Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 10

[p. 247]

België en Noord-Nederland,
getrokken uit Versuch in vergleichender Völkergeschichte von E.M. Arndt.

Franken beter Grootfranken. Wy weten hoe 't geen men door Franken verstaet van de derde tot de zesde eeuw en zelfs later veranderd is. Ons bekommert het hier niet of de Franken, als een enkel volk, van het Oosten of Noorden verhuisden, dan of zy, als een kern van verwante en verbondene volkeren, slechts een toevalligen naem opleverden. Eenigen laten hen van het Oosten naer den Nederrhyn afzakken, in allen gevalle uit eene onbekende plaets. De sage laet hen, als de Saksen, van gene zyde der Elbe te scheep komen. De sage heeft waerschynlyk gelyk; nogtans wie weet welke tyd voor het afkomen aengeduid wordt? Want waerschynlyk is van den vroegsten tyd af, zooals boven reeds gemeld werd, het gansche gewemel der germaensche stammen langs de kusten en uit de eilanden der Oostzee, het eerste van het Noordoosten steeds verder tegen het Zuidwesten, afgedrongen. Wy verstaen hier door Franken of Grootfranken (in tegenoverstelling van oostersche Kleinfranken) het groote Frankengebied; het welk later hertogdom Franken heette, gelyk het ten tyde van Chlodwig en zyne naeste opvolgers bestond, wanneer gansch België en de landen van deze zyde des Rhyns, welke de Rhynboog tusschen Bazel en Dordrecht omvatte, en welke ten zuidoosten langs de gallische grenzen heenliepen, aenduidde. Wy weten dat de Katten, in dien

[p. 248]

vroegeren tyd, mede tot het Frankenverbond gerekend werden: wy kunnen nogtans niet nauwkeurig zeggen hoe wyd der Franken heerschappy over den Spessart naer buiten den Main en de frankische Saale heenliep. Alzoo hebben wy het hier grootendeels met oud België te doen, gelyk het in de dagen van het romeinsche bewind, verstaen werd. Om dit Frankenland was er in de derde, vierde eeuw alreeds menig bloedige stryd tusschen de Romeinen en de magtige bondgenootschappen der Saksen, Franken en Allemannen aengegaen. Eerst in de vyfde eeuw drongen de Franken, welke tot dan toe meest nog aen den noorderoever des Rhyns tusschen de Sieg en de Yssel gelegerd hadden, steeds verder naer het zuiden, zich in de landen aen den Rhyn eenigzins nederzettende, en zakten naer beide zyden der Maes tegen de grenzen van Gallië af. Tot aen de Moezel en Aer waren de belgische oostlanden door de Allemannen ingenomen, die door den slag by Zulpich aen de Franken cynsbaer werden.

Wat en van waer zyn nu de bewoners van dat Grootfranken? Zyn zy allen afstammelingen der Franken? Of zyn zy van verscheidene germaensche takken, of zyn zy ook mengelingen van verschillenden aert?

Deze en dergelyke vragen zyn gemakkelyker te doen dan te beantwoorden, en wanneer men heen en weêr de verscheidene zeden, wyzen, wetten, staetsregelingen en ook de verscheidene tongvallen nader beschouwt, heeft men hier op vele plaetsen toch maer schynen van waerschynlykheden. Deze waerschynlykheden, zoo als zy ons heden nog voor de oogen treden, loopen gedeeltelyk daer op uit, dat de eenen ons met de Franken, gelyk gezegd is, naer het oosten in Oost-Frankenland en tot aen het Thuringer- en Bohemer-Woud, als tot hunnen oorsprong, zouden wyzen, terwyl de andere geen ongelyk schynen te hebben, wanneer zy zeggen dat de frankische

[p. 249]

spraek een nederduitsche tongval was: want, waer zy in den romeinschen tyd zaten, van waer zy in de vyfde eeuw langs de Maes naer het Zuidwesten liepen, daer heerscht tot op onze dagen de nederduitsche spraek. Van de Aer nederwaerts tot aen de Maes door het gebied van Keurkeulen en Gulik valt de hoogduitsche spraek immer meer en meer in het platte; in 't Kleefsche, Limburg, Gelderland, Braband, Vlaenderen is zy gansch plat. Het oosterdeel echter van de Aer, Moezel, Eifel, Hundsrück tot in de Vogesen en 't Juragebergte naer den Overrhyn, gaet zichtbaer tot den allemanischen tongval over. Hier woonden reeds ten tyde van Cesar de duitsche Belgen, de Trevieren, langs de Moezel en boven de Hundsrück en verder tusschen de Vogesen, den Donderberg en den Rhyn zuiver germaensche stammen. Nemen wy nu de geschiedenis in overzicht, zoo vinden wy in het Oosten van dit Grootfranken, ook in engeren zin Austrasië genaemd, zeer weinig vreemdaertige bestanddeelen: in het Westen integendeel, moet men aennemen dat er byzonder in het midden, vooral in de Maeslanden, aen beide kanten der Maesoevers, eene menigte der oude inwoners, namelyk der Belgen, zyn blyven bestaen, met dewelke zich de afstammelingen der Franken en Saksen vermengd hebben. De kustlanden, namelyk Vlaenderen en 't noord westelyk Braband zyn door de eeuwige landingen en verwoestingen der Franken en Saksen, dan door de volkplantingen der Saksen, in den loop van een paer eeuwen van de oude inwoners wel meer gezuiverd geworden, en hebben alzoo een zeker rein germaensch bloed bekomen. Van de Belgen echter kunnen wy naer de onbepaelde opgaven en losse beschryvingen der Romeinen, onmogelyk weten hoeveel gallisch en hoeveel germaensch bloed in ieder hunner verschillende volkeren leefde. Nogtans wanneer wy nu de uiterlyke gestalte, gebaren en aert van dit ons Austrasië be-

[p. 250]

schouwen, zoo verdeelen zich zyne inwoners toch in vier tot vyf verscheidene deelen. Het oostdeel bezit in levendigheid, vurigheid, snelheid, in houding, blik, rede en tongval iets met het allemanisch verwant, de mensch schynt daer byna een Alleman te zyn. Dan komt als tweede man de Keurkeulenaer, Guliker, duitsche Luxemburger met eene mengeling van hoog- en nederduitsch, ook grootendeels in aert en gemoed, met meer rustigheid, zachtaerdigheid en logheid. De derde man is de Limburger, Brabander en de duitsche Luikenaer (namelyk wat in het luiksche duitsch is), vet, sterk, zwaer land, het duitsche Lombardie, en in deze maet, met eene volle evenredige gelykheid de mensch en het dier en de woning en het huisraed en het gereedschap van den mensch. De menschen - wie kent de beroemde Brabanders niet? - en de luiksche en brabandsche ossen, paerden, wagens, huizen? Alles sterk, geweldig, byna overmagtig en kolossael, in de menschen iets afgetrokkens, stevigs en stoms, maer groote, zekere en eerentfeste uitdrukking des levens. Hier is, als gezegd werd, het meeste belgische gebleven, hier herinnert men zich, wanneer men de forsche vuisten en knoken en de magtige, ernstig blikkende koppen aenziet, nog heden de bynamen trux en ferox, welke de Franken en Belgen by de Romeinen droegen. De vierde man, de Vlaming en Westbrabander, beweeglyker, hertstogtelyker, meer aengeprikkeld, ofschoon in spraek en aert den derden zeer gelyk, waerschynlyk meer Saksisch en in Noordvlaenderen ook wel iets vriesch in 't bloed, een deel der grootere levendigheid en werkzaemheid aen de neigingen, prikkelingen en bezigheden, welke de zee geeft, te wyten. De platduitsche Klevenaer, Geldersman en Stichtenaer toont in zyn gansch wezen en leven alleen den Sakser en Westfaler. De vyfde man is de Wael, een raedselach-

[p. 251]

tig mensch, in de moerassen en Woudbergen der Maes tot aen de Schelde heen verblyvende, in Henegouwen, in het Luiksche, Limburgsche en in Kameryk en een stuk van Luxemburg. Hier mag de navorscher zich de tanden verkraken over al de mogelyke twyfelnoten, welke, by den aenblik van dit volksken, van den boom der zwakke kennis geschud kunnen worden. Zy spreken slecht fransch, met eenige halfduitsche en waerschynlyk aloude belgische woorden vermengd, ja met enkele woorden, die aen Engeland en Skandinavië herinneren; zy verschillen nogtans hemelbreed van de Franschen, zoowel van diegene der Noordergrenzen, welke nog zoo zeer aen de afstamming van de oude Franken herinneren, als van die uit het inwendige Frankryk. Wat voor een volkensamengerol of samendryfsel zy zyn, zal wel verzwegen blyven; waerschynlyk zyn het geromaniseerde afstammelingen der oude Belgen; maer van welken stam (Nerviers, Condrusen, enz.)? Wie zal dat oplossen? Wat lyfgestalte, knokenbouw en gebaren aengaet, verschillen zy van de Franschen en van de Belgen en Duitschers: het is meestal een ineengedrongen, middellang geslacht, met sterk gespierde leden, sterken knokenbouw, byzonder veel met vooruitspringende jukbeenen en met diepliggende, vurig bliksemende oogen, zwart en blauw, doch het hoofdhaer meest donker en zwart, echter met uitzondering van veel limburgsche en luxemburgsche Walen, welke wat aert en gebaren, gestalte en kleur betreft, gelyk vele noordfranschen, niets dan in het romaensche overgezette Duitschers zyn. Deze Walen liggen alzoo, gelyk eene brug, tusschen de huidige Duitschers en Franschen, als een rustig, beweeglyk, slim, behendig, kunstryk en arbeidzaem geslacht, alsook met duistere maer heftig opvliegende hertstogtelykheid, veel ernstiger en vuriger dan de Franschen: Ze zyn wat de Franschen schy-

[p. 252]

nen¹. Hunne onstuimige heftigheid, even als hunne onstuimige dapperheid zyn welbekend, ofschoon men in de krygsgeschiedenis in den naem Walen meestal ook de Brabanders moet insluiten, welke door hunne wilde en onwrikbare dapperheid in de middeleeuwsche veldtogten der Salische en Hohenstaufsche Keizers reeds geprezen waren. Hier en ginder bestaen er hier, zoo als op eenige plaetsen der Alpen en van 't Juragebergte, in eenige berg- en wouddiepten, nog overblyfsels van zoogenaemde Romanen, een matter, zwakkelyker en meer terneergezonken geslacht dan hunne medewoners de Franschen en Walen, mogelyk een voortbrengsel van gallische en belgische menschen en romeinsche uitlanders of soldaten der romeinsche krygslegers. Maer wie heeft by menige zeldzame en wonderlyke volkenvoortbrenging als ooggetuige gestaen?

Wil men nu de menschen van dit westlyk Austrasië in het geheel beschryven, van Keulen en Gulik af tot aen de zee en de monden der Schelde en der Maes, zoo is hun karakter: vastheid, rustigheid, beradenheid; by de middelere, byna verhevene afgetrokkenheid en gebaren vol trotschheid en moedig bewustzyn, by de Vlamingen groote beweeglykheid en levendigheid, by allen geest van onafhankelykheid en zelfstandigheid, onbedwingbare vryheidsliefde en trots op vryheid. Ook is hier het leenstelsel met menig toebehoorsel ingedrongen; maer deze Franken hebben altyd veel vrye boeren behouden, en de vryste en dapperste burgers hebben zich in de steden wedergevormd. Hoe groot en heerlyk is, by voorbeeld, de geschiedenis van Vlaenderen ten opzichte van wettigheid en van waren, dapperen zin van vryheid

1 Schoon zegt Asmus omnia sua secum portans: Meester Arouet zegt ik weene, en Shakespeare weent.

[p. 253]

en onafhankelykheid! Welke steden en welke burgeryen! En zelfs de magtige en ryke adel der Scheldelanden nooit op den nek van verdrukte, onderhoorige of geheel lyfeigene boeren zittend, maer slechts als gekozene overheid, als schepenen in de steden en op het land, zonder een byzonder edeldoms voorregt als een byzondere vrye man, aen het gemeentewezen deelnemend, welk in den engsten zin, maer uit de twee standen, de magtige abten en prelaten en de steden bestond. De sterke, trotsche en toch zeer bezonnen en gemoedelyke menschen, in welke veel van het karakter des Saksenvolks uitschynt, genieten in gelyken vorm met den gezegenden overvloed van hun ryk land eene diepe en rustige, zinnelyke volheid en beschouwing des aenzyns, met vasten ernst en gedegene waerheid in het uitdrukken van al hunne neigingen en gevoelens. Zy muntten te allen tyden in de kunsten, welke het leven versieren, uit, en doen het nog heden. De bouwkunst, de schilderkunst, de muziek hebben, volgens de nieuwste navorschingen, aen den Rhyn, de Maes en in Vlaenderen hare wiege gehad. Schilderkunst, toonkunst, bloemen, aendacht en stilte in huis en kerk, met frisch vol, zinnelyk levensgenot gepaerd, onderscheidt deze menschen nog heden. Kleurenspel, snarenspel, bloemenspel, dit teedere en fyne op zoo levendige en van wil sterke menschen gelegd, - de gedachte voert dieper.

Dat de ten noorden over den Rhyn wonende menschen, die van Utrecht, Gelder, Kleef, Franken heetten en waren, dat zy echter, gelyk het thans is, aen het daereven geteekende karakter nauwelyks half deelnemen, maer meer den overgang tot de huidige Westfalers maken, behoef ik enkel maer aen te duiden.

Wy komen tot de menschen, welke nu gewoonlyk met eenen breeden naem Hollanders genaemd worden, tot de bewoners der zoogenaemde Vereenigde Nederlan-

[p. 254]

den. Men heeft ze met regt Hollanders geheeten, want de eigenlyke Hollanders hebben aen het geheel in de laetste drie eeuwen meest toon en verw gegeven. Bataven, Mattiaken, Kaninefaten van den ouden Kattenstam, waer zyt gy gebleven en samengemengd en eindelyk verloren, gemengd onder de vriesche, saksische, frankische stammen, welke deze landen in onophoudelyken stryd met de Romeinen en met elkander verwisselend doortrokken en overtrokken! Nu vertoonen zich eigenlyk maer twee bestanddeelen, het saksische namelyk, en dan het hoofdbestanddeel en wat het gansche met zynen geest en zyn leven doordrongen en doorgoten heeft, - het vriesche. Zelfs Zuid-Holland en Zeeland en een gedeelte van het noordelyk, zoogenaemd Duitsch-Vlaenderen, - wel wat het geringste bestanddeel aengaet, - slechts met het saksische gemengd; slechts het ooster zwakkere en meer onbeduidend deel des lands (Gelderland, Zutphen, Drenthe, een stuk van het sticht van Utrecht) van meer saksischen aert; Noord-Holland en de Vrieslanden, Groningen met zyne ommelanden, enz., rein vriesch. Wie uit andere duitsche landen naer Holland komt, wanneer hy de menschen en hunnen aert en hun leven ziet, hunne stroomen, vaerten, grachten, sluizen, dyken, hunne magtige havens, werven, wegen, steden, vesten, sloten en torens, de duchtigheid, koenheid, doelmatigheid, netheid, zuiverheid, klaerheid in alles, wie dat alles ziet, staet stil en is verbaesd en verwonderd. Wanneer hy het langer gezien en rustiger gezien en aenschouwd en naer oorzaken, werkingen en naer de werken en den arbeid der menschen juister onderzoek gedaen en nagevraegd heeft; wanneer hy heel de geschiedenis dier menschen zoo wat meer heeft opgeslagen en doorbladerd, staet hy stil, looft en bewondert. Dit alles, dit ryke land, die prachtige steden, deze blanke, vriendelyke,

[p. 255]

en aen de steden gelyke dorpen, heeft de denkende en arbeidzame mensch uit het slyk geheven en ten deele der baren van de zee afgewonnen. Dit geldt voor het grootste gedeelte Holland en Zeeland, dewyl deze aen het land en deszelfs inwoners den eigenlyken stempel ingedrukt hebben. Daerom moeten zy het zich laten wel gevallen, by de vreemden allen Hollanders te heeten.

Maer hoe zal men dien mensch beschryven? Zoo iets, gelyk hem De Zwaeb of Thuringer uitkryt, een kerel met kikvorschenbloed, meer water dan bloed in de aderen, langzaem, blokachtig, styf, koud, pedant en formlyk, kortaf niets anders dan langwyligheid, styfheid en vormlykheid? Zoo is de schyn en zoo is het eerste opnemen en de eerste uitspraek van het gevoel, welke hy by vreemden verwekt. Maer gy moet dieper inbooren, langer, opmerkzamer beschouwen, en gy zult de eerste, dwaze rede verachten en anders moeten spreken. Want wie durft wel zoo uitvaren over een volk dat zulk een land gemaekt, zulken toestand geschapen heeft, dat eene zoo groote geschiedenis bezit, zoo groot lyden en vreugde doorstreden heeft, als deze stille, dikwyls onschynbare en dikwyls ook werklyk zoo langwylige en styve Hollander? Maer by dat al, hoe zeer men diegenen ook teregtwyzen moet, welke van de Hollanders als van eene slechts wonderlyke of belachelyke verschyning mogten spreken, zit en steekt er in het hollandsch karakter iets onbeschryflyks. Men moetze zien en lang en veel zien, om ze van binnen en van buiten te leeren kennen. Wanneer men alzoo in de hollandsche steden en dorpen komt of in de huizen treedt en de menschen zoo stil en langzaem en toch zoo net en rein, als hadden zy met den arbeid en de bezigheid zich weinig te bekreunen, begaen ziet; wanneer de boer langzaem en bedachtzaem als een oijevaert in zyne hooge houten klompen

[p. 256]

voortschrydt en met vergenoegd gezicht en langzame, breede spraek u bejegent, zoo zoude het u kunnen invallen dat zulk stil, gemakkelyk geslacht dit land niet gemaekt, deze aenzienlyke, heerlyke werken niet kan geschappen hebben, dat de oude cyclopen, welke deze muren, torens, wallen en dyken stichtten, lang uitgestorven zyn, en dat een onbeduidend, zwakker geslacht hunne plaets heeft ingenomen. Maer dieper op den grond der dingen afgestegen, zult gy alles van eene andere zyde leeren beschouwen. De Hollander, de hedendaegsche Hollander, staet daer in het bewustzyn van den welhebbenden en behagelyken staet, om dat hy de schepper en de heer dezes lands is, waer slechts kikvorschen en meeuwen en roerdompen hunne heesche stemmen zouden laten hooren, zoo de mensch niet toegetreden ware, en met spade, schoffel en roeispaen in de hand zyn worde! niet geroepen had. Het is de stille, getemde zeeleeuw, die zich in het gevoel van genot op de drooge klippen in de zon heeft gelegd. Wanneer men dien mensch ziet, hoe net zyne kleederen, zyne schoenen, hoe wel gezet zyne pruik, hoe met bloemen en kruiden van alle slach zyn vloer, zyn voorhuis, met de sierlykste krullekens en beeldekens gesmukt is, tusschen welke hy weken lang omwandelen kan, zonder een zierken te verroeren; wanneer men zyne tuinen ziet, hoe alles versierd, opgeschikt is, met bonte schelpen en steenen uitgelegd en tot honderd en duizend meest verschillende gestalten als in eene mystieke, symbolische toovery gedraeid, gesneden en gewend is; wanneer men op zynen dorschvloer, in zynen koestal treedt, zoo rein en net gevaegd en gebaend dat eene vorstin met haer sleepkleed daerover zou kunnen trekken, zonder dat iets onreins er aen bleve hangen, dan bevat men het hollandsche woord mooi, het inbegrip van al het sierlyke, geschikte en aengename in de hollandsche tael. Dit weeke woord drukt

[p. 257]

door zynen klank reeds het gewoonlyke, hollandsche wezen uit. Maer stoore dien zeeleeuw en jage hem van de klippen, de stille, zonnige plaets in het water, daer ziet gy hem spelen, plassen, daer hoort gy hem bruischen, daer blaest hy het water uit zyne neusgaten tot den hemel, daer brult zyn toorn ook wel nu en dan dat u de haren van schrik op het hoofd ryzen. Ja aen het roer en op den masttop moet men den Hollander zien, op het water moet men hem zien heerschen, waer de ook op dat wild element stille en rustige mensch met meer helderen blik en met veel gezwindere hand en voet aen de baren gebiedt. Zonder twyfel is hy rustig, bezonnen en gemakkelyk, maer in zyn binnenst ligt eene hardnekkigheid en trotschheid, eene vastheid en beradenheid van wil, die de duivel niet buigen kan; en hoe zeer in veel omstandigheden ook eene zekere stomme droogheid, eene zekere, dikwyls langwylige eenerleiheid en langwyligheid zich opdoen moge, is toch ieder Hollander even zeer een mensch voor zich, niet alleen met eigenen wil, maer ook met hardnekkigheid, en inderdaed niet bloot met de hardnekkigheid van eenen pedant. Tot het onregtvaerdig oordeel over de Hollanders dat hun het trage en gemakkelyke, als eene tweede natuer, toevoegt, dragen het karakter der tael, die zy ontvangen hebben en de gebruiken, wel het meeste by. Wy weten nogtans hoeveel toevalligs er in de tael ligt, welke sommige volkeren dikwyls van geheel andersoortigen erven, en in wier aert en toon zy zich toch moeten vereenzelvigen. Want droog, onmuzikael, eentoonig is deze spraek eenigzins, en, gelyk de engelsche, met de heesche, schorre toonen des zeevogels doormengd.

Tooi des Levens. Reinheid en zuiverheid byna tot overdryving, zoo wyd dat het ons, andere Duitschers, soms pynlyk wordt; bloemenliefde en bloemenkweeking nog meer dan by de belgische naburen: zy is eene holland-

[p. 258]

sche drift. Kleurenvermaek, daerom heeft de schilderkunst ook hier hare vrolyke tyden gevierd. Men mogte dit, indien het geen geboren aenleg ware, byna als eene schepping van het overleggend verstand aenzien. Hier in deze magtige, de menschen omringende eenvormigheid, in dit land der moerassen, der lage landen en heiden, waer slechts rondom de dorpen en kanalen eenige lanen en boomgaerden zich verheffen en de mensch achter zyne dyken en wallen den ploeg en de zeis roert, hier waer de nabyheid der zee en de byna immer en aller wegen natte aerde eene vochtige, matte lucht en eenen dikwyls omnevelden hemel voortbrengt, hier waer turfgrond, laeg land, vette aerde torf- en steenkolenstof alles in vuilnis zou verkeeren, indien de mensch zich daertegen niet weerde, hier, zou men mogen zeggen, heeft hy zich in het behagen dat hy vindt in het nette, heldere en bonte, eene vrolyke tegenweer tegen het grauwe en droevige bereid. Men moet zulks zoo veel te meer achten, daer men dreklanden ziet, welke hunne bewoners rustig dreklanden laten blyven.

Alzoo is de stille zeeleeuw, die vast en rustig heerscht, die onder een stil en soms als met een schemerenden sluimer overgoten voorkomen, een trotschen moed en een diepen hartstogt verbergt! Want roer hem slechts aen, waer zyn leven zit en waer hy dit leven bedreigd voelt, gy zult zien met welke toornvlammen hy ontbrandt, en hoe de gewekte drift van zyne natuer alles om zich heen opjagen en nederwerpen wil. Herinner u niet bloot de geschiedenis van Alva's dagen, of wanneer Olden-Barneveld en de De Witten als slagtoffers vielen; maer doorblader de geschiedenis van Brugge, Gend, Antwerpen, Dordrecht, Leiden, enz., geheel de middeleeuwen door, en gy zult aen de kusten dezer zeelanden overeenkomende verschynselen vinden. Het is het onge-

[p. 259]

stuimige en ontembare, waer deze vriesche man zynen aert en zyne vryheid in gevaer gelooft; het is het vaste en stille, waer de gewoonlyke omstandigheden optreden.

Zoo als gezegd is, heeft hy het gevoelen - en wie waegt het hem te bestryden? - dat dit land eigenlyk zyn land is, dat hy het zich geschapen heeft. Hy heeft in den stryd, in den arbeid van deze groote schepping alles wat moed, bezonnenheid en verstand heet, moeten te samen nemen. Tucht, schikking, klaerheid van oordeel, matigheid in het overleggen zyn op die wyze zyn wezen geworden; hy wil en moet in zyne gedachten orde en juistheid hebben: hy haet al wat onzeker, onbestemd en overdreven in gevoel en gedachte is, en scheldt het gaerne uit voor duitsche krollebolheid¹, duitsche geestdryvery. In zyne wetten, in zyne godsdienst is hy daerom gaerne op den droogen, klaren weg gebleven. Intusschen heeft hy zyne godsdienst, de hollandsche kalvinistische, niet gemaekt, hy heeft den gemaekten vorm gevonden en te zynent haer in eenen nog strengeren vorm gegoten dan zy in hare geboorteplaetsen, in Zurich en Geneve had. Zy had hem bevallen als degene welke den klaren, eenvoudigen vorm van zynen Staet toegemeten was, degene welke het demokratische zyns karakters en zyner gedachte over de wereld het gemakkelykste opnemen kon. Het hollandsche, strenge, drooge, Dordrechtsche kalvinismus staet blykbaer in eene zekere overeenstemming, en verder ook weder in eene groote verscheidenheid tot de protestantsche, engelsche Hoogkerk; slechts om dat deze het monarchale, ridderlyke element van den glans en de pracht, als eene blyk van

1 Krollebol noemt hy wel den Duitscher, waerdoor hy ter zelfder tyde een uiterlyk sieraed en eene innerlyke verwarring der gedachten wil beteekenen.

[p. 260]

uiterlyke heerschappy der kerk, die daer dan ook bestaet, behouden heeft; want in gansch het engelsch volk, hoe demokratisch wonderlyk zich een enkele soms ook houden moge, heerscht toch een adelyke, aristokratische geest. Die overeenstemming en dit onderscheid is, als het ware, het onderscheidende beeld der beide volkeren. Beide hebben den zin en het streven naer het klare, bestemde en vaste in het leven en in den staet, beide vragen by alles, ook by het hoogste: waertoe nuttig? hoe staet en bestaet het op de aerde? Zy vliegen met de Duitschers niet gaern zoo hoog dat hun de aerde onder de voeten ontzinkt. Men zou mogen staende houden dat zy ten opzichte van het godsdienstige leven, ook meer dan de Duitschers naer het vastbestemde, naer de bepaelde Orthodoxie getrokken worden. Zoo is by beiden ook de smelting beproefd en ten deele volbragt, eene smelting, welke op zulke wyze toch niet hoeft, ten minste in dien graed, niet hoeft te zyn, zoo als zy by hen volbragt is geworden, dat zy in hunne kerk het staetkundige en godsdienstige zoo digt en vast mogelyk hebben willen samensluiten, om, als het ware eene regt eenige christelyke gemeente te vormen. De samensmelting van het wereldlyke en geestelyke, van het aerdsche en hemelsche in den priester heeft dan het natuerlyk gevolg gehad, dat deze beide kerken, gansch tegen de protestantsche grondstellingen in, by zekere gelegenheid bloedig vervolgende kerken zyn kunnen worden. Wy zien hoe beiden, zoowel die van deze als die van gene zyde der zee, juist in onze dagen zich schudden en wenden, om in het midden der nieuwe meeningen en poogingen de heden onmogelyke strengheid en hardheid staende te houden; ja zelfs enger en vaster te samen te trekken.

Maer gy zegt dat de Hollander al wat droomend en

[p. 261]

dweepend is haet, en toch - hebt gy dan vergeten hoe de droeve en nevelige wolken boven de hersenen der menschen verblyven en daer wonderlyke sprongen en oversprongen der fantazy voortbrengen? Hebt gy vergeten wat er in de middeleeuwen rondom Luik en Maestricht van geeselaers en Vytsdansers opsprong en gansch België en Nederland tot aen den Oceaen doordanste en zich soms ter plaetse dood danste, zoodat men van deze dansplaetsen van dweependen waenzin dikwils lyken oprapen moest? Hebt gy de namen Picarden, Begaerden vergeten, die hier het langst en diepst wortelden? En dat ieder dweeper en sektenstichter in deze landen op het laetst altoos nog zyne gemeente gevonden heeft? Dit alles rust op historische daedzaken; en toch beweerde ik, dat de Hollander en zyn stamgenoot de Brabander en Vlaming het ding haet, ja in afschuw heeft, wat wy anderen met den naem van geestdryvery meenen: namelyk de, even als de onbestemde byen, omzwierende en rondvliegende beweging des geestes, de lust tot het spel met ombestemde beelden en oneindelyke gestaltelooze gevoelens en beschouwingen, - dat hy de duitsche geestdryvery uit gansch zyn herte haet. Hy komt daerin, als een drooger en klaerder mensch, meer met den Zweed en Engelschman overeen. Hoe veel dweepers zyn in gene beide landen geboren! en hoe hebben zy en allen, die ergens uitgebroeid zyn, zich ook byna allen in Holland gevestigd! ook daerom gevestigd, dewyl zy het uit oorzake der godsdienstverdraegzaemheid dorsten. Maer alle dweeperyen, waer zy ook zonder lyf geboren zyn, nemen in deze drie opgenoemde landen een bestemd lyf aen, zy worden in een woord veel levendiger en lyviger dan de duitsche dweeper deze gevormd heeft, die zich ligter met glanzende wolkenomhelzingen vergenoegt. Hierover intusschen en over die verschillen in de

[p. 262]

godsdienstige gestalte en verlichaming der denkbeelden mag er eene eeuw gewroet en gestreden worden. Wie zweedsche en hollandsche karakters en geschiedenis bestudeerd heeft, die verstaet omtrent wat ik meene: ik zeg echter zelf opregt: ik meen omtrent dat deze verschillen in zulke verhouding staen.

Wy hebben tamelyk lang by onze Hollanders verwyld. Dit verwylen was ook een verwylen by de Vriezen. Nu nog eenige woorden over deze in het byzonder:

Deze edele stam bewoonde weleer en bewoont nog in zyne nazaten eene lengte van honderd duitsche mylen, van de moerassen en eilanden van Noord-Vlaenderen, langs de kusten der Noordzee tot hoog in Jutland: de Noord-Hollanders, de West-Vriezen, de Oost-Vriezen, eenige uitspruitsels in de landen Bremen en Verden, naer binnen aen de Jade in Altes-Land in het land Hadeln in Dietmarken en de Vriezen in Schleswyk - welke namen en welke herinneringen aen daden! De Vriezcn maken Hollands en Zeelands kern uit, zy zyn alsmede een kern van Engeland, zy zyn, waer zy in duitsche landen wonen, overal een te zyner eere bekend en geprezen volk. De edele vrye Vriezen, zoo hoorden zy zich weleer noemen, en dit hooren zy nog gaern. Zy hebben te allen tyde de wankelende en onzekere moerassen en vochtige gronden der Noordzee, mitsgaders eenige tusschenloopende, hooge en onvruchtbare landen bewoond. Waerschynlyk hebben zy van de gesteldheid dezes lands hunnen naem, Holland, Chaukenland, Vriesland, schynt in verscheidene klanken dezelfde beteekenis te hebben: hol en dol, wat ligt samenvalt, inwendig hol is; Chauken: Quaken, Quakenbrugge, weg naer de Chauken (Möser), Quaker, Quakstert, Wippstert (Kwikstaert); VRIEZEN, huiveren, sidderen, vriezen; eindelyk om de verklaring te volmaken: Noord- en Zuid-Beveland (Zeeland).

[p. 263]

De edele vrye Vriezen hebben nooit het gevoel verloren, hetwelk zy onder Nero in Rome toonden. De Vriezen waren met de Romeinen in stryd over velden, welke zy in de nabyheid der romeinsche Rhyngrenzen ingenomen hadden, en zonden daerom een paer hoofdlieden als gezanten naer Rome. Daer deze van Nero in de eerste dagen geen gehoor krygen konden, bezochten zy de groote stad en hare merkwaerdigheden, onder anderen werd hun ook de beroemde schouwburg van Pompejus getoond. Terwyl zy die bezagen, en de zitplaetsen op de verscheidene rangen hun uitgelegd werden, bemerkten zy eenige mannen in ongelykaertige kleederen en opschikking op de banken der senatoren, en als men hun zegde dat het eereplaetsen waren, voor de gezanten van vorsten en volkeren bestemd, welke by de Romeinen in byzondere vriendschap en achting stonden, braken zy uit: ‘Geene menschen overtreffen de Germanen in dapperheid en regtschapenheid’ en zetteden zich zonder verder omslag onder de senatoren. Vry, dapper, vastberaden, dat heette en heet Vriesch. Deze edele, vreugdige stam kan nooit tot slaven vernederd worden. Men leest nog heden met bewondering de oorlogen der Dietmarkers, en hoe in den beginne der dertiende eeuw de Stadingers welke aen den Aertsbisschop van Bremen even zoo weinig als aen Hamburg wilden cynsbaer zyn, door eenen kruistogt byna uitgeroeid werden. Het was gemakkelyk: men maekte van diegenen welke men onderwerpen wilde ketters, zoo als toenmaels den Waldenzers geschiedde, en zoo verpletterde en verdelgde men hen in den name Gods.

Wanneer men in hollandsche steden, vooral in Amsterdam, gaet wandelen en zich op de Vischmarkt of langs de havens of langs de kaeijen begeeft om de menschen te zien, hoe ligt kan men dan den Noordhol-

[p. 264]

lander en de Noordhollandsche vrouw en de lieden uit Vriesland van de Zuidbewoners dezer landen onderscheiden, welke reeds meer dooreengemengd en door die mengeling en eene gemeenzame vorming elkander gelyk geworden zyn. De sterke, kloeke gestalten, de koene, trotsche aenzichten, de breede, opene voorhoofden met de schoon gewelfde wenkbrauwen en stuersche donkerblauwe oogen, tred, rang, aert - alles duidt door zyne vaste houding oogenblikkelyk de Vriezen aen. Zelfs in het oog der vrouw glanst zulke ernst en moed, dat men wel zou mogen gelooven, ging het eenmael in eenen stryd weder om leven en dood, en stond men op het punt van schande en vernieling, dat deze, als de oude germaensche vrouwen, op de lyken harer mannen hare kinderen dooden en zich aen hare lange lokken verhangen zouden. Nooit hebben de Vriezen in de middeleeuwen zich den ongehuwden staet laten opdringen; nooit heeft het leenwezen zich by hen kunnen ontwikkelen; de hoofdlieden hebben, even als in Zweden en Noorwegen, met de boeren, onder gelyk landregt moeten wonen; nog heden moeten in de vriesche regtsgebieden van het Breemsche en Verdensche de graven en vryheeren met de boeren onder gelyk stemregt in veld- en policiegeregten zitten. Slechts in de buitenregts-gebieden der nederlandsche Vrieslanden is de magt des bisschops van Utrecht en de invloed der duitsche ridderschap zoo groot geweest, dat zy zelfs aldaer leenonderhoorigheid ontwikkeld hebben. Het is bekend dat de vriesche tongval, door de mengeling der Saksen met de Vriezen en door den overwegenden invloed van het veel breeder en grooter saksenvolk, langs hunne grenzen heen van lieverlede ondergegaen, en gelyk de hollandsche byna geheel versakst is geworden: dit is echter hun eigen, dat zy met groote yverzucht en digte afgetrokkenheid hunne zeden, aert en gebruiken

[p. 265]

tegen vreemden invloed zoeken te verdedigen. Niebuhr plagt over dien eigen, vrieschen aert, over hunne afgetrokkenheid en hunnen angst voor de vreemden en over hunnen afschuw en weêrzin voor dezen, leerryke anekdoten uit den omgang, dien hy met hen had, te vertellen. Door deze teruggetrokkenheid in zichzelven en die wederhouding jegens vreemden gebeurt het den Vriezen wel, dat deze vreemdeling hen niet bloot voor hoogmoedig, halsstarrig en eigenzinnig, maer ook wel voor dom en bekrompen houdt. Daerover kunnen zy zich getroosten - immers, om van de anderen niet te gewagen, waren de beide Nieburhr's en Reil uit hunnen stam.

J.F.J. HEREMANS.