den heere Hoofdprins, by Deken, Facteurs, Prince d'Amour, Cornet, Ouddekens en de gemeene Gildebroeders. Alle jaren, in de week der kerkwyding, vertoonde zy treur-

[p. 304]

of blyspelen, op een tooneel op de groote markt of in het landshuis, waertoe de onkosten gejont werden door de wetbanken der stad, tot de som van acht ponden groot of daer omtrent. De Goudbloemisten plagten ook, naer oude wyze, jaerlyks zich in sleden of wagens, Sint-Jans wagens geheeten, door de stad te laten voeren, waeruit zy vermakelyke spelen vertoonden.

Jaerlyks, op den dag na het kerkfeest van den naem Jesus, was er eene zielmis voor de overledene gildebroeders, waerna de deken, welke doorgaens maer voor éen jaer gekozen was, aen den hoofdprins, de oud-dekens, en gemeene gildebroeders rekening gaf van de ontvangsten en van zyne handeling. De rekening gesloten zynde, was de hoofdprins gewoon een nieuwen deken te kiezen tusschen drie door de Kamer opgegevene kandidaten, wier namen de opmaker der rekeningen hem overgaf. De gildebroeders betaelden aen den nieuwen deken hun aendeel, op pene van naer regte vervolgd te worden, of op eerlyke executie.

Wat de Goudbloemisten in de eerste eeuw van hun bestaen verrigt hebben is voor de geschiedenis verloren geraekt ‘vermits door de nederlandsche beroerten hare papieren in 't ongereet sijn bedegen. Ook tsedert dat dit kunstgenootschap haer eigen kamer niet meer en heeft, die sy van voor het jaer 1611 tot in den jaere 1656 in huere hadde, voorzien van tafel, stoelen, schaprijen, koffers, enz., isser onder de Facteurs ende Dekens veel gebleven en alsoo verloren gegaen.’

Het was den 11 january 1611, ten tyde dat jonker Jacques de Warniere Prinse was der Kamer, dat zy opene brieven van toestemming verleende aen die van Elversele om in gemelde gemeente eene Kamer op te rigten.

In het jaer 1650 of 1651, onder het dekenschap van

[p. 305]

van Frans de Coster, werd de wagen gemaekt, genaemd de Maegdenberg.

Deze wagen, die by groote feesten in den stoet reed, en waervan de weergaê thans nog by dorpsfeesten wel eens gezien wordt, was aen zyn achterend hoog verheven. Op de helling zaten negen meisjes, niet de negen zanggodinnen verbeeldende, gelyk men elders wel ziet, maer de negen rederykkamers van 't Land van Waes, voorgezeten van Apollo. Voor op den wagen zag men twee andere meisjes verbeeldende Pallas en Rhetorica, en welke het blazoen van 't Gilde vasthielden. De geheele maegdenberg zong liedekens tot lof van Jesus en der bovengenoemde Kamers. Deze wagen telkens, wanneer hy uitreed, was vergezeld van muzyk.

Volgens rekening van den deken Andries de Bruyne, gesloten den 15 january 1656, werd betaeld aen Frans de Wever drie schellingen vier groot, over het spelen op de klokken, by de kiezing en het doen van den eed, op den 2 mei 1655, van den nieuwen Hoofdman en Prins, den heer Jacques Zaman.

16 january 1664. Er wordt besloten dat voortaen elk persoon, die deel van het Gilde wenscht te maken, voor intreêgeld betalen zal acht schellingen groot, in plaets van 3 schell. 4 gr., gelyk tot nog toe geplogen was.

16 january 1665. Er wordt besloten jaerlyks, daegs na den zoeten naem Jesus, eene zielmis voor de overledene gildebroeders te doen celebreeren, waervoor zal betaeld worden, het inhalen naer de kerk er onder begrepen, aen den pastor acht schellingen gr., aen den koster twee schell. gr., en aen den zangmeester 16 schell. gr.

15 january 1666. Er wordt besloten dat de schapraei zal verkocht worden, en dat men een dennen kofferken zal laten maken ter bewaring van de handvesten.

[p. 306]

Ten jare 1671 werd op het Gemeentehuis eene koffer gesteld, om de Zinnekleederen¹ te bewaren.

Den 6 february 1673 schafte het Gilde zich eenen boek aen, waerin alle de vertoonde spelen zouden worden opgeschreven.

Den 15 january 1681 werd besloten aen elken liefhebber of speler ‘in 't proeven van het toekomende spel of de klucht’ niet meer te geven dan vier grooten.

15 january 1683. Besloten, in volle vergadering, na gedane lezing der Gildewetten, mitsgaders van het besluit den vorigen dag genomen by Hoofdprins, Dekens, Gezworenen, Facteur en Prins d'Amour; ‘dat niemant in de Kamer, waer de kaert en het blazoen hangen, sal moghen toeback rooken ofte smooren, op pene van een half pond was ten profijte van den autaer, prompt te betaelen zonder figuer van proces, ende voorts als naer rechte.’

20 february 1684. Verbod aen de gildebroeders van voortaen op de kermisdagen nog eenige teering te doen op koste van het Gilde, op pene van uitschrabbing, en wordt den knape belast aen de waerden en broeders hiervan inken te doen, op pene van voor het verteerde verantwoordelyk te staen.

Den 16 january 1693 werd jonker Jan Pieter Zaman gekozen tot Hoofdprins, in plaets van wylen zynen vader.

Den 15 january 1700 werd besloten dat er by de repetities der rollen of stukken geene teeringen op koste van het Gilde meer zouden gedaen worden, maer dat men, volgens omstandigheid, de spelers eene schadeloosstelling geven zou.

In 't jaer 1706 werd gekozen tot Prins d'Amour Thomas van Heck Thomaszoon.

1 De kleederen welke de Zinnekens, allegorische persoonaedjes, doorgaens ten getalle van twee, aentrokken.

[p. 307]

Op den 10 augusty 1709 werd besloten de kaert te vernieuwen. De vorige was gemaekt in of omtrent het jaer 1645, tydens dat Jan Vijt Deken was.

In het jaer 1711 besloot men een spel ten tooneele te voeren, en aen elk der twee en twintig spelers twee gulden te geven.

Op den 14 january 1714 werd tot Cornet gekozen Pieter Seghers, en tot Facteur J.B. van Hoije.

In 't zelfde jaer besloot men Pieter Heyndrix aen te nemen tot wijze man of zot van 't Gilden, en hem het noodige kleed te doen maken.

In 't jaer 1715 werd aen de vertooners van het treurspel, De bijlinge van Karel koning van Engeland, de som gegeven van 8 pond, 13 schellingen en 4 gr.

Den 21 juny 1716 is besloten vier achtereenvolgende dagen, te beginnen op den 30 augusty, maeltyd te houden en dit in plaetse van een blyspel te vertoonen.

Onder het dekenschap van Filips Thoen, ten jare 1718, is het regt van in 't gilde te komen gebragt op 8 schellingen, gelyk men gewoon was te geven vóor het jaer 1700, in plaets van 16 schellingen.

In 't zelfde jaer besloot men het spel van Sint-Eustachius te vertoonen, op de bovenkamer van het Gemeentehuis.

Volgens de rekeningen van den deken Goossens, gesloten den 23 february 1721, werd eene som van 11 pond 13 st. 4 gr. betaeld aen acht en twintig gildebroeders, of 6 sch. 4 gr. aen elk, die ten jare 1719 het spel vertoond hadden van de Gedwongene Vriendschap.

In 't jaer 1721 werd eerst gemaekt de groene fluweelen wapenrok belegd met gouden boordsels, dien de knaep aen moest trekken op alle eeredagen, en wanneer het gilde met den standaerd uitging.

Den 12 april 1728 overleed de hoofdprins jonkheer

[p. 308]

Jan Pieter Zaman, heer van Tenberghe en Solacker, hoofdschepen van het Land van Waes. Zyn lyk werd naer de parochiale kerk, waer het begraven ligt, gedragen door zes Oud-Dekens van 't Gilde, allen gekleed in 't zwart. Den standaerd omwonden met rouwfloers vergezelde het geheele Gilde, voorgegaen door den Knaep in zyn groen fluweelen wapenrok, op wien volgden twee maegdekens met het blazoen, ook behangen met een floers of lamper, alsmede negen andere maegdekens, ieder de scheiteekenen en zinspreuken dragende der negen Kamers van 't Land van Waes.

De opvolger van jonkheer Zaman was jonkheer Frans Josef Sanchez de Castro y Toledo, heer van Puyvelde, enz., hoofdschepen van 't Land van Waes. Hy werd als zoodanig op den 11 december van 't zelfde jaer plegtig door 't Gilde ingehaeld.

Ten zelfde jare gaven eenige Oud-Dekens, onder anderen, het volgende te kennen: dat er veel ongeregeldheid gebeurde by het 's avonds naer huis geleiden van den nieuwen Deken, wanneer de Gildebroeders en Gildezusters, van denzelfden Deken, ten zynen grooten koste, met wyn, bier of brandewyn beschonken zynde, de matigheid niet onderhielden.

Vervolgens werd dit gebruik afgeschaft, en men bepaelde dat in plaetse van dien de nieuw gekozene Deken het Gilde zou vereeren met een' zilveren schild of schakel, om op den wapenrok van den Knaep gedragen te worden. En, zoo gaet het besluit voort, by aldien iemand van de Dekens wilde thuis geleid worden, zal hy daerom niet ontslagen zyn van voorzeiden schakel te geven.

Nog op denzelfden dag werd besloten, de broeders, die het spel van den H. Vedastus op eigen kosten vertoond hadden, en hetzelve uit naem van het Gilde op-

[p. 309]

droegen aen den nieuwen Hoofdprins, met eene som te vereeren van vyf pond gr.

Den 8 october kwam men overeen met de waerdin uit den Arend: dat zy op de volgende eeredagen het Gilde zal trakteeren tegen achtien stuivers het paer (man en vrouw), het brandhout zal leveren tegen 16 schellingen het honderd, het bier tegen 16 schell. 10 groot de ton, en dat de wyn door den Hoofdprins zal worden gewaerdeerd.

Den 2 maert 1632 werd het verzoek van eenige Gildebroeders, om een spel ten tooneele te mogen brengen, in overweging genomen. De vertoonders vroegen vyftig gulden, waervoor zy eenige keeren de vertooning door de andere Gildebroeders gratis zouden laten bywonen. Dit verzoek werd toegestaen, en de keus van het te spelen stuk viel op de Trouw van Maria de Vallois, princesse van Borgoenje. Wat de klucht betrof, de Prins d'Amour zou, na onderzoek van eenige stukken, zyn verslag doen aen den Hoofdprins. De eerste vertooning had plaets in het Gildehuis op den eersten kermisdag. De Prins d'Amour zou voor loon van afschryven der rollen, het onderwyzen in 't spelen en wat er aen kleeft (de rollen werden verdeeld door den Hoofdprins), van de spelers de som ontvangen van drie pond groot. - De overige Gildebroeders mogten de vertooning driemael bywonen, ten welken einde aen elk zouden worden uitgereikt drie plaketten, zoo voor hun eigen of eenen byhebbenden vriend; met dit besprek dat zy niet en zouden zitten op de twee of drie eerste rotten voor het tooneel, welke voor de vreemdelingen bestemd waren.

Om deze vertooningen te geven moest er een tooneel getimmerd worden, hetwelk aengenomen werd, mids het werk dertig jaren lang goed te houden, tegen den

[p. 310]

prys van twaelf pond groot, in eens te betalen, zoodra hetzelve gesteld zon wezen. Het Gilde nam op zich den bak voor eigen rekening te maken.

Denzelfden dag werd besloten, aen Jacobus Heyndricx de somme van 14 schellingen te betalen, over het stellen van het ‘theaterken,’ waerop in den winter de kluchten waren gespeeld.

Den 28 november 1734. In aendacht genomen zynde dat het zotskleed, hetwelk ten jare 1714 werd gemaekt, versleten is geraekt, is besloten een nieuw te doen maken van groen laken, en hetzelve te beleggen met gele galonnen van kemelshair, in plaets van gele en groene stof te gebruiken.

1736. Men viert het tweehonderdjarig bestaen van 't Gilde, met een vierdaegschen maeltyd van den 26 tot den 29 augusty. Op deze dagen van eere werden tegen den gevel van het Gildehuis, op een rood laken uitgehangen de blazoenen van de Kamer, van haren Hoofdprins en van den keizer, als souverein van Vlaenderen.

18 january 1740. Na het hooren en sluiten der rekeningen, wordt besloten dat in de drie eerste dagen van eere voortaen geen bier meer zal getapt worden, zoo aen Gildebroeders als bedienden, vóor twaelf uer des middags.

13 november zelfde jaer. Aengezien de groote duerte der levensmiddelen, neemt men aen dat op de aenstaende dagen van Eere de Gildebroeders slechts twee dagen zullen vergaderen, zonder maeltyd te houden. Niet te min wordt het Gildenhuis, gelyk alle jaren, aenbesteed, en de waerd moet het bier leveren tegen éen pond groot de ton, vry in den kelder, en het eiken brandhout tegen dezelfde som het honderd. Keizer Karel VI was juist overleden, en men besluit op ge-

[p. 311]

melde dagen zonder standaerd en speeltuigen naer kerk en Gildehuis te trekken.

Het volgende jaer werd het bier nogmaels aengenomen tegen 18 schellingen, de maeltyd tegen 20 stuivers het paer.

In het jaer 1741 had Sint-Nicolaes tegelyk eenen primus en eenen secundus te Leuven: het waren Philippus Josephus de Wever en Willem van Overloop. De stad besloot de gekroonden luisterlyk in te halen. Ons Gilde maekte zynen Maegdenberg vaerdig, waerop men Apollo plaetste met zyne negen zanggodinnen, en aen den voet van Parnas twee andere maegdekens, verbeeldende, de eene Rhetorica, de andere Minerva. Aen den wagen spande men vier allerschoonste paerden: op elk paerd zat een engel met jaerschriften versierd. De wagen reed tot aen het hof van Walburg, zynde de uiterste grens der kastelary. Aldaer deed Apollo eene aenspraek in rym aen de laureaten. Verdere onkoste zou het Gilde niet veel doen, en niet meer dan twee tonnen bier afdrinken. De triomfantelyke inhaling geschiedde op den 21 november.

Den 26 mei 1743. Er wordt een request voorgelezen van eenige burgers van Beveren, ten einde brieven van toelating te bekomen tot het heroprigten van de Christus-oog, waervan de bewysstukken van bestaen, door de ongunstige tydsomstandigheden, sedert jaren in het ongereet zyn geraekt. De Hoofdkamer zendt twee afgevaerdigden naer Beveren, belast met kennis te nemen van den staet van zaken.

Den 28 october van 't zelfde jaer bragten de twee afgevaerdigden hun verslag in, meldende dat weinigen der supplianten in stael waren het Gilde te doen herleven, dat zy tot nog toe geen hoofd hadden kunnen krygen, en dat de laetste vertooning, door deze veree-

[p. 312]

nigde liefhebbers gegeven, ongelukkig was afgeloopen. Daerop werd besloten voor alsnog het verzoek niet toe te staen.

Den 19 juny 1745 kwam eene deputatie van tien persoonen uit Beveren, aen haer hoofd een geestelyken persoon hebbende, dien men Prins had gemaekt, ten einde vernieuwing van het octroi te verzoeken, verzekerende dat er vele aenzienlyke persoonen in gemeld gezelschap stonden te komen, indien aen de Christus-oog brieven van toelating en bevestiging gegeven wierden, als weleer in de jaren 1611 en 1627 de Kamers van Elversele en van Nieukerke bekwamen. De Hoofdkamer stemt thans toe gemelde brieven te geven zonder vergelding, behalven zes gulden ten profyte van haren altaer.

Van 1745 tot 1747 werden de dagen van eere slechts met kleine vreugde gevierd, aengezien den oorlog en den slechten tyd. Doch na den vrede hield men zomermaeltyd, den 10, 11 en 12 augusty 1749, waerby ieder Gildebroeder geregtigd werd ‘een cort, goet ende gestichtigh rijmdicht of liedeken uyt sich selven te verthoonen’ om naer prys te dingen.

In 1751 had Sint-Nicolaes nogmaels eenen Primus te Leuven. Den 25 october trok het Gilde, gelyk het voor De Wever gedaen had, met zynen Maegdenberg, den zeer geleerden jongeling Egidius Franciscus De Grave tegen.

Den 11 mei 1752, by gelegenheid dat de bisschop van Gent de dienst te Sint-Nicolaes kwam celebreeren, verscheen het Gilde in de processie met zynen Maegdenberg, en gaf het eene vertooning van het spel van den Graven van Essez.

In 1753 had zekere Melis, eenige dagen vóor den patroondag van 't Gilde, in forma zynen eed gedaen als

[p. 313]

Gildebroeder; doch het scheen hem te berouwen: hy verscheen ter Gildekamer, en weigerde den patacon intreêgeld te betalen, weshalve men besloot hem in regte te betrekken.

Een ander Gildebroeder, van zynen eed willende ontslagen wezen, werd er bevonden dat zyne redenen niet voldoende waren; en schoon hy niet meer op de zael verscheen, zag hy zich gedwongen zyn jaerlyksch inleggeld te betalen. De Kamer evenwel buiten hare waerdigheid niet willende treden, besloot den 19 january 1756 beide onwilligen van hare rol te schrabben.

Den 17 january 1757 werd besloten eenen zomermael tyd te houden, een spel te vertoonen en openbare vreugde te bedryven, byaldien de wapenen der genadige Vorstin (Maria-Theresia) tegen den koning van Pruissen gelukkig waren. Daer werd nog besloten ‘dat voortaen niemant van de Guldebroeders ende susters sal vermogen te drinken in de keuken van het Guldenhuys,’ en dat na twaelf ure niet meer zal mogen getapt worden.

Den 22 augusty 1759 kwam prins Karel van Lorreinen binnen Sint-Nicolaes; de Goudbloem trok hem te gemoet met standaerd, maegdekens, knaep, wyzeman en musikale instrumenten, gelyk op de kermisdagen geplogen wordt; elke Gildebroeder droeg eene brandende witte toorts.

Den 28 augusty van 't zelfde jaer geven eenige liefhebbers van 't schoenmakers ambacht te kennen dat zy gaern het spel van Krispyn en Krispinianus zouden vertoonen, indien hun het theater verhuerd wierde tot de dagen van eere. Dit werd hun toegestaen voor de aengebodene som van veertien gulden.

By deze gelegenheid werd een besluit genomen, waerby het theater mogt verhuerd worden aen gezelschappen

[p. 314]

binnen de Kasteleny zich oefenende, mits deze voor elke vertooning eene schadeloosstelling uitkeerden van zeven gulden.

In 1760 werd het vergaderen van 't Gilde op den dag van den zoeten naem Jesus verlegd tot in de maend september. 't Gemak en de weelde waren de eenige oorzaken dezer verandering. De prys van den maeltyd was toen gerezen tot op twee en twintig stuivers het paer.

Den 6 april 1766 overleed de Hoofdprins, jonkheer Frans Josef Sanchez de Castro y Toledo.

Den 11 maert 1774. Het Sint-Jorisgilde van Rhetorica, te Dixmude, beschryft eenen pryskamp voor treur- en blyspel. De Goudbloem neemt de brief aen ‘voor advys ende memorie’.

Den 25 september 1774 aenvaerde Filips Jan Michiel De Neve de waerdigheid van Hoofdprins op denzelfden dag dat het Gilde in zyn lid Josef Jacob Syx eenen eeuweling groette. De gelegenheidsverzen voor beide feesten werden gemaekt door P.J. Heyndrickx en Ducaju.

's Anderendaegs ging men den Hoofdprins stoetsgewys in zyn huis afhalen, ten einde hem naer 't Gildehuis te geleiden, van waer men, den kapellaen aen 't hoofd, onder het geluid der klokken en het gedonder van 't grof geschut, zich naer de kerk begaf om eene expresse solemneele dienst by te wonen. Des avonds was het Gildehuis verlicht met kaersjes en drie pektonnen; Ducaju sneed den lof van den Hoofdprins op, liet een gedrukt liedeken rondgaen, en de heer De Neve beschonk elken Gildebroeder met eene flesch wyn.

De derde dag, zynde Vrouwkensdag, werd ten beste gegeven aen de Gildezusters. De Hoofdprins hing eene prachtige zilveren snuifdoos op, voor het toernooijen of ringsteken, waerna men den Hoofdprins naer zyn huis

[p. 315]

terugleidde, onder het losbranden van ‘zyne twaelf stukken kanon en degene van den Schout.’

Ten zelven dage is van wege Hoofdprins, Deken, Kornet en Onderdeken besloten, dat al de Dekens die by hun aftreden in gebreke zyn gebleven de somme van veertien gulden te betalen, zullen aengemaend worden dezelve in hande van den Deken te stellen, zonder dat hun de keuze zal worden toegestaen een' zilveren schild in de plaets te geven; welke bepaling voortaen voor alle aftredende Dekens geldend zal blyven. - Men ziet dat de genootschappen meer en meer behoefte aen geld krygen. De lasten worden moeijelyker betaeld, en 't getal broeders neemt af. Nauwelyks vindt men, na twintig jaren omzien, een aenzienlyken burger die zich aen 't hoofd van 't Gilde stellen wil.

Eenige liefhebbers onder de Gildebroeders doen op den 17 november van 't zelfde jaer de aenvraeg om, beginnende met de Kerstdagen, vertooningen te mogen geven, van het blyeindend treurspel de Verryzenis en de Hemelvaert van Christus. Deze vertooningen worden hun toegestaen ‘te hunne schade en bate’; doch het Gilde neemt op zich de onkosten voor het stellen van het tooneel in het Gildehuis, de dekoratien er niet onder begrepen, die voor rekening van de vertooners zullen worden gemaekt. Het Gilde daerenboven zal aen hen eene vrywillige gifte doen van zes pond groot, waertegen elk medebroeder twee kaertjes voor vryen ingang ‘met zyn liefste, zonder meer’ ontvangen zal.

In 't jaer 1775 vinden wy den Hoofdprins overleden, dewelke in leven of by uitersten wil (het resolutie-boek zegt niet hoe) zyne kanonnen aen het Gilde ten geschenke had gegeven. De Goudbloemisten waren echter met dit zonderling, misschien wat vroegtydig geschenk, tamelyk verlegen; althans volgens akt van 8 juny, waren de hoofden

[p. 316]

overeengekomen ‘daerover nogh niets te verrichten, maer 't selve point te houden in staet ende naerdere resolutie’.

Den 1 oct. 1775 aenvaerdde Lod. Fr. Tayart, heer van Bruynsputte, hoofdschepen van den lande van Waes, de waerdigheid van Hoofdprins der acht Rederykkamers van 't land van Waes, en van de Goudbloem in 't byzonder. De eet- en drinkgelagen, benevens de vreugdebedryven, waren dezelfde als welke wy by de instelling van den vorigen Hoofdprins zagen, - tot op den derden dag, den dag der vrouwen, dat de Gildezusters in stoet met het clarinettenmuzyk aen 't hoofd, mevrouw de Hoofdprinsesse gingen afhalen, haer edele eerst naer het Gildehuis, van daer naer de kerk begeleidende, waer eene plechtige mis gecelebreerd werd. Men ziet hoe het Gilde by ons de huiskring in een grooteren omvang was, geheel verschillend van den franschen geest van gezelligheid, die zich nergens bestendig aen hecht. Deze huislyke geest bragt vriendschappelyke betrekkingen tusschen de verschillende Gilden. Zoo zond op den voornoemden derden dag van het feest de Kamer van Nieukerke vier afgevaerdigden om den nieuwen Hoofdprins geluk te wenschen, en hem met alle zyne medebroeders en medezusters uit te noodigen op de aenstaende vertooning van het treurspel Claudius en Portia. Daerin werd bewilligd, en den eerstvolgenden zondag, zynde de bepaelde dag, begaf men zich naer Nieukerke. De kapellaen vertrok afzonderlyk met een anderen Gildebroeder, in een rytuig. 's Middags om een uer was men in 't Gildehuis vergaderd. De optrekkende stoet bestond uit: de muzykanten, den kornet met den standaerd te paerd, den knaep met zyn' zilveren wapenrok en stok, den wyzeman in zyn kleed, twee maegdekens dragende het blazoen met het wapen van den nieuwen Hoofdprins, veertien rytuigen, elk bespannen met twee

[p. 317]

paerden; de stoet was gesloten door eene postkoets bespannen met vier paerden, waerin de Hoofdprins en zyne egade waren gezeten.

Aen de grens van Nieukerke gekomen zynde, werd ons Gilde door eene eerewacht ontvangen: in den kom van het dorp stapte men uit de rytuigen, en daer werd de Hoofdprins met geheel het Gilde verwelkomd door de vertooners in hunne speelkleederen, aen het hoofd hebbende hunnen Prins, den pastor der gemeente. De groote klok luidde, het kanon brandde los, en na de vertooning van het stuk, keerde men terug naer Sint-Nicolaes, waer men om acht ure des avonds aenkwam.

Op hare beurt gaf de Hoofdkamer, ‘om niet voor anderen onder te doen,’ eene luisterlyke vertooning van een treur- en een blyspel, waerop zy de acht Kamers van 't Land van Waes verzocht en hun den eerewyn aenbood.

In 1776 schreef het Rederykersgilde van Sinte-Pieter, te Geeraerdsbergen, eenen pryskamp uit voor de beste vertooning van het treurspel Zelmire. Daer werden vier pryzen gegeven onder de elf verschenene Kamers. Den eersten prys, zynde eene zilveren koffykan, behaelde de Goudbloem; den tweeden, een paer zilveren kandelaers, het Gilde van Edingen; den derden, eene zilveren salve, het Kunstgenootschap der Jonkheid van dezelfde stad. De vierde, een zilveren beker, werd behaeld door de Kruisbroeders van Kortryk. Bovendien schonk het Geeraerdbersch Magistraet aen de Gilden van Sint-Nicolaes en Kortryke elk eene gouden eerpenning.

Het byzonderste wat er op de jaren 1776 en 1777 staet aengeteekend is het inklaren van vyf en een half stuk wyn. Volgens eene aenteekening van eene latere hand nogthans, won, in laetstgemeld jaer, de Jennettebloem van Lier, te Sint-Nicolaes den eersten prys, met het treurspel Caliste.

[p. 318]

In 1782 wordt het noenmael aengenomen tegen vier en twintig stuivers het paer. Tot nu toe was de prys standvastig op twee en twintig stuivers gebleven.

In het proces-verbael van 8 mei 1783 wordt er gesproken van een Recreatiemeester (Wyzeman?), die op koste van den Hoofdprins nieuwe kleederen ontving.

31 july 1783. ‘Item is geresolveert in het toekomende de misse van onze Vrouwkens of Confreressen te laten gebeuren lesende, in plaets van in het musicq.’

In 1787 werd er besloten geene Eeredagen te vieren, overmits den troebelen tyd en de duerte der levensmiddelen.

Den 10 mei 1789, werd er besloten de zilveren schilden, alsmede het groot en het klein tooneel te verkoopen.

Hetzelfde jaer werd de tafel tegen acht en twintig stuivers het paer aenbesteed.

In 1790 werd er, om reden van den troebelen tyd, enkel bal gehouden.

Den 7 april 1792 stierf de Hoofdprins Tayaert. In zyne plaets werd gekozen jonkheer Claudius Tayaert-de Borms.

In 1792 rekende men den prys der tafel per hoofd. Waerschynlyk dat de hooge prys vele Gildezusters afschrikte.

Den 12 juny 1796 maekt de Hoofdprins aen het Gilde een dekreet bekend van de fransche Republiek, waerby de Gilden, door den Keizer van Oostenryk geoktroijeerd, vernietigd worden. Het Gilde is van gevoelen, dat het in dit dekreet niet kan betrokken worden, aengezien het zyn oktrooi houdt van de Hoofdkamer van Gent, die insgelyks is blyven bestaen. Niettemin wordt er besloten standaerd, tooneel, enz., by schatting aen den Hoofdprins over te laten. Toenmaels telde het Gilde nog vier en dertig leden van 't mannelyk geslacht.

[p. 319]

In 1805 behaelden die van Sint-Nicolaes te Evergem (Rabot) den eersten prys van tooneelvertooning. Het uit te voeren stuk was De Corsikanen, van Kotzebue. De tweede prys werd behaeld door Sint-Denys, de derde door Eecloo. Voor het nastukje werd het genootschap van Lokeren bekroond.

Van dit jaer tot op den 2 october 1836 staet er in het boek niets vermeld. Op dien dag vergaderen eenige oudleden der Kamer en stelden een nieuw reglement op, grootendeels geschoeid op het vorige. De eed, welken ieder nieuw lid moet afleggen, is woordelyk van den volgenden inhoud:

Na ootmoedig verzoek, zoo is al myn begeêren,
Hier binnen Sint-Nicolaes, met eede te bezweêren
Het edel Rhetoryk: te wezen onderdaen
Aen onze Roomsche Kerk en d'Hoofdprins voortestaen;
De Rederyke-Kunst zal ik met hart en zinnen
Nooyt trachten af te gaen, maer eeuwig te beminnen.
Dit zweer ik als een Roomsch en Catholyk persoon
By Jesus zoeten naem, onz' waerdigen Patroon.

Die eed brengt ons in 't midden van de zeventiende eeuw terug!

Tot Hoofdprins werd gekozen jonkheer J.C. Kervyn. Sedert speelt men geregeld nederduitsche en fransche stukken, en schynt men meer voor de kunst over te hebben dan men vroeger had.

Den 2 november 1842 besloot men ‘drie tooneelkundige avondstonden te bereiden en daertoe uit te noodigen de Rederykkamer van Brussel (welke gewoonlyk kwam spelen), de Hoop van Antwerpen en de Fonteinisten van Gent.’ De Hoop speelde op den 8 january 1843, doch de Wyngaerdisten van Brussel en de Gentsche Kamer verontschuldigden zich.

Den 7 january 1844 speelde het antwerpsch genoot-

[p. 320]

schap Jong en Leerzuchtig. Na de vertooning werd hem een' eerepenning geschonken, met het volgend opschrift: ‘De Rederykkamer de Goudbloem, te Sint-Nicolaes, aen Jong en Leerzuchtig van Antwerpen, den 7 january 1844. Erkentelykheid.’ By deze gelegenheid deed de yverige secretaris, de heer Verstraeten, eene roerende redevoering.

De Goudbloem schreef, tegen den 25 january 1845, eenen pryskamp uit van declamatie, of uiterlyke welsprekendheid, gelyk men het heet. In het deftige vak waren de pryswinnaren de heeren Joh. Van Ryssel, van Antwerpen, Em. Merekaert, van Geeraerdsbergen, Ed. Dedeyn, van Ninove, en Aug. Van Gyseghem, van Lokeren. In het boertige vak wonnen Korn. Verbruggen, van Brussel, en C. Dierickx, van Antwerpen de lauweren.

In 1845 en 1846 zien wy enkel vlaemsche stukken door de Goudbloem vertoond, ja op den 19 april van het tegenwoordige jaer gaf het genootschap een echt vlaemsch feest. Zoo begrypt men thans ook te Sint-Nicolaes de ware nationaliteit.

Behalven het resolutie-boek bezit de Goudbloem nog een ander, enkel ter bewaring van lofdichten en der gespeelde tooneelstukken bestemd. De spelen en kluchten, in dit tweede boek opgenomen, zyn de volgende:

Herders vryagie, vertoond in 1643.

Beyken (Ogiers Hooveerdigheyt), vertoond den 20 february 1650.

Een Willekom van den Prins, vertoond den 20 february 1656.

De klucht van Platten Dierick, vertoond den 21 february 1656.

De klucht van den Soldaet, vertoond den 29 february 1658.

De klucht van den Schotsen Quinten, vertoond den 28 september 1664.

[p. 321]

't Herstelde Coninckrijck, blyeindend treurspel.

Genoveva (van Wouthers).

De klucht van den Moetwilligen Bootsgezel (Ogier's Gramschap), vertoond den 1 february 1671.

Den Hackelaer, kluchtige vryagie, vertoond den 15 february 1673.

Meer stukken zyn er niet afgeschreven.

By gebrek aen genoegzamen omvang, bepaelde men zich later met de namen van sommige der vertoonde stukken op te geven. Deze teleurstelling is overigens niet van zeer groot belang, daer het zeker alle kopyen zullen geweest zyn, gelyk wy uit de boven opgegevene kleine lyst vermoeden kunnen.

F.A. SNELLAERT.