Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9

[p. 357]

Nalezing op de vorengaende bewysstukken.

Sedert dat het voorgaende is afgedrukt, heb ik nieuwe inlichtingen gewonnen omtrent sommige tooneeldichters uit de XVII^e eeuw en derzelver werken, welke ik van mynen plicht acht den lezer bekend te maken. Eene misgreep, onder het spoedig afdrukken my ontsnapt, dient echter vooraf hersteld.

Ik schryf namelyk aen Colm toe het Spel ter inkomste van de Brabandsche Kamer te Amsterdam 't Witte Lavendel, op het rederykers-feest te Vlaerdingen in 1617. Dit spel is wel degelyk van Abraham De Koningh, die er zynen naem heeft onder gezet. De misgreep is geschied, door met het laetste blad van 't stuk het volgende om te slaen, wanneer men op den naem van Colm valt.

Het kan bedenkelyk schynen, of ik met regt van waerschynlykheid Colm tot de Zuid-Nederlanders gebragt heb. De voornaem Siewertsz of Siewertszoon, wel is waer, klinkt niet zeer op zyn Antwerpsch; maer ik vind dien dichter in 1613 onder de hoofden der Brabandsche rederykkamer het Wit Lavendel, en het komt my niet vermoedelyk voor, dat reeds in 't begin der XVII^e eeuw Noord-Nederlanders, of elders geborene zonen van Zuid-Nederlanders, aen het hoofd van in Holland opgerigte Vlaemsche of Brabandsche Kamers zullen gestaen hebben. Eene andere reden waerom ik Colm voor eenen Antwerpschen uitwykeling beschouw, is dat hy in vriendschaplyke betrekking stond met Meulewels, voor wiens Timon hy een lofvers schreef.

[p. 358]

Dezer dagen kreeg ik in handen het Tyd-verdryf van doctor Van Daele (Ypre 1805-1806), en vond er belangryke aenteekeningen iu over drie Ypresche tooneeldichters uit het begin der XVII^e eeuw, namelyk over Jan Bellet, N. Verpoort, en Carette; wat my te meer verwonderde, daer Lambin, in zyn artikel over de Vlaemsche dichters van Ypre, van de XVI^e en XVII^e eeuwen, te vinden in het vierde deel van 't Belgisch Museum, van de twee laetste niet eens gewaegt, en Bellet's tooneelwerken onverlet laet.

Jan Bellet, sedert 1630 dichtmeester van de St-Anna-gilde, schreef van 1620 tot omtrent 1650, ongemerkt de kluchten en mengeldichten, jaerlyks een treurspel. Van Daele deelt eenige proeven mede uit den Wencelaus, in 1632, en den David en Bersabée, in 1635 vervaerdigd of vertoond, als mede uit de kluchtspelen Francasso en Florette en Monsieur Lappe en Joffrouw Warmoes. De klucht van Bellet is op de spaensche leest geschoeid, ‘meest loopende op schakingen en overspel.’ Hy moet ook Krul's ‘Liefdespel van Roosemonde in soeter vlaemsch dicht gebragt’ hebben. Den 17 van Wynmaend 1622 vertoonde hy met zyne medemakkers, ter eere van Gislenus Baelde, eersten prins der St-Anna-gilde sedert hare heroprigting na de inlandsche oorlogen, zyn ‘schoon kamerkluchtje,’ vervaerdigd op 's prinsen voorgestelde vraeg:

Wat pyn moet eenen minnaer draegen,
Eer hy zyn Liefste kan behaegen?

Ook op den 17 van sporkel 1629 vertoonde hy ‘met eenige broeders en zusters’ een door hem vervaerdigd geestig tafelspel, by gelegenheid dat de hoofdman der gilde, Pieter Van de Casteele, heer van Triols, in huwelyk trad met Anna Van Steelandt.

[p. 359]

N. Verpoort was Bellet's leerling, en diens opvolger in 't dichtmeesterschap by de St-Anna-gilde. Verscheiden jaren lang vergastte hy het Ypresch publiek op ‘nieuwe tuindag-tooneelspelen,’ dat is, spelen die op den tuindag, elders kermisdag, vertoond werden¹. Van Daele haelt twee stukken van hem aen: het treurspel Mauritius en de klucht van den Student. Verpoort leefde nog op den 26 van hooimaend 1680, wanneer hy een Plichtdicht vervaerdigde ter eere van jonk^r Francis Bulteel, hoofdman der Koornbloem, wier dichtmeester, Claude de Clerck, waerschynlyk toen reeds overleden was, ofschoon Lambin dezen nog in 1691 en 1692 treurspelen laet dichten, al was hy in 1587 geboren².

Carette schreef een zinnespel Anthropus Plosius, zynde een antwoord op de vraeg, den 6 mei 1628 door de Brugsche kamer de drie Sanctinnen uitgeschreven:

Welk dat de blydschap is op aerdryk liefst beseven
Die meest een ieder mensch hier wilde wel beleven?

‘Is 't niet jamer,’ zegt Van Daele, na proeven van den dichtrant van Bellet et Verpoort gegeven te hebben, ‘is 't niet jamer dat in eenen tyd, soo vruchtbaer in goede Dichteren, niemand de hand aen de pers héft doen slaegen, om West-Vlaenderen roem by te setten? Al hadden wy maer het tooneel van Jan Bellet, ende het tooneel van N. Verpoort, souden wy niet twee schoone, suyvere West-vlaemsche werken hebben, die by andere Iepersche, en by de goede Duynkerksche, Bergsche, Nieupoortsche, Meenensche, Waestensche en andere, onse strék het regt souden aenméten, om met iedere

1 Te Antwerpen speelde men jaerlyks op den 18 october, by gelegenheid van den St-Lucas-dag.

2 Claudius De Clerck, of de Bierkruyer van Ypre. Te vinden in het Belgisch Museum, deel III, bl. 156 en volg.

[p. 360]

der Néderduytsche landgedeelten nae het eer-wit te stéken?’ Jammer maer, dat Van Daele niet meldt waer de werken dezer dichters in zynen tyd berusteden: misschien bevindt zich nog menig overblyfsel van onzen westvlaemschen letterschat uit vroeger eeuwen in de stedelyke boekzael te Ypre.

Van Serwouters bezit ik thans de Hester, in 1751 te Amsterdam, by Izaak Duim, van Wouters de Genoveva, in 1740, by denzelfden uitgever herdrukt.

Over de stukken van Adriaen Peys kan ik nog het volgende aenteekenen.

De spelen, aen hem toegeschreven, waervan een groot gedeelte thans in myn bezit is, verschenen deels met zynen naem, deels met zyn voorletters, eenige er van zonder merkteeken, of onder de letters N N: en daer de boekhandelaers enkel eigen winst zochten, schynt men nog al menigmael voor schryver of vertaler van een tooneelstuk den genen aengewezen te hebben, die voor het oogenblik het meest aen 't publiek of aen een genootschap gevallig was. In het voorberigt der Arteminia door Hermanus Koning, zeggen de uitgevers dat zy ‘dit Treur-Spel zo schielyk niet met den druk zouden hebben gemeen gemaakt, ten waare een rechtvaardige vreeze ons had bevangen, dat, wanneer het weder ten Tooneel mocht verschynen, in de eene of andere Naamrol, door een kunstje de glorie van den Heer Koning mocht verminderen, met achter Arteminia eens anders naam te stellen, gelyk wy zien dat door monsieur Hendrik Bosch gedaan is.’

Uit gemeld berigt blykt dat deze uitgevers de Arteminia van Peys, althans in handschrift, onder het oog hebben gehad. Het onderwerp er van, aen het Hoogduitsch tooneel ontleend, schynt toenmaels vele liefhebbers ter bewerking te hebben uitgelokt. Indien het werk van Peys

[p. 361]

ergens ontdekt mogt worden, ware het der moeite wel waerd hetzelve met het stuk van Koning te vergelyken; want dit laetste komt genoegzaem overeen met de beschryving, welke jonkheer Van den Brant van het spel zyns tegenstanders geeft.

De Vrouw, rechter en party van haer man, draegt geen naem van autheur. De Naamlijst openslaende vind ik dit blyspel aengegeven onder de stukken van Buizero, die mede de Bedriegeryen van Scapin, en, met zyne voorletters geteekend, eenen Amphitruo liet uitgaen. Wie van beiden gelyk heeft, de Naemrol V.D. Marck of de Naamlijst, kan ik thans onmogelyk beslissen.

Twee tooneelschryvers, in de lyst my ontsnapt, zyn Daniel Danoot en G.D. Rons. Van den eersten kreeg ik in handen:

1 ALLer WonDerheDen, WonDeren sChat, oft Mirakel der Mirakelen, historie desselfs geschiet in het jaer 1370, binnen de Princelycke stadt Brussel. Op reym gestelt door D. Danoot. In het jaer 1670. ende als nu door den selven in den tweeden Druck verbetert. - Tot Brussel, by de weduwe Gielis Stryckwant, 1720, in-12^o.

2 De Heylighe Roomsche Kercke triompheert ende seghenpraelt door de Waepenen van den onverwinnelycken Monarch Leopoldus I. Roomschen Keyser, altyt Victorieus, onder t' belydt van de alderdoorluchtighste Vorsten Maximiliaen Emanuel Hertogh van Opper en Neder-Beyeren, Ceurvorst ende groot Schencker van 't H. Roomsche Ryck etc. ende Carel Hertogh van Lorynen etc. in 't licht ghegheven door Daniel Dannoot Borgher van Brussel Ende verthoont door de Borgherlycke Confrerie van de Mater-Blomme onder den Tytel van de Onbevleckte Ontfanghenisse van de H. Maghet, voerende voor Deviese Suyver in Liefde, binnen Brussel. - Tot Brussel, by Gielis Stryckwant, 1697, in-8^o.

[p. 362]

Van Rons geeft de Naamlijst (bl. 133, n^r 303) op:

Den Bloedigen Nachtloop van Domitius Nero. Blyeyndend Treurspel. Brussel, by Peeter Dobbeleer, in-8^o.

In de XVII^e en XVIII^e eeuwen kwamen verscheiden tooneelstukken uit, op de titels den naem dragende van eene of andere Zuid-Nederlandsche stad. De Naamlijst geeft eenige dier stukken op; doch de opschriften verraden de onechtheid der drukplaets: men oordeele uit de volgende:

Den Saligen Ignatius de Loyala, of Antiluther, H. Tragicomedie, gespeelt te Brussel den 23 augustus 1610.

Proces zonder weerga van Johannes Wandleman, voor de vierschaer van S^t-Petrus, vertoont op de Brabantsche Kamer, uit het Konstgenootschap Ora pro nobis. - Antwerpen.

Gestichtige ende vermakelyke konstredeneeringen van twee Reizende Ridders, verdoold op den tweeweg van Hemel en Hel, in drie bedryven. - Loven, by Joh. Bouman, 1732.

Philippyn met de fraei Curieus, vertoonende de Antiquiteiten van Romen, gekomen uit Ryssel. - Loven, Henry Surtout, 1708.

Den bedroefden Antwerpse Courantier, vertoont op de Eiermarkt, in 't voorhuis van Henricus Aertsen Courantier; kluchtspel. - Antw., H.A.

Bremer Hans, aerdige vermakelyke klugt. - Antwerpen, onder de Drukpers by 't Weeshuis.

Meer schyn van in deze landen zoo niet gedrukt, ten minsten verkocht te zyn geweest, hebben de stukken van het genootschap acta viros probant, waervan jonkheer Van den Brant lid, misschien het eenig lid was. Onder dien naem verscheen het Beleg en ontzet van Weenen, te Antwerpen, by H.V. Dunewalt 1684, een bleyeindend treurspel, dat in 't zelfde jaer (de zelfde druk?) te Am-

[p. 363]

sterdam by Alb. Magnus verscheen. Onder dien zelfden naem kwam twee jaren vroeger, by denzelfden drukker, een ander blyeindend treurspel uit, Mindate geheeten.

Ook tot de tooneelpoezy van dien tyd behoort l'Ecole des filles ofte School voor de jonge dochters, waerin geleert werd de kunst der vryery, enz. Antw., 1685. Alle deze stukken staen vermeld in de reeds aengehaelde Naamlijst.

Ransoen, onder de spelen van De Bie, op n^r 45 vermeld, zal wel hetzelfde stuk zyn als het Goddelyck Rantsoen, dat aldaer onder n^r 14 voorkomt.

Van Droomers Vreugdespel verscheen in 't zelfde jaer, en by denzelfden drukker, eene uitgave in-8^o, doch zonder muzyknoten by de liederen, dergelyke de 4^o-uitgave bezit. De octavo-uitgaef draegt voor titel:

De lang gewenschte vrede-vreught en het heyligh gedencke van 't H. Bloed J. Christus, Vreughde-spel. Verthoont na den ommeganck op de Gilde der Weirde drye Santinne binne Brugghe op den 3 Maye 1698, door Jan Droomers. - Tot Brugghe, by Ignatius Van Pee, 1689.

Het schynt dat men sedert eenige jaren te Brugge geen vreugdespel of Reuzespraek vertoond had, en dat uit de naburige steden eene menigte nieuwsgierigen derwaerts was gestroomd om het spel van Droomers te zien. Aen de geleerden van destyds schynt dat nuchter genre niet zeer bevallen te hebben, vooral het invoeren onder de reuzen van bekende namen, als van Aureliaen, Macharius, enz. Een Gentsche anonymus zond er, op een los blaedje, een spotdicht van 96 verzen tegen uit, onder den titel: Averechts Lof-dicht ter eeren van den droomenden poët van Brugghe, J. Droomers, waervan ik het begin en slot overneem.

J. Droomers heeft ghedroomt dat by de Sangh-goddinnen
Hy op Parnassus sat, en dat van die Vriendinnen

[p. 364]

 

Hy was poët ghemaeckt.: dat hy een aerdig Dicht

 

(Soo hy sich voor liet staen) ghebracht heeft in het licht.

 

..................

 

Ick denck', als g'hebt ghedicht dat ghy waert dul of sat.

 

'K beclaeghe maer het volck, het welck met grooter hoopen

 

Naer uwen Omme-gangh men sagh seer vierigh loopen:

 

Sy meynden daer te sien veel saken groot-geacht:

 

Maer 't was al Droomers werck dat daer wiert voort gebracht.

 

De berghen ginghen-groot; doch quaemen maer te baeren

 

Een cleen en slechte Muys: de lieden die daer waeren

 

Ghekomen om te sien, beclaeghden laes hun gheldt,

 

'T welck aen den herbergier te veel daer wiert ghetelt.

 

Hoe menigh duysent mensch en is daer niet ghekomen!

 

Soo menigh van ons Landt en zal niet zijn vernomen

 

Tot Roomen, als sal zijn den grooten Jubilé,

 

Als Mars nu licht versmacht, in desen tijdt van vré.

Ghedruckt op 't Ghentsche Sas,
In den Bergh van Parnas,
Daer den Poëte was
Die Droomers dichten las:
Die, mits noyt slechter dicht
Hy komen sach in 't licht,
Sich queêt in sijne plicht
Van alles onderricht.

Op dit zoo min kiesch als kunstig hekeldicht, dat nog wel twee uitgaven beleefde, schreef onze Brugsche poëet, op gelyken toon en in een gelyk getal verzen, een antwoord, dat hy insgelyks op een los blad in 't licht zond, onder den titel: Joannis Droomers eer-plichtighe verdedingh teghens den Gendtschen, lasterenden en lichtschuwenden averechtsen Lof-Dichter, dat begint:

Noyt schroomt een Eerlijck Man, sijn Naem in 't licht te geven.
Seght Ghendtschen Klad-Poët, waer is uw' Naem, gebleven?

Dat 't Brughsche Reus-geslacht, lof-waerde Namen draeght,

Heeft daerom, alder-meest aen u begryp, mishaeght;

[p. 365]

 

Om dat gy niet en derft, uw' eyghen Name noemen.

 

U Laster-Dicht, magh sich op d'Uyllen wel beroemen,

 

Ter wyl gy voor een Uyl met recht moet zyn befaemt.

 

Het is den Nacht-Uyl, die sich voor het Dagh-Licht, schaemt.

 

Gy papegaeyt om prys, met woorden, sonder Reden.

 

Geheel u Laster-Werck, is vol van Kaelichéden.

 

En schoon g'uw' Naem verswyght, uw slechten Styl, betoont,

 

Dat in u Herssen-Vat, meer Haet, als Konste woont.

 

Der Reusen Namen, zyn die eerst by my gevonden?

Na zich zoo goed mogelyk verdedigd, en zynen aenrander bewezen te hebben dat deze zyne moedertael niet magtig is, eindigt Droomers met den volgenden uitval:

Gy zyt de moeyt niet waerdt die m'aen U zoud' besteden.

Geheel u Hekel-dicht, is niet dan Laster-Tael.

En g'heel u werck, is als een Ratte-steert, soo kael.

Waer' gy een goed' Poët, 't en zoude my niet spyten,
Mijn Penn', en Inct, en Tydt, tot andwoord' te verslyten:

Maer met een laster-Beest, een rechten Uyl van aert,

Syn tydt te slyten; gy en zyt zoo veel niet waerdt.

Men vindt noch Styl, noch Konst, in 't ge'en gy hebt geschreven.
Hebt gy, geen beter Werck, oyt in het licht gegeven,

Roemt Esel, dat gy zyt, een averechts Poëet.

Een wete-niet, die sijn onwetentheyt niet weet.

Deze pennestryd, waervan de eenige bekende bescheiden onder de stedelyken handvesten van Gent berusten, heb ik eenigzins uitvoerig willen doen kennen, om een denkbeeld te geven van den zedelyken toestand hier te lande over ander half eeuw.

Uit het antwoord van Droomers blykt nog dat zekere Cornelis Kelderman - zoo dit al geen bedachte naem is - ‘d'eer toekomt van de Rymen en Gesangen der Ballet-Wagen gedicht te hebben.’

F.A. SNELLAERT.