|
| |
| |
| |
Antwoord van J.F. Willems op den vorenstaenden brief.
Geachte Vriend!
Heb dank voor uwe belangryke bydrage tot het Belgisch Museum! Al wat my van uwe hand komt is my lief; het draegt het merk van uwe veelvuldige taelkennis en van uwe vriendschap jegens my. Uw brief is my van des te meer gewigt, daer ik in denzelven eene bevestiging erlange van myn vermoeden dat Hucbald de dichter van het romaensche lied op de heilige Eulalia geweest zy. De bewyzen, door u aengevoerd, om te toonen dat dit gedicht éénmael op dezelfde melodie als het latynsche lied, No 1 der Elnonensia, gezongen werd, zyn treffend en zeer aennemelyk. Hucbald toch, gelyk gy weet, was dichter en tevens toonkunstenaer.
Op ruim een half dozyn van uwe aenmerkingen heb ik noodig geöordeeld eenige tegenbedenkingen achter uwen brief te laten volgen. Zy maken, als 't ware, een appendix van dit uw geschrift, en verwyzen naer de plaetsen, waer ik den lezer des Museums, door middel der letters a, b, enz., op myn beurt eenige aenmerkingen verlangde onder het oog te brengen. Hou het my ten goede zoo ik my daerin niet overal zoo duidelyk en zoo consequent heb uitgedrukt, als gy misschien wen- | |
| |
schen zoudt! Myn hoofd, sedert twee jaren door zenuwzwakheid aengedaen, laet my nog niet toe diep door te denken of aen myn styl en voordragt die beschaefde ronding te geven, welke men thans het regt heeft van elken schryver te verlangen.
(a, bl. 161.) Gedurende het verblyf van den heer Hoffmann te Gent (hy was te mynent gelogeerd) hadden wy met elkander nagegaen wat er al tot opsporing der overblyfselen van het Elnonenser klooster in de bibliotheken der noordelyke steden van Frankryk gedaen en gevonden was. Het bleek ons weldra dat de openbare boekery der stad Valencyn, digt by Saint-Amand gelegen, uit hoofde van hare ongenaekbaerheid voor het publiek, nog door niemand onderzocht was. Daeruit ontstond dus by ons beiden het vermoeden dat wellicht dáér het Ludewigslied schuilen mogt. Hoffmann reisde er heen, en had veel moeite om tot het bezichtigen dier verwaerloosde bibliotheek toegelaten te worden. Hy moest, met duitsche vrymoedigheid, hoog opgeven van zyne lange reis, en dat hy meer dan vier honderd mylen verre was gekomen, enkelyk om dat Ludewigslied op te sporen. En zoo gelukte het hem dat stuk te vinden!
(b, bl. 162.) Dit vermoeden was niet ongegrond; want de heer baron De Reiffenberg, wien Hoffmann een dier kopyen had medegedeeld, maekte er gebruik van in den Bulletin de l'Académie de Bruxelles, t. IV, p. 415.
(c, bl. 169.) Hoe dat woordje ac daer uit geraekt is verklaer ik niet te weten.
(d, bl. 178.) Ik heb, opzettelyk, niets van kant gelaten wat aenmerking verdiende. Die schryvers bepalen zich tot zeer korte meestal weinig beredeneerde vertalingen der woorden van den tekst. Wat de vergelyking met het handschrift te Valencyn betreft, ik heb dat hand- | |
| |
schrift, of een fac-simile van het geheel, nimmer onder myne oogen gehad.
(e, bl. 179.) Goed, zeer goed opgemerkt, en ziedaer waerom er niet Krist maer Christus in vs 27 geschreven is. De heer Diez echter, blyft er een subjectum in zien, blykens zyne Altromanische Sprachdenkmale, welke ik daer zoo even ontvang, bl. 31: ‘Krist für Krists, zur Vermeidung der Härte. Besser ist die bei Spätern vorkommende Form Criz (Acc. Crist), durch welche die Flexion gewahrt wird.’
(f, bl. 184.) Gy lacht geerne meê, zegt gy; maer dat lachen heeft al den schyn van my uit te lachen. Nu, ik neem dat ook niet kwalyk van u. Wanneer ik my verstout in 't latyn of grieksch te etymologeren, waer gy een baes in zyt en ik een leerjongen in ben, dan moogt gy niet alleen lachen, maer tevens de plak in handen nemen om my te waerschuwen dat ik gevaer loop van op myn knokelen te krygen; doch, indien ik nu eens ging onderstellen dat uwe spotterny slechts daer heen strekte om den lezer te doen vergeten dat gy my de verklaring schuldig blyft waerom gy in pulcella geen substantivum puella, vierge, pucelle, en enkelyk een adjectivum belle vinden kunt! dan zoudt gy misschien op my verstoord wezen en zeggen dat ik u ten onregte van zulk een kunstgreep beschuldigde. Ik hou staen wat ik over pulcella en pollo bygebragt heb: het was geen kortswyl, neen, maer ernst. Hou dus een oogenblik op met lachen, en laten wy eens zien, eerst, waerover ons geschil loopt, en ten tweede, wie van ons beiden van den regten weg mag afgedwaeld zyn.
Gy beweerdet dan in 1837, en blyft in 1846 nog altyd de meening aenkleven, dat pulcella in het onderhavige lied niet voor het subst. puella, vierge, pucelle, maer voor het adj. pulchella, in zyne oorspronkelyke beteekenis
| |
| |
van schoone, dient genomen te worden, weshalve gy door de twee eerste regels van dat lied verstaet:
Bonne, belle fut Eulalie:
Beau corps avait, et plus belle âme.
alzoo driemael eene herhaling van schoone, by wyze van amplificatie.
Ten tweede houdt gy staende, ook nu nog in 1846 (immers uw c'est-à-dire van 1837 staet nog altyd dáér, en is dus nog in uwe meening begrepen, zynde trouwens in denzelfden adem, en te gelykertyd met pulcella opgenoemd), dat pollo van vers 10 almede geen puella aenduidt, maer por le is; diensvolgens stelt gy voor om uit polle sempre te verstaen pour toujours. Wel is waer dat gy by deze twee laetste woorden een vraegteeken geplaetst hebt, niet als of u deswege nog eenige twyfel overbleef (uw ‘pollo, c'est-à-dire por le,’ was te stellig); het diende slechts om te vragen: Wat dunkt u van die vertaling? Zie hier uwe woorden: ‘Pulcella ne paraît pas être mis pour puella, vierge, pucelle (signification qu'on veut encore retrouver vers 10 dans pollo, c'est-à-dire por le, polle sempre, pour toujours?), mais pour pulchella, dimin. de pulcra ou pulchra, dans son acception primitive de belle, gente, et non dans celle qu'il eut plus tard, de pucelle, qu'on trouve même encore écrit pulcele et qui est le même mot pris substantivement comme nous disons aujourd'hui une belle pour une fille.’
Daertegen heb ik met bescheidenheid de volgende aenmerking in het midden gebragt: ‘Cette observation de M. Bormans serait assez plausible s'il existait un seul exemple connu de l'emploi d'un adjectif pulchella dans les langues romanes, ayant la signification de belle. En espagnol pucela a toujours été l'équivalent de doncella,
| |
| |
et non le diminutif de l'adjectif pulcra. Dans la langue des troubadours on trouve puella et pulcella (avec les variantes piucela, pieucela, piusella, pieusella, piuzela, pieuzala, pucela): voyez les nombreux exemples cités par M. Raynouard dans son Lexique roman, tome IV, p. 546, et tome VI, p. 35. En italien on écrit pulcella ou pulzella, et certes ni piucelatge ni pulcellagio n'ont jamais désigné la gentillesse ou la beauté d'une fille.’ Vervolgens dacht ik het dan daervoor te moeten houden dat pulcella (eveneens als pollo, puella) afstamt van het latynsche pullus, grieksch πωλος, of wellicht van purulus, rein, kuisch, en ik verwees den lezer naer het Etymologicon van Vossius en naer Euripides, dewyl ik by laetst-genoemden dit πωλος in de beteekenis van jonge maegd vermeende te hebben aengetroffen, en het Dictionnaire van Planche ook naer hem verwyst.
Myn kennis in de latynsche tael gaet niet zeer diep, ja is maer zeer alledaegsch. Met het grieksch gaet het my nog erger; doch ik weet my tamelyk met woordenboeken te behelpen, als 't er op aenkomt. Kyken wy dus eens rond om te zien of er niemand my hier redden zal.
In de opgegeven woorden pulcella, pulcra, pulera, enz., zie ik daer zoo iets pulluluren van pul dat my byzonder treft. Zou misschien uwe verklaring van pulchra door belle, gente nog de oorspronkelykste niet zyn, maer dit woord almede terug moeten gebragt worden tot pul zelve? Raedplegen wy hierover met den doctissimus Wilhelm Freund, wiens onlangs verschenen Gesammtwörterbuch der lateinischen Sprache (Breslau 1844), zoo men my verzekert, de nieuwste ontdekkingen in de latynsche tael bevat. Daer leze ik, bl. 891:
Pullulus, a, um, dim. (von pullus) jung: dah. subst. Pullulus, m. ein junges Thier, Hündchen, Täubchen, etc.
| |
| |
App. - II. übertragen ein junger Zweig, ein Sprössling, Plin.
Pullus, a, um (für Puellus) jung: meus pullus passer, Plaut. cas. 1. 50. - Oft subst. pullus, alles junge, ein junges Thier: p. equinus, füllen. Plin.
Pullus, a, um, dim. (von purus, purulus) rein: veste pulla, candidi. varr. b. Non.
Daer hebt gy nu reeds de vorm Purulus waer aen gy, myn waerde vriend, geen' zin weet te hechten!
Slaen wy nu een paer grieksche woordenboeken op, by voorbeeld van Lennep's Etym. linguae grecae, vol. II, p. 834. Daer vinden wy:
πωλος, pullus....
πωλοι, juvenes, sive puellae.... ut. Lat. Pullus manifestè contractum est ex Puëllus, observante Forcellino, ita vix dubitaverim, quin πωλος sit pro πόιλος, απόιρ, puër... saepius autem πωλος (quippe proprie vocem adjectivam, substantivè acceptam) puëllam ver: tendum esse, quam puerum, notavit d'Arnaud, Animadv. p. 107, 108. E.S.
En in Pape's Handwörterbuch der griechischen Sprache: πωλος, ο δ η Fohhen, Füllen junges Pferd. - Überhaupt junges Thier, besunders junges Hausthier. - Übertragen: junges mädchen!
Daer hebt gy nu ook myn jeune fille vierge, en Pape verzendt ons naer Eurip. Hecub. vs 148. Wat vinden wy daer?:
ηξει δ Οδυσευς οσον ουκ ηδη,
πωλον αφελξων σων απο μαστων.
En dat vertaelt Theobaldus Frix in zyne uitgave van Parys, 1843, by Didot:
Veniet vero Ulysses tantum non statim
Puellam abstracturus tuis a mammis.
| |
| |
De bedoeling van Euripides doet hier niets ter zake: het mag hier Polyxena of iemand anders gegolden hebben, altyd is het zeker dat men door het woord πωλον ook een meisje verstond in den algemeenen zin van een jongske, en in dien algemeenen zin verstaen het zelfs de hedendaegsche Grieken nog, wanneer zy by hunne namen te kennen geven van welken vader zy afstammen. Een myner vrienden, die veel gereisd heeft, zeide my dat hy vertrouwelyk had omgegaen met zekeren Griek Adamantios papadiamantopulos, die hem verzekerde dat de hedendaegsche Peloponezers gewoon zyn het woord pulos (πωλος) by hun vaders naem te voegen, gelyk men in Holland zich Christiaanszoon, Pieterszoon, enz. schryft. Zyn naem was dus Adamantios des priesters Adamantios-zoon. Wel is waer dat Euripides dit πωλον overdragtelyk gebruikte; doch gy zelf erkent immers, myn waerde, dat er ‘veel woorden in alle talen alleen nog in hunne figuerlyke beteekenis bewaerd zyn gebleven.’ Pulcella, pucelle puella, polla, pulcra, pulchra, zyn dat niet alle figuerlyk afgeleide woorden van pullus? Na hetgeen ik daer citeerde vermeen ik van ja, en myne acception primitive houd ik dan ook voor nog een beetje primitiver dan de uwe. Dat belet echter niet dat gy het misschien beter zult weten uit te leggen. Tegen uwe latynsche en grieksche taelkennis kan ik niet op; het zal voor u een kleinigheid zyn tien, twintig, honderd citata tegen één der myne op te visschen en op te disschen; en misschien kome ik er dan, op zyn best, nog af met de restrictive verschooning van doctor Mathanasius: j'avourai que vous pouvez avoir raison, mais cependant ma remarque subsiste; deze remarque komt hier op neêr:
Ik herhael het, Pullus, πωλος, beteekent van ouds een jong schepsel, omni genere, dus een jong dier, een veulen, een hondeke, een kieken, een duifje, een telg, een spruit,
| |
| |
ook een knaep, een meisje, enz. en is derhalve afgeleid van het verbum pullare, pullulare.
Een jong dier, een hondeke, een kieken, dat nog by zyne moeder op den nest zit, wordt voor een schuldeloos schepsel aengezien, en by de boeren zelfs hoort men nog: zoo onnoozel zyn als een jong dat van zyn moeder komt. De Catechismus leert ons dat elk kind dat nog tot de jaren van verstand niet gekomen is, voor schuldeloos wordt gehouden. Was het dus niet natuerlyk dat het christendom alvroeg aen het woord pulcella het denkbeeld vasthechtte van het bewaren der aengeborene kinderlyke onschuld, en dat alzoo de andere beduidenis van pullus, namelyk purus, purulus, rein, van toen af meer extentie kreeg? In het middeleeuwsch latyn, dat voor vast nog nader by het oud latyn komt dan het romaensch, vinde ik geen enkel voorbeeld meer van een adjectief pulcella, maer wel dit zelfde woord, mitsgaders pulcellagium substantivé, voor virgo en virginitas.
Indien, gelyk gy meent, pulcella een adjectivum ware, dan zou dat woord, volgens zyne oorpronkelykste beteekenis, niet schoone, maer jonge (fr. petite) beduiden. Wat gy in pulcella vindt meen ik in buona aen te treffen; immers dit laetste woord is niet anders dan bienfaite, welgemaekt (oudtyds geraect)?
Eulalie était une vierge accomplie:
en dan volgt de amplificatie:
Elle avait un beau corps, une ame encore plus belle.
Het verwondert my grootelyks dat gy, met alle uwe scherpzinnigheid, niet hebt ingezien dat, het geheele romaensche lied een lofdicht op de virginiteit der heilige Eulalia zynde, er niets gepaster voor den dichter zyn kon dan
| |
| |
haer dadelyk by den eersten regel als eene schoone maegd te doen voorkomen. Gy weet immers, men was er op uit:
Qu'elle perdisse sa virginitet,
en haer vervolger, by haer zyn doel niet kunnende bereiken, verwyt haer dat zy een leelyk maegdeken was. Let wel in welke bewoording Prudentius den praetor spreken doet:
Si potis es revocare tuam,
Torva puellula nequitiam.
En zie daer ook de reden waerom de romaensche dichter in vs 10 onze heilige ditmael polla en niet pulcella noemt. De maegdelyke reinheid van het meisje kwam hem hier minder te pas. Hy beschouwt haer nu (regt dichtelyke) als een kieken dat men van onder de klokhen (onze moeder de heilige kerk) wil wegrukken, une poule que l'on veut arracher du sein de sa mère. Diez stelt dan ook poule in zyne laetste opheldering, bl. 25 der Altromanische Sprachdenkmale.
(g, bl. 184.) Hier vervalt gy, myn beste vriend, in een volslagen logomachie. Die opinie, waervan hier zaek is, kan onmogelyk in dien zin genomen worden dat Diez uw artikel van den Messager zou hebben tegengesproken, en u in het ongelyk gesteld. Diez is van opinie, gelyk ik, dat regiel geen adjectivum van manatce is, maer wel een substantivum. Gy, daerentegen, en Wolf met u, beweert dat manatce regiel moet vertaeld worden door menace royale, dewyl gy-beiden er een adjectivum in vondt. Op de vraeg: est-ce un adjectif? antwoorden Diez en ik ja; Ferdinand Wolf en Gy neen. Ik mogt derhalve zeggen: ‘J'ai pour moi l'opinion de M. Diez (que c'est un substantif); mais M. Ferdinand Wolf se range à celle du
| |
| |
savant professeur de l'Université de Liége.’ Inderdaed, in myne vroegere vertaling, stelde ik het subst. décret, daerna het subst. regal, of koninklyke gunst, en thans zou ik my eindelyk aen de nadere verklaring van Diez houden: Regiel übersetzt Willems Décret, Dinaux ordre, mit welchem Rechte, ist mir nicht deutlich. Wolf halt es für das Adjectiv regalis und allerdings passt es in Hinsicht seiner Form eben so gut dazu wie pagiens zu paganus. Von königlicher Drohung aber konnte nicht wohl die Rede sein (dus ook niet van vultus instantis tyranni?), da Eulalia erst später, nach Abweissung aller Verführungs mittel, vor den König gebracht wird; auch ist der Ausdruck für unser Lied zu vornehm. Gleich gute Ansprüche in Hinsicht der Form hat ober auch das franz. Substantiv régal und wohl noch bessere als regalis, da die Bildungen raneiet, pleier, preier eher reiel als regiel dafür voraussetzen lassen, auch alle roman. Sprachen das g in diesem Adjectiv erweichen oder tilgen. Régal heisst Geschenk, von dieser Bedeutung aber ist hier, wie Wolf anmerkt, abzusehen, da von Geschenken schon die Rede war. Es heisst überdies alles was Freude macht (S. Dict. de Trévoux) und vielleicht hatte es in der ältern Sprache die specielle Bedeutung Liebkosung, wie auch das spanische regalar liebkosen, das catalanische regalo so viel wie das Spanische blandura bedeutet. Drohung Liebkosung und Bitte gäbe einen vollkommen genügenden Sinn.’
(h, bl. 188.) Eilieve, wat hebt gy dat daer erg opgenomen!! Zou men niet zeggen dat ik wetens en willens uwe woorden verdraeid of verkeerdelyk opgegeven had, om u in een belachelyk daglicht te plaetsen, zoo dat men zelfs aen myne vriendschap voor u zou moeten twyfelen? Ik ben verschrikkelyk verdoold, en wat al meer!
Zoo ik my aen uwe woorden misgreep, en gaerne
| |
| |
wil ik bekennen dat ik die thans beter versta, dan zult gy ten minsten belyden moeten dat gy u dubbelzinnig hadt uitgedrukt, en dat gy hier wederom de verkeerde onderstelling hebt gemaekt als zouden Diez en Leglay uw gevoelen wederlegd, u in persoon bedoeld hebben. Ik begryp niet om welke reden gy my twee mael en zonder noodzakelykheid oude feilen verwyt, die ik verbeterd heb, dewyl ik ze stilzwygend verbeterde? Gy vergeet dat ik in myn voorberigt reeds myn mea culpa daerover heb uitgesproken, weshalve ik niet noodig oordeelde by elke emendatie de reden op te geven waerom ik het romaensch nu beter verstond dan vroeger. Dat sprak van zelf. En toch verwees ik naer Leglay's Raoul de Cambrai, ten einde men zou weten, dat ik myne betere vertaling aen hem verschuldigd was.
Dinaux hield menestier voor het infinit. accuser, in de beteekenis als dat woord by Roquefort voorkwam;
Ed. Du Meril nam het voor het infinit. offenser, renier, men ester, mein-tätich sein, perjurus;
En daer gy, in uw artikel van den Messager, my niet beschuldigd hadt een substantivum tot een verbum gemaekt, maer enkelyk van dat verbum of (zoo gy 't verkiest) den zin der phrase, waerin menestier geplaetst is, niet begrepen te hebben, zoo was het zeer geloofbaer dat gy er slechts een ander infinitivum hadt onder verstaen, te meer daer gy u op de volgende wyze uitdrukte: ‘Le sens des vers 9 et 10 sera bien, que rien ne put la détourner de vouloir toute sa vie (sempre non amast) servir dieu (lo deo menestier, de ministerium, ministrare.’ Hadt gy geschreven: ‘le service de Dieu, lo deo menestier, ministerium dei, de ministrare, dan zoudt gy u duidelyker verklaerd hebben. En zoo deed het Diez: ‘Nichts konnte si dahin bringen, dass sie nicht stets den dienst gottes liebte.’
| |
| |
Wat myne vriendschap voor u betreft, myn waerde, al hadt gy twintigmael, ja honderdmael myne woorden verkeerdelyk opgegeven, nimmer zou ik er van uwen kant eene kwade bedoeling in zien. Gy zult myn vriend blyven zoo lang ik u voor een geleerd en braef man zal kennen, zoo lang gy zelf my met uwe vriendschap vereert; zoo lang gy my by de scherpte van uwe pen de scherpte van uwe nagelen (want gy hebt nagelen, lieve vriend!) niet op myn kalen kop doet gevoelen!
Jo 'l dissi, il dico, e 'l dirò fin ch' jo vivo!
(i, bl. 219.) Men houdt het in Duitschland algemeen daer voor dat Lachmann het eerste van al de regels der oude duitsche versificatie heeft terug gevonden. ‘Dessen Findung und Herstellung (zegt Grimm, Gramm. IV, bl. 368) wir erst Lachmanns scharfsinne verdanken.’ Zyne verhandeling daer over staet in de Memorien der koninklyke Academie van Berlyn. Myn voornemen is niet noch hem, noch Mone, noch U op dit punt tegen te spreken; doch gy verschaft my hier eene gelegenheid om op myn beurt over de versmaet onzer oude dichters iets in het midden te brengen. Ik beschouw de zaek van uit een veel eenvoudiger standpunt dan Gy en zy. Perne deed in Frankryk met de Muziek der middeleeuwsche liederen wat gy met de verschillende versmaten onzer oude dichters doet: hy lostte die naer de regels der grieksche toonkunst op in mode eolien, mode lydien, mode dorien, mode phrisien, hypoeolien transposé, enz. En inderdaed ik begryp zeer goed dat men allerlei maet onder zekere klassieke regels of vormen brengen kan, vermits die regels op de natuerwet der uitspraek gegrond zyn; doch het blyft my twyfelagtig of de vlaemsche sprekers der XIIIe en XIVe eeuw zoo regelmatig scandeerden als gy het met hunne verzen belieft te doen.
| |
| |
Hoogstens wisten zy dat er in elke regel drie of vier toonslagen moesten gehoord worden, en zy handelden voor het overige even vry als de Franschen doen, die, met behoud der gelykheid in het getal der sylben, slechts op het rym en op de césure acht slaen. De hoogduitsche uitspraek dult minder vryheid in de betooning dan de nederlandsche, omdat de eerste harder en de laetste losser en vryer in hare beweging is. Van daer de groote regelmatigheid welke men in de mittelhochdeutsche gedichten bemerkt, en de groote vatbaerheid van het hedendaegs hoogduitsch tot het navolgen der grieksche en latynsche poezy; van daer ook de oorzaek der zonderlinge gedachten welke sommige duitsche geleerden over onze tael en prosodie hebben opgevat, die zy slechts uit boeken kennen.
De vlaemsche uitspraek glibbert even vlugtig over letters en woorden als de engelsche. 'T is bekend dat onze dichters veel meer apocopeeren of elideeren dan de hoogduitsche. In den mond des volks worden niet alleen sommige sylben merkelyk ingekort, maer verdwynen soms geheel. Zonder van weêr, neêr voor weder en neder, van z'hênder geweest, z'hânder geweest voor zy hebben, zy hadden daer geweest, te spreken, hoe zonderling luidt het niet, als ons gemeen volk zegt: gem'dres e glas bier! voor: geef my daer eens een glas bier (het engelsch: gimm' a glass ó beer!) Hollanders en Duitschers hebben, alle moeite om dit te verstaen, daer de toon hier slechts op het hoogstnoodzakelykste deel invalt. Meest alle gezegden die met eensylbige woorden samengesteld zyn betoonen wy naer verkiezing. In de laetstvoorledene maend werd zekere man van een dorp by Leuven, ter Assisen van Brussel beschuldigd dat hy zyne mooi versmoord hebbende, en haer lyk ziende voorby dragen, op het gezegde van een' der ommestaenders: Zie daer
| |
| |
het lyk van uwe vermoorde tante! had uitgeroepen: Dat valt gelyk op my, waeruit de procureur generael, die slechts de fransche vertaling dezer woorden voor zich had, het besluit opmaekte dat de man zich onwillekeurig had uitgelaten, als wilde hy zeggen: Ce reproche de meurtre tombe donc sur moi? En nogtans, zoo men by onze regtbanken in de waelschdolheid niet verkeerde van al de verklaringen der getuigen in het fransch over te brengen, zoo de regters met den aerd onzer tael waren bekend geweest, dan hadden zy gemakkelyk den zin der opgegeven woorden uit derzelver betooning kunnen kennen; want naer gelang dat de klem op dat, op valt, op gelyk, of op my, valt, is ook de beteekenis verschillend:
| = Ce meurtre me cause une peine extrême! |
| = Je sens une frisson d'horreur me tomber sur le corps! |
| = Tout cela tombe sur moi! |
| = C'est donc sur moi que cela tombe! |
Meer dan eens heb ik doen bemerken hoe voordeelig die beweegbaerheid in onze uitspraek voor de welluidendheid en de verduidelyking der woorden kan worden aengewend. Hetgeen ik daerover zeide komt hier op neêr:
De artikels d' 't zyn effentjes aengestipte demonstrativen die het voorwerp regtstreeks aenduiden, en naer gelang dat men er nadruk wil aen geven, meer of min betoond worden, de, et (de omgekeerde articulatie van de), die, dé, dit, dat, des, dees, enz. Zoo begrepen het ook onze voorvaders; want in een leerboek der XVe eeuw, het Donatus minor, gedrukt by de broeders van het gemeene leven te Brussel, leze ik de eerste declinatie aldus:
| Nom. |
De meester. |
Hic magister. |
| Gen. |
Des meesters. |
Hujus magistri. |
| Dat. |
Dien meester. |
Huic magistro |
| |
| |
| Acc. |
Den meester. |
Hunc magistrum. |
| Voc. |
O meester. |
O magister. |
| Ab. |
Van den meester. |
Ab hoc magistro. |
| |
- |
- |
| Nom. |
Die meesteren. |
Hii magistri. |
| Gen. |
Der meesteren. |
Horum magistrorum. |
| Dat. |
Dien meesteren. |
Hiis magistris. |
| Acc. |
Dese meesters. |
Hos magistros. |
| Voc. |
O meesteren. |
O magistri. |
| Ab. |
Van den meesters. |
Ab hiis magistris. |
Doorgaens echter schreven de Ouden het meer demonstrative die, óf omdat de schrifttael uit haren aerd meer demonstratief is, óf omdat er voor het nietuitdrukken der doffe e geen byzonder teeken bestond. Wat het betreft, dit woordje was hun schier geheel onbekend, dewyl het in hunne uitspraek zelden gehoord werd. En zoo is 't nog heden: niemand toch dan een pedant spreekt het geheel uit, althans niet met de aspiratie h. Het art. t (et) was steeds en blyft, even als d' eene aenleuning, by het vorig of volgende woord vastgehecht. Daerom stelt Donatus minor in nom. neutr. gen. twijf, twoord. Het oudvlaemsche het, op de weinige plaetsen waer 't gevonden wordt, gold meestal voor daer; de geleek al te zeer aen het pronomen relativum de, nu die.
II. Gelyke vryheid gebruiken wy ten aenzien der toonlooze pronominaelwoordjes 'k, ge, ze, me, we, der apocoperende 's en t', en wat dier meer is, die, by meerder nadruk, meerder klank ontvangen, en ik, gy, zy, my, wy, des, ten, tot, enz., worden. Tot dit soort behooren daerenboven de aenleuningen hets (het is), dats (dat is), doede (doedy), ist (is het), in en inne (ik en), metten, totten, smorgens, savonds, uten, sijs, (zy des), doeten (doet hem), datten (dat hem), en meer andere.
| |
| |
En eindelyk, ten IIIe, bezitten wy het vermogen om meest al onze eensylbige woorden dubbelsylbig te maken, door middel van het byvoegen eener doffe e of van eene verdubbeling der slotconsonnant welke in de wortelsylbe voorkomt: in 't een geval heeft het woord een staende, in 't ander geval een zwevende klank. Op die wyze kan men naer welgevallen schryven en uitspreken tael of tale, spraek of sprake, zon of zonne, straf of straffe, ik spreek of ik spreke, ik neem of ik neme, ik bid of ik bidde, minlyk of minnelyk, behaeglyk of behagelyk; en duizend andere woorden meer. Geen van al de duitsche talen beweegt zich in dit opzicht zoo vry als de onze, en het ware wel te wenschen dat onze schoolmeesters dit aen hunne leerlingen beter deden begrypen, vermits 't maer al te veel gebeurt, inzonderheid by het opzeggen van conjugatien, dat men aen de hardere uitspraek, als ware zy de eenigst regelmatige, den voorrang geeft.
Uit het aengehaelde vermeen ik dan, lieve vriend, te moeten besluiten dat onze tael, als eene regt vrye duitsche tael, ten aenzien van een groot getal harer woorden, zich weinig naer de vaste regels der klassieke prosodie laet schikken, dat by haer alles afhangt van den klemtoon welken de spreker doet vallen op het zakelyk deel der woorden of op het nadrukkelykst door de tong aengestipte in een volzin; weshalve ik het voor zeer moeijelyk houde den metrischen gang onzer oude verzen te onderkennen of af te palen. Het ging toen byna gelyk heden, gelyk in den tyd van Horatius:
Qui nescit, versus tamen audet fingere;
De meeste menschen maekten en maken nog verzen zonder de regels der versificatie bestudeerd te hebben:
| |
| |
Ja, my ook gebeurt het soms (zelfs by den grootsten meester in de kunst, by Bilderdyk) dat ik, uit hoofde van de onbestemdheid der nederduitsche prosodie, niet altyd de versmaet van den aenvang eens gedichts, immers niet uit de twee, drie of vier eerste woorden ontwaren kan; en nogthans schier al onze rymregels zyn in den vorm van jamben, trocheën of dactylen gegoten! Dit misverstand ondergaet men vooral wanneer het rhythmus te midden van een opstel plotseling verandert, 't geen by onze tegenwoordige belgische dichters maer al te dikwyls plaets heeft, en zeker niet overal goed te keuren is. Wat deden dan onze oude dietsche poëten by het maken en opzeggen van hunne verzen? Zy vergenoegden zich, gelyk ik reeds hiervoren zeide, twee, drie of vier toonslagen te laten hooren en plaetsten die willekeuriglyk, naer dat hun gehoor min of meer mnziekael was; zy deden wat ik deed toen ik in myne jeugd de tweede en verdere coupletten van eene fransche romance leerde zingen, en ik op de e-muets stootte waermede de fransche tael zoo doorzaeid is. Ik verhielp dat door kleine nootjes of appoggiaturen, en maekte dus den zin verstaenbaer voor elkeen. Ten einde gy niet zeggen zoudt dat ik dit hierboven van U geleerd heb, verwyze ik u, myn waerde vriend, naer eene aenmerking in myne Oude Vlaemsche Liederen, bladzyde 58. ‘Daer behoort, zeide ik aldaer, eene kunstmatige indeeling der woorden en dikwyls de byvoeging van een klein nootje of appoggiatura toe, om sommige coupletten van dit lied behoorlyk te zingen. Hierover handelen wy in de Inleiding, en merken nu slechts aen dat lange regels soms de plaets van kleine bekleeden, en dat dan de betooning van het vers naer het rhythmus der muziek moet worden geregeld. Ziedaer het raedsel onzer oude versificatie opgelost!’ Ik wil u dit, ten slotte, in muziek praktisch voor
| |
| |
oogen brengen, en kieze daer toe het begin van het oude lied De Jager uit Grieken. De versmaet gelykt aen die van het Nibelungen lied:
Wil men het dubbel der woorden gebruiken, men psalmodiere op de toniek re, op de dominante la, en vervolgens op de terts fa zoolang men wil, mits men slechts de inflectie van den toon dáér, waer eene > geplaetst is, in acht neme:
Dit gelykt min of meer naer latynsche zang-prozen, zult gy my zeggen. Verstellen wy het in jamben:
of in dactylen:
| |
| |
In alle geval behoudt het lied zyn muziekale rhythmus, en dat was genoeg om het gehoor des volks te voldoen, dat nimmer den muziekalen maetslag onderhield. Wat dunkt U, zouden onze sprekers met de versmaet niet gedaen hebben gelyk zy in hunnen tyd en gelyk hunne opvolgers, onze liedjeszangers, met de muziekmaet handelden? Ik heb alle reden om te vermoeden dat op zulke vraeg een bevestigend antwoord kan worden gegeven; doch beslisse niets, en onderwerp dit aen uw wyzer oordeel.
Ik ben, enz.
J.F. WILLEMS.
Gent, 5 juny 1846.
|
|
Auteursrechtvrij