Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9
(1845)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 392]
| |
Michiel de Swaen.In dat gedeelte van West-Vlaenderen, dat wy nu met den naem van Fransch Vlaenderen bestempelen, en waer de tael tot een zoo verworpen staet is neêrgezonken, dat zy met eene nog deerlykere bastaerdy is besmet dan voortyds by onze rederykers onder 't Bourgondische Huis, daer bloeide op het einde der XVIIe en in 't begin der XVIIIe eeuw een vlaemsch schryver, welke alle zyne tydgenooten verreweg in stoutheid van dichterlyke tael overtrof, en die somtyds, als hy zich boven de gewone Rederykermoralisatien verhief, den naem van dichter verdiende, ofschoon hyzelf prins van een Rederykers gild was: 's mans naem hebben wy aen 't hoofd dezes artikels gesteld, en hy woonde te Duinkerke. In den eersten jaergang van 't Nederduitsch Jaerboekje van den heer Rens (1834), komt er een artikel voor nopens eenige oude vlaemsche dichters, waervan wy hier het gedeelte wedergeven dat tot ons doel dienstig is. Het bevat eene juiste schatting van 's mans letterwaerde: ‘Aen De Swaen mag men zekerlijk den naem van dichter geven. Zijne schrijfwijze is gemakkelijk, zijne wendingen zijn natuerlijk, en zijne gedachten kunstig aeneengeschakeld. In het beschrijven van landschappen, en in het afmalen des hemels en van deszelfs volzalige inwoners, levert hij somtijds de schilderachtigste tafereelen: hij munt ook bijzonderlijk uit in het afschetsen van deugdzame of ondeugdzame menschen: zijne vergelijkingen zwemen veel naer dievan Cats: deze zijn even gemakkelijk, even weelderig.’ | |
[pagina 393]
| |
Ten bewyze daervan voert de onbekende schryver een tafereel aen van een onweder op zee, getrokken uit De Swaen's hoofdwerk Het leven en de dood van onsen Saligmaker Jesus-Christus, aldus aenvangende: 't Was avond, en de zon, nu bezig met te dalen,
Bescheen het aerdsche dal met flauwe en bleeke stralen,
Wanneer den Heyland zich by zyn discipels zet,
In eene visschers schuyt, op 't meir Genesareth, enz.
Of wil men er nog een sprekender, in een korteren omvang besloten, bewys van, men ga slechts de volgende dichterlyke penseeltrekken na, die den Engel Gabriël by zyne boodschap aen Maria voorstellen: Den stillen voornacht dreef, langs 't swervende gewemel,
De silver sterren door den diamanten hemel,
Toen Gabriël, van Godt gesonden, nederquam.
Syn bloosend' aensicht was omringelt met een vlam
Van minne-straelen, die vol liefderyke lonken
Rondom syn witten hals, en blonte hairen blonken.
Een kleeding van lasuer, met lelien bestort,
Bedekte syne leên; aen 't middellyf omgort
Met peerel-wit satyn, doorzaeyt met gulde blommen.
De Hemel-vrede scheen met hem beneên te kommen:
Hy dreef de soetigheyt, lieftalligheyt en min
Voor hem ter aerden neêr uyt 't salig hofgesin, enz.
Wy kunnen den lust niet wederstaen om er nog de volgende schildery by te hangen, welke min ideael, doch niet min voortreffelyk is: Niet verr' van Nazareth, in 't Oosten, langs de stroomen
Van Cison, uyt een dal beplant met duysend boomen,
Daer ryst een aengenaem en schoon en hoog gebergt,
Dat door syn steyle kruyn de wolken selve tergt.
Geen reyser heeft dit oyt in lente-tyd beklommen,
Of voelde 't hert verquikt door eenen geur van blommen,
| |
[pagina 394]
| |
Welriekend' balsem-kruyd en Terebintusplant,
Die daer volweelderig opwassen t'allen kant.
't Schynt dat het pluymgediert' die plaetse heeft verkoren,
Als een musyktooneel, om daer te laten hooren
Eene soete mengeling van allerlei geklank,
Dat d'ooren tot sich trekt door lieffelyken dwank.
Hier is het vaderland, hier is de rechte wooning
Der honigryke bien; hier heerscht hun opper-koning
Als in syn wettig hof, waer, onder syn gebiet,
Hy, tusschen 't boomgewas, millioenen swarmen siet.
Den peereldauw, gelokt door all' die soetigheden,
Valt ieder morgenstond daer over naer beneden,
Terwyl den Zuydenwind zyn milden ademtocht
Doet spelen met den geur der bloemen in de locht.
De schoonheyt, waer dien berg met reden op mag roemen,
Deed' hem van allen tyd den schoonen Tabor noemen;
Nu als een waere schets en sinne-beeld geacht,
Van 't hemels vaderland, dat ons hier naer verwacht.
't Was hier dat Jesus wou voor syn Discipels oogen
Een straeltje van syn glans en eeuwig licht vertoogen,
Om ieder door de hoop' van een soo grooten loon
Te maeken onbeschroomt voor d'allerwreetste doôn.
Men denke niet, dat wy hier, gelyk zulks in bloemlezingen wel eens gebeurt, deze schilderachtige plaets met moeite uitgekipt hebben; gansch het werk vloeit van dergelyke schoonheden over. Van de overeenstemming zyner weelderigheid in vergelykingen, met Cats, gelyk wy aenstipten, kan men zich bereids overtuigen uit de volgende aenhalingen, die wy by voorkeur bybrengen uit zyne zeldzame Zedelyke rym-werken. De volgende vergelykingen komen aldaer voor, bladzyde 102: Gelijck een lente-bloem van haeren steel gesneden,
Gelijck een wyngaert-vrucht in haren bloey vertreden,
Gelijck een broose riet door 't onweer neer-ghevelt,
Gelijck het dorre hoey verdroogt in 't open veldt,
| |
[pagina 395]
| |
Gelijck een duffe smoor ten schouwen uyt-gedreven,
Gelijck een spinneweb aen d'hoogsten balck geweven,
Gelijck een rotte peir gevallen in het slijck,
Gelijck een schynbre ster gestort uyt 't wolckenrijck,
Soo sal den snooden mensch, vervremt van recht en reden,
Verrast sijn in 't bedrijf van sijn onrechtigheden,
Gevat sijn in den strick van sijne loose daên,
Vernedert in sijn pracht, en in de sond' vergaen.
En in 't zelfde werkje, bl. 108: Gelijck een water-drop van 't hoogste dack gedropen,
Gelijck een snelle beeck komt van 't gebergt geloopen,
Gelijck een vluchtig peerdt in sijnen meesten spoedt,
Gelijck een zeylend schip door-snijdt den zilten vloedt,
Gelijck een adelaer die door de lucht gaet sweven,
Gelijck een vlugge pijl uyt sijnen boogh gedreven,
Gelijck een kogel vlieght uyt 't bulderend geschut,
Gelijck een snel gedacht dat aerd' noch hemel stut,
Soo spoeyt, soo loopt den tijdt van 't eene jaer in 't ander,
En schaekelt in sijn loop veel eeuwen aen elkander.
Zoo zegt hy, na de beschryving van 't bovenberoepen onweder op zee, in zyn voornaemste dichtwerk: Gelyk in eene school, waer menig dertel jongen,
Door gramschap, nyd en spyt zyn tegen een gedrongen,
Op 't oogenblik de wraek gestild is en verdwynt,
Zoo dra den meester daer gehoord wordt en verschynt;
Dus keeren wind en zee, en wolken op hun orden,
Zoo zy daer toe vermaend door hunnen meester worden;
De zaêmgepakte lucht wordt schielyk opgeklaerd,
De baren zinken neêr, het ongeweert bedaert.
Uit het berigt, dat De Swaens hoofdwerk op den Heiland, verschenen in twee boekdeelen, te Brugge in 1767, voorafgaet, leert men dat hetzelve in 1724 geschonken werd, door een der zonen van den dichter, aen een schepen van Duinkerke, die 't zynen zoon naliet, | |
[pagina 396]
| |
welke het weder aen eene moeije, overste van de Ryke Klaren binnen Brugge, by het vieren van haren halven jubilé, den 29 juny 1766, afstond; tot het eindelyk aldus, door het toedoen harer vrienden, onder de pers geraekte. Men ziet het, de dichter schynt tot zeker punt voor het vestigen van zynen roem onverschillig geweest te zyn, en de zoon die 's vaders werken als een heilig erfdeel ontvangen had, was nog onverschilliger. Slechts een klein gedeelte van diens arbeid was in de handen van zyn afstammeling gekomen, en dat maekte hy aen byzondere vrienden weg. In 1722, verzamelde Pieter Labus, drukker en lid van 't Rhetorica te Duinkerke, byeen al wat hy er van kon bekomen, ‘terwyl alle de werken van De Swaen nu zoo lange als begraven waren onder de hand van een der waerdigste prelaten,’ en gaf dit vereenigd uit onder den tytel van: Zedelijcke rijm-wercken en Christelijcke gedachten. Zy werden door Fr. L. De Swaen, kanonik regulier in de Abdy van St-Nicolaes te Veurne, opgedragen aen een vriend van D.S., Mher Michaël Lieven, hoofdman van 't Dixmudsche Rhetorica, ‘op dat dit klein en onvolmaekt werkje onder zyne bescherming mogte schuylen, dewyl de volmaeckte wercken van den selven schryver het licht niet be-erven.’ Eene uitnoodiging des drukkers, om hem alles toe te zenden wat men van De Swaen mogt bezitten, sluit het bundeltje. Het is byna eene uitgemaekte zaek, dat de andere werken van De Swaen, buiten zyn tooneelarbeid, en eene Elegie op den dood van Jan Bart, waer over nader, verloren zyn. Wy willen ons hier hoofdzakelyk bepalen tot het beschouwen der gemelde, zeldzame Zedelijcke rijm-werken. | |
[pagina 397]
| |
Deze zyn in twee verdeeld; het eerste deeltje behelst godvruchtige gedachten op 't onderhoud eener ziele met den Verlosser: het andere bevat uitspraken van pryskaerten en raedsels, door D.S. als prins van Rhetorica, aen zyne broeders voorgesteld; als ook eenige nieuw-jaerdichten aen hen gejond. Het zy genoeg ter beoordeeling drie uittreksels uit die Zedelyke gedichten af te schryven. Het eerste loopt over den Paradysvogel, een, schoon zeker van al te groote weelderigheid niet vry te pleiten, echter zoo gemakkelyk behandeld stukje, dat wy ons den moed niet gevoeld hebben, om gedeeltelyk de schaer voor de pen in de hand te nemen. Adam, dieren en ghewassen
Besigh naemen toe te passen,
Sagh een voghel onder al,
Die ghedurigh uyt het dal
Boven alle vlugghe dieren
In de wolcken wilde swieren;
En terwijlen onder een
D'ander sackten nae beneên
Om hun voedsel te gaen raepen,
Sagh hy 't vliegend beestje gaepen
Met een open adem-tocht
Om te suyghen reyne locht
Tot verversching zijner leden.
Nimmer vond hy het beneden
Aen den koelen water-stroom,
Of op eenen dadel-boom,
Of in beemden neer-gheseten
Om te drincken of om t'eten.
Dickwils socht hy 't soete dier
Op den rooden eglantier,
Dickwils dacht hy het te vinden
Onder nieuw-ghebloeyde linden;
| |
[pagina 398]
| |
Nu op eene lauwer-spruyt,
Dan in 't weeldigh myrthe-kruyt;
Nu by versch-ontloken lissen,
Dan in 't midden van Narcissen;
Nu by keerssen roodt als bloed,
Dan by peiren suycker-soet.
Somtydts ging hy 't dier nae-jagen
Onder witte doren-hagen,
Somtydts langs een groene laen,
Somtydts midden door het graen;
Nu op rype koren-airen,
Dan omtrent de haezelaeren;
Doch hy socht al wat hy mocht,
Altyd sagh hy 't in de locht,
Of soo 't daelde naer beneden,
't Was tot ruste synder leden;
Maer van eten gheen bewys,
Schoon het was in 't Paradys.
Adam stont 'er in verwondert,
Siende 't beest, soo af-ghesondert
Van all' aerdsche spys en vocht,
Leven by de reyne locht:
Daerom zeyde hy, al tierenGa naar voetnoot1:
Wyste dier van alle dieren
Dat voor drincken ende spys
Suyght de locht van 't Paradys,
Mits ghy zijt zoo reyn van leven,
Hoor, wat naem ick u sal gheven:
Dat men u, waer Phison vliet,
Paradysens vogel hiet.
Vader, wort doch niet ontsteken,
Derft uw soon u teghen-spreken;
'k Weet een schepsel, meer bequaem
Tot soo loffelijcken naem.
| |
[pagina 399]
| |
'k Weet een schepsel, welckers oogen
Zee, noch aerd versaeden mogen,
Dat gedurigh naer de lucht
Van 't waerachtig Eden sucht.
't Paradys voedt sijn gedachten,
't Paradys weckt sijne klachten,
't Paradys is 't eenigh wit
Waer het naer versucht en bidt.
Gheef dat schepsel al 't vermaken
Dat ghy moght op aerde smaken
Voor u, om den appelbeet,
God uyt uwen lust-hof smeet;
Geef dat schepsel al de schatten
Die de woeste zeên omvatten,
Het verzaekt die al ghelijck
Om de lucht van 't Hemelrijck.
Vraeght ghy welck dit is, ô Vader!
't Is een spruyt van uwen ader,
Schoon van lichaem, wys van ziel,
Die in u met u verviel.
't Is een tastelijcke waessem
Uyt-ghestort uyt Godes aessem
Tot het maecksel van een mensch:
Dit is 't schepsel, welckers wensch
En begheerte noyt kan rusten
Dan in hemelsche wellusten.
Noem het dan, naer dit bewys,
Voghel van het Paradys.
Doch zulke zoetvloeijende stukken ontmoet men meermalen in die dagen: Poirters en anderen kunnen er het bewys van opleveren. Zeldzamer by hunne tydgenooten zyn stukken van hoogeren toon, van steviger' versbouw; en wy twyfelen of wel een derzelve wegens kracht van uitdrukking en stoute schildering tegen over te stellen zy aen het volgende stuk van onzen De Swaen. Het is | |
[pagina 400]
| |
getiteld: ‘Triumph van den H. Aerts-engel Michael, beschermer der Redenrijke gilde tot Duynkercke.’ Wie dreyght hier in de locht uyt sijn robijne kar
Met een twee-snedigh sweert het spits der Morgen-star?
Wat twist kant tegen een de negen Engel-chooren?
Ick sie prins Michaël op Lucifer vol tooren
Neer-donderen het strael van sijn gevlamden schicht:
Ick sie het derde deel der geesten, van hun plicht
Gheweken, en vervoert door dolle hooverdye,
Sich keeren tegen Godt, en zyne heerschappye.
Der Seraphijnen licht is teenemael verdooft
Door 't wederspannigh vier van 't Englen opper-hooft.
Hoe is den glans ontset van dien lazuren hemel!
t' Hooveerdig geesten-rot stelt, in een swert gewemel
Van peck en swavel-vyer, sich tegen Michaël.
Den trotsen Lucifer maent ieder mee-ghesel
Uyt sijn metale kar, gevoert van een paer draecken,
Die uyt hun groene keel vergift en solfer braecken;
Den vasten hemel dreunt door 't woedende gedrom
En ijsselijk gebaer van 't twistigh Engeldom.
Elck heeft sijn wesen en oirspronklijckheyt vergeten.
Versoenings hoop is uyt: de willen zyn beseten
Met onversoenb'ren haet, die des te feller koockt
Om dat sy tegen een twee broeder-legers stookt.
De muyters vallen aen, als giftige serpenten,
En spouwen niet dan vyer op Godes regimenten.
Sy drijven storm op storm, en trachten met ghewelt
Te winnen d'overhandt in 't vyerigh hemel-veldt.
Wanneer vorst Michaël, geterght door dit braveeren,
Recht tegen Lucifer sijn snelle kar doet keeren,
En slingert drywerf in 't vyer-spouwende gesicht
Den schitterenden strael van sijnen blixem-schicht.
Den vloeck, door desen smak, stort om in sijnen waegen.
De draeken, door den glans van 't hemelsch vyer verslaegen,
Slaen over met de kar: sy sincken uyt de locht,
En slepen nae beneên al 't overigh ghedrocht,
Dat op den selven stont, met wijden muil aen 't gaepen,
Niets van den vorm behoudt, waer in het was geschaepen,
| |
[pagina 401]
| |
En door den selven smak ten afgrondt neder-sinckt;
Waer naer Godts campioen voor sijne benden blinckt.
Als eene middagh-zon, ter wolcken uyt-gestegen,
Soo praelt hy met sijn heyr naer dien gewonnen zegen,
En praelende, bekent, dat al den roem en eer,
In desen kamp behaelt, behoort den Opperheer.
O Seraphijnen Prins, ghy kont in onse sinnen
Ontsteken meer vernuft dan al de Sangh-godinnen;
Wy smaeden Helicon, en wat daer nedervloeyt,
Wanneer gy onsen geest met 's Hemels dauw besproeyt.
Noyt kost ons dichterdom een weerder hooft aenroepen
Dan hem, die voren singht aen alle d'engel-troepen;
Dan hem, die 's Heeren naem verheft van choor in choor,
En stadigh schallen doet gheheel den Hemel door.
Dat wy op aerde, soo als ghy in uwe zaelen,
Dien goddelyken naem met sangh en spel herhaelen;
Dat ons geen lust vervoer naer rijm noch poëzy,
Dan tot verheffinghe der hoogste heerschappy!
Men moet bekennen, dat eenige dier regelen aen den meesterlyken toon van Vondel doen herinneren; en men gevoelt wel, dat de Duinkerksche Rederyker met den verheven Lucifer van den Bataefschen hoofdzanger niet onbekend moet zyn geweest. Hy heeft ongetwyfeld den dichter beoefend, dien zyne medebroeders niet eens zouden verstaen hebben. Door zulk eenen man voorgeleid, ging het de Rhetorikale gilde van Duinkerke wel: hy bezong onder andere den lof der Liefde, tot antwoord aen het Rhetorica van St-Winox's Bergen (Roeyaerts), dat zyn genootschap verzocht had te beschryven: Welke van de goddelyke deugden de verhevenste is. Hy beschreef mede den oorsprong en lof der Rymkonst, op de vraeg van het gilde der Dry Santinnen te Brugge, en werd deswege voor zyn gild met twee zilveren kandelaren vereerd. | |
[pagina 402]
| |
Het hartroerende treurgezang der middeleeuwen, dat Pergoleses geest bezielde, als hy op aerde een der hemelsche toonen weergaf, dien hy in zyne godvruchtige droomen scheen afgeluisterd te hebben, met een woord de Stabat Mater, werd mede door D.S. overgebragt. Men ontmoet deze vertaling niet onder de verscheidene, welke Willems in het Belgisch Museum heeft opgenomen (D. III. 443 sqq.). Vol van traenen, vol van lijden,
Stont de Moeder Godts, bezijden
't Kruys, daer haeren Soon aen-hingh,
Door wier siele, door wier herte
Overstelpt van druck en smerte,
't Sweert van rouw en weedom gingh.
Ach, wat wreede droefheyt druckte
Die ghezegende en bedruckte
Moeder van het eenig Kindt!
Wat al ramp quam haer benouwen,
Toen sy moest de pijn aenschouwen
Van een Sone soo bemint.
Wie onthoudt sijn oogh van weenen,
Siende Christi Moeder steenen
In een smert soo onghewoon?
Wie kan sonder rouw ghedencken
't Leet en 't harte-wee die krencken
En de Moeder en den Soon?
Voor der menschen snoode sonden
Siet sy Jesus, vol van wonden,
Onderstaen der boeven straf;
Siet sy haeren Sone sterven,
En noch troost, noch hulp verwerven,
Toen hy sijnen adem gaf.
Reyne Moeder, bron van liefde,
Van het leet welck u doorgriefde,
| |
[pagina 403]
| |
Dat ick meê een deel verdraegh;
Dat mijn herte brand' van binnen
Om dien Mensch-Godt te beminnen,
Opdat ick hem meê behaegh.
Doe dit Moeder: druck de plaegen,
Rampen, steken, pijnen, slaegen
Des gekruysten in mijn hert;
Deel my meê de straf en wonden
Van uw Soon, voor my gheschonden;
Deel my meê sijn wreede smert.
Dat ick waerlijck met u schreye,
En met dien gekruysten lyê,
Tot mijn ziel van hier zal gaen,
'k Wensch met u by 't kruys te waeken,
En noyt sonder u te staeken
't Suchten, 't kermen en getraen.
Maegt der maegden, wilt myn klachten,
Wilt mijn bede niet verachten:
Dat ick u versel in rouw;
Dat ick Christi wonden, stryden,
Hartseer, schande en overlyden
Steeds in mijn ghedachten hou.
Dat sijn wonden my doorwonden;
Dat dit kruys me ontsteeck, verslonden
In de liefde van dien Soon;
En 'k door min dus in-ghenomen
Uwe voorspraeck moogh bekomen
Naer mijn dood voor 's Rechters troon.
Dat sijn kruys mijn rust verdedigh,
Sijne doodt mijn lust bevredigh,
Sijn ghenae noyt van my scheyd'.
Als dit aerdsche lijf sal sterven,
Maeck dat mijnen gheest moog erven
's Hemels vreê en heerlijckheyt.
| |
[pagina 404]
| |
Zie daer waerlyk eene vloeijende vertaling, die, als by uitzondering in die dagen, tot in het lamme niet vervloeit; zoo dat zy rang onder de navolgingen van dit dichterlyk kerkjuweel der middeleeuwen mag nemen.
Van De Swaen's tooneelarbeid zullen wy nu enkele woorden zeggen. Reeds in 1707, gaf de gemelde verdienstelyke drukker Pieter Labus, uit: De zedelijcke dood van Keyser Carel den vijfden, in-4o van 48 bl. Wy vonden het eenigste, tot dus verre er van bekende, exemplaer in de boekzael van den yverigen heer De Groote, oud dichtmeester van het Rhetorica te Veurne, die 't ons gul afstond: 't is naer dit exemplaer dat dit spel, volgens den heere Willems het beste tooneelstuk van al onze vlaemsche dichters der XVIIe eeuw, in 't Belgisch Museum staet afgedrukt.
Ten slotte zegt de drukker tot den lezer: ‘Het is het leste werck van dien hoogh-verlichten gheest die de taele in alle sijne wercken ghestelt heeft op een trap die noyt poëet voor hem en heeft konnen bereycken. Hope dan dat den leser daerin vinden sal den geest van M. De Swaen, en waerdeeren mynen arbyt; soo sal ick my bereyden om noch een ander in het licht te brengen op 't selve formaet van dit stuck om hier achter by te voegen, oock door den voorseyden auteur.’
Nog gaet het tooneelspel op keyzer Karels afstand vergezeld van deszelfs ontleding, en van eenige lofdichten van vrienden des schryvers, namelyk A. De France, M. Bonda, T. Remey, M. De Cocq, C. Droomers en P. Labus.
Wy kunnen niet verzekeren welke het ander stuk is door den drukker beloofd; denkelyk was het de vertaling van den Cinna. Inderdaed, er verscheen in 1803 een herdruk van dit | |
[pagina 405]
| |
werk, dat de heer Van der Est, over wien straks nader, in het leven van Jan Bart onder De Swaens werken optelt. Die vertaling heeft den moraliserenden titel van: Gebod der Liefde, ons door Christus gegeven, te veel door de Christen verzuymt, door Cesar Octavianus roomsch keizer en afgodendienaer gepleegt aen die hem moorden wilden.
Reeds in 1694 vertaelde de Duinkerksche dichter den Cid van Corneille op den eersten franschen druk (Duinkerke, by Van Ursel). De opdragt van dit werkje, door den uitgever, biedt eene buitengewoone omstandigheid aen: zy is aen Michiel De Swaen zelven gerigt; daer 't vertaelde treurspel buiten zyne wete door een vriend, wien hy het had medegedeeld, onder de pers kwam. ‘Al de gonne, zegt de drukker, aen wien UE. zeegbaerheyd bekend is, zullen my lichtelijck gelooven.’ Men kan echter niet ontkennen, dat Van Ursel 's mans zedigheid wat hard op den toets stelde, als hy er by voegde: ‘Duynkerke bezit in u een poëet, die sonder de minste loftuyterye by de Vondels en by de Catsen gerekent, om niet te zeggen, aen deselve voorgesteld mag worden.’ Zulke wierook stinkt.
Uit deze opdragt blykt, dat 's Dichters doopnaem Michiel was en geenszins Marten, gelyk eenigen dien opgevenGa naar voetnoot1, terwyl wy uit de opdragt van zynen Heiland vernemen, dat hy dit gedicht in 1694, dus tydens het verschynen van zynen Cid, vervaerdigde. Hy telde alsdan veertig jaren: wy meenen dit te moeten afleiden | |
[pagina 406]
| |
uit het in zyn hoofdwerk voorkomende zonderling gezegde (I, 98): Siet Jesus brand en blaekt, slechts veertig dagen oud:
Gy telt nu veertig jaer, en blyft nog even kout.
Zoo dat hy in 1654 moet zyn geboren. Dewyl zyne rymwerken kortelings na zyn ontslapen verschenen zyn, en wel in 1707, zal hy slechts omtrent de vyftig jaren bereikt hebben. Men ziet door deze berekening, dat hy eene eeuw later dan Vondel gebloeid heeft, naest wien, ja, boven wien hem zyn drukker uit confraterschap ophief. Een onvoorzichtig vriend is hoogst gevarelyk.
Zyn Andronicus, na Capistron of Campistron, verscheen te Duinkerke by denzelfden Van Ursel, in 1700, en is opgedragen door het gilde van Rhetorica aen M'her Barentin, ‘raed 's konings in syne raden’ enz., beschermer van het Gilde, of (om ons uit te drukken naer den gheest der fransche tale, zegt men aldaer) ‘der vlaemsche Academie, welke hare oudheyd kon bewyzen door ghe-denckteekenen van d'ander eeuw.’ ‘Niets (leest men verder), voorwaer men segghe wat men wil, niets en is 'er te vergelijcken by de fransche tooneel-spelen; oock is het onmogelijck iets volmaeckt uyt te wercken, ten zy de zelve naervolghende: ende daer en is niet dat anders kan doen spreken, dan d'inghenomentheyt die men heeft voor sijn eyghen natie: indien dan de uytnemenste fransche tooneeldichters sich niet beschaemt en hebben d'oude te ontleenen, konnen wy beter doen als dese naer volghen die d'andere verre zyn te boven ghegaen? Oock laet de Duynkerksche Academie sich voorstaen niet goets te konnen uyt-richten dan met hun naer te volghen, ende hunne wercken over | |
[pagina 407]
| |
te setten, tot dat sy daer door bekomen hebbende sekeren trap van bequaemheyt ende volmaecktheyt iets uyt haer eyghen sal konnen uyt-wercken.’ Wy leeren nog uit deze opdragt, dat ‘de ghewoonelijcke oefeninge der Gilde was van tydt tot tydt eenige stucken voort te brenghen ende te vertoonen.’ De Duinkerksche Rederykkamer en Academie, al zyn zelfs hedendaegs die woorden niet synoniem geworden, bewonderden niet min de grootheid van Lodewyk XIV dan de fransche tooneelschryvers: ‘En sien wy niet in onse daghen den grootsten van alle de helden die 'r oyt zijn geweest, ende waerschynlyk noch staen te komen (!), je letteren soo ieverigh bejonstigen, dat hy nevens soo menige vorstelijcke eer-tytelen, sich niet en onwaerdight te voeren den naem van beschermer der fransche Academie?’ Hier zyn de twee beschermers der beide Academien tegenover elkander gesteld. Verders wordt de heer Barentin als een afgrond van wetenschap en ervarenheid afgeschilderd; want hy had in 't Parlement uitgeschenen, ‘zoo dat ook de beste pennen van Frankryk met hem gingen bezig zyn.’ Wy hebben eene schets der letterkundige afgodery willen geven ten aenzien van den franschen koning in eene stad, die de wieg was van De Swaen: zy voorspelde een afval, waerby de vlaemsche onafhanklykheid geheel moest verzwolgen worden. Uit dit overzicht van De Swaens voortbrengselen, blykt dat zyn treurspel op den afstand van Karel V en zyn Heiland zyne voornaemste eeretitels zyn. Het is jammer dat dit laetste stuk, in verschillende kleine gezangen gesplitst, zoo chronologisch als het Evangelie afloopt, en dus, van onvoorziene situatien beroofd, het | |
[pagina 408]
| |
kenmerk van een oorspronkelyk en scheppend genie mist. Wansmaek kleeft den Dichter zelden aen: in een zyner toezangen echter stelt hy: Jesu! ach, gy zyt zoo soet,
Dat u alles lieven moet.
Soeter zyt gy, soetsten Heer,
Als al 's werelds vreugd en eer,
Soeter als den honing-raet,
Soeter als den dageraet.
En hy soetert aldus nog 27 verzen voort. Al te veel zoets walgt, zeiden de ouden. Dit gebrek had de man denkelyk van vader Cats ontleend, voornamelyk ter plaetse waer deze zich bevlytigde om den rykdom der tael uit te doen blinken in zyne eensylbige beschryving der Nederlandsche Vrouw, zoo als hy ze wenschte, niet al te dit, niet al te dat.
Hanc qualem nequeo monstrare et sentio tantum.
Wy zyn de eersten niet, die regt laten wedervaren aen den Duinkerkschen prins van Rhetorica, dergelyke toch schaers prinsen der Dichtkunst zyn geweest. Van hem schryft Willems in zyne Verhandeling over de Nederd. tael- en letterkunde, dat hy onbetwistbaer een der voortreffelykste nederduitsche dichters van zynen tyd is, zelfs wanneer men de hollandsche daeronder rekent. Ook verklaert die schryver ‘dat hy waerlyk verlegen is, om eene keus te doen uyt zoo vele voortreffelyke partyen, als het gedicht op den Heyland aenbieden, waerin kracht en zuyverheyd van tael, dichterlyke geestdrift en godsdienstige zielsverrukking zich overal in ruyme mate voordoen, en den lezer op de gevoeligste wyzen treffen.’ Vervolgens haelt Willems den toezang van den XVIen zang | |
[pagina 409]
| |
aen, dien hy te regte een kunstjuweel noemt. Er heerscht een zoo gemoedelyke toon in als die in de, door ons hooggeschatte, Pia desideria van H. Hugo menigmalen doorstraelt. Ook heeft Schrant hetzelve, naest eenige andere beschryvende stukken van De Swaen, in de Proeven van Dichtkunde uit zeven eeuwen, opgenomen.
Verscheidenheidshalve deelen wy hier een anderen toezang mede, den voorgaenden niet onwaerdig: men vindt er ook dien balsemgeur van mysticismus in, die van het zinnelyke tot het ideale, van het aerdsche tot het hemelsche opklimt, en die, in 't buitensporige niet vallende, vele schriften van vroeger dagen aen geesten, vatbaer voor het zieleleven, zoo verrukkelyk maekt. Lestmael sag ik in een hof
Vele lieffelyke planten,
Opgewassen t' alle kanten,
Soet van geur, en groen van lof.
Hier verschenen Violetten,
Daer Renonkels, rood als vier,
Animonybloemen hier,
Ginds Narcissen sonder smetten.
Ieder soort was in een perk,
Soo nauwkeurig afgesondert.
Dat ik t' eenemael verwondert
Bleef aensien dat aerdig werk.
Maer, wat wil ik dit bemerken?
Siele, keert uw oog alhier.
'k Sie daer eenen hovenier
In een schoonder hofken werken.
'k Sie daer bloemen wonder soet,
Wonder cierlyk van koleuren,
Wassen op in overvloet.
| |
[pagina 410]
| |
Dese staen vol purper, bloeyend,
D'andere zyn leliewit,
Dees als rood korael verhit,
Die door gulde verfven gloeyend.
Ieder perksken, ieder deel
Is soo suyver onderhouwen,
Dat geen oog oyt kond aenschouwen
Een soo aengenaem prieel.
Maer, waer gaen myn sinnen sweven?
Jesu, desen schoonen hof,
Wie men toeschryft desen lof,
Is uw lief en heylig leven.
'k Sie daer roode bloemen staen,
Die de Roosen doen versterven,
'k Sie er daer, wier witte verfwen
Self de Lelie doen vergaen.
Bruydegom van reyne minnen,
Wit als sneeuw en rood als bloed,
Rood door liefdens heeten gloet,
Wit door onbevlekte sinnen.
Wat al bloemen staen 'er niet,
In den hof van uwe deugden!
Wat al goddelyke vreugden
Smaekt men, als men die doorsiet!
Geen verstand kan doorgrondeeren,
Wat genuchten men daer vindt.
't Schynt dat sig de siel ontbind
Om geheel naer Godt te keeren.
Och, soo lang myn aders slaen,
Wil ik desen hof doorgaen!
De heer Van der Est, schryver van het leven van Jan Bart, onlangs verschenen ter gelegenheid van het standbeeld voor dien doorluchtigen Zeeheld opgerigt, heeft een fransche prozavertaling uitgegeven van een byna | |
[pagina 411]
| |
tweehonderdregelig gedicht van De Swaen, getiteld Treurzang op het overlyden van Jan Bart, vervaerdigd in 1702, en verrykt met historische aenteekeningen van 's dichters vriend, Pieter LabusGa naar voetnoot1. De aenvang luidt als volgt: Mijn pen beschreef wel eer de wonderlijke daeden
Van onzen ridder Bart, toen sijne lauwerblaeden
Volheerlijk wierden door des vyands bloed bespat:
Het heugt ous allen, hoe met blijdschap heel de stadt
Van Duynkerck menigmael dien ridder heeft ontfangen,
Maer, laes! die vreugd is nu verkeerd in lijk-gezangen.
Hieruit blykt, dat de zanger des Heilands over Jan Bart een uitgebreid werk vroeger had vervaerdigd; de gemelde heer Van der Est verklaert dat alle daernaer gedane opsporingen tot heden vruchteloos zyn geweest. Ook De Swaen is een groot bewonderaer van Lodewyk XIV: De Schotten, Britten en de Zeeuwen kunnen tuygen,
(Ten kost van goed en bloed) wat Bart op zee vermocht.
Soo menig-mael als hy gheweest is op den tocht
Om voor syn Koning en het vaderland te stryden,
En heeft by noyt ontzien noch onghemack, noch lyden....
De Zondt en d'Oostzee, met de klippen van het Noord,
| |
[pagina 412]
| |
Die zouden zeggen (soo sy maer en konden spreeken)
Wat vlaggen dat 'er voor dien ridder syn gestreken,
Toen hy ten dienste van den grooten Lodewyk
In die ghewesten gaf een hooge trouwheydsblyk,
Hooft van de Noordsche vloot, en temmer der gedrochten.
Noyt heeft Alcides meer wan-schepselen bevochten,
En overwonnen, als dien ridder in zyn tyd.
Wy moeten bekennen, dat eene merkelyke verzwakking van talent zich in dit latere stuk voordoet: het is den zanger van den Heiland niet waerdig, hoewel slechts acht jaer later gedicht. Op sommige plaetsen zelfs wordt de Elegie half komiek door overdrevenheid. Men oordeele: De doodt bevreest van hem te vinden in het wapen,
Heeft hem op 't ledekant moed-willig aen-ghetast:
Dus wiert dien zee-heldt op syn onverwachst verrast,
Die anders mogelyx noyt hadde konnen sterven!
Genoeg: de lezer moet nu overtuigd zyn van 's mans verdiensten. Kort na hem, immers in 1711, bloeiden er nog twee tamelyk goede dichters in die streken, Marinus Modewyck en A. Steven, beide schoolmeesters, de eerste te Bergen St-Winocx, de tweede te CasselGa naar voetnoot1. Weinige anderen bragten tot ons hunnen naem over. De Swaen heeft by de Rederykers van dit gewest te regt een grooten naem nagelaten, en welligt is hy daer meer gekend dan thans in zyne geboortestad, al hebbe zyn naem, ter gelegenheid van het oprigten des standbeelds van Jan Bart, oogenblikkelyk een twyfelachtigen eereluister uitgeschoten. | |
[pagina 413]
| |
Over het aldaer bestaen hebbende Rhetorica zou men vruchteloos met Kops of Laserna Santander raedplegen: zy deelen er niets van mede. Zie hier wat wy deswege ontdekt hebben: ‘De gemelde kamer was op het einde der voorgaende eeuw, tydens de fransche omwenteling, in diep verval geraekt: voorgaendelyk hield zy hare vergaderingen boven de ouderwetsche, met torens versierde, poort der kaei, zich op 't einde der straet van dien naem bevindende. By het herbouwen der ringmuren werd dit alles in de XVIIIe eeuw geslecht. Het schynt dat men de gewoonte had zich in die kamer op rym aen te spreken: het waren de rymtjes! Het volgende vertelselken getuige zulks: zeker lid, met name Boubereel, die men wilde doorzenden, werd met dit complimentje, by 't intreden binnen de kamer, toegesproken: De Rhetorike in 't geheel
Die heeft den jert van Boubereel.
De rymlaer antwoordde staende voets: En Boubereel van gelike
Die heeft den jert van heel de Rhetorike.
Van dergelyke improvisatien beware ons de goede smaek! Nog kunnen wy iets zeggen over hetgene wy aengehaeld hebben uit de opdragt van 's Dichters hoofdwerk, waer men gewaegt van ‘eene vermaerde Abdy, waerin de volmaekste stukken van D.S. als begraven liggen.’ Die abdy namelyk was die van Bergen St-Winox, waer een zoon des Dichters zich had begeven. Zyne verdiensten verhieven hem tot het ambt van tresorier en, daer hy als een der drie candidaten tot abt was voorgedragen, zoude hy dit waerschynelyk bekomen hebben, had de Koning niet raedzaem gevonden de Abdy in commande | |
[pagina 414]
| |
te stellen. - Al de handschriften des dichters gingen tot dit gesticht over, en zyn er tydens het omwenteling-vandalimus, op 't einde der XVIIIe eeuw verloren geraektGa naar voetnoot1. Onze gentsche drukker Snoeck, die Pater Poirters, na de tweeen-dertigste uitgave, heeft geprent, en den herdruk van Wolsschaten's Dood vermaskerd aenkondigt, zou waerschynelyk geene slechte boekspeculatie doen met De Swaens Heiland uit te geven, doch verbeterd en in 't moraliserende gedeelte merkelyk verminderd. Ook de man van smaek en gevoel zou dan De Swaen niet zelden om zyn vloeijenden versbouw, poëtische uitdrukkingen en wendingen, alsmede om zynen rykdom van beelden bewonderen, en, wat meer zegt, om zyne reine godvrucht en hartelyke zalving, beminnen. O Dichtkunst, Hemeltelg! uit godlyk zaed geboren,
Wat roem gelykt uw roem? De Godsdienst mint u teêr;
In u eerbiedigt zy een zuil van hare chooren:
Die lauwer siert uw kruin met onverwelklyke eer.
Gaerne sluiten wy met deze verzen van Broes.
PRUDENS VAN DUYSE. |
|