Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9 (1845)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9

(1845)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het Vlaemsch tooneel in de XVIIe eeuw.

Met het begin der zeventiende eeuw zien wy in de Nederlandsche tooneelpoezy een gewoel tusschen drie grondstoffen: het zinnespel, dat sedert lang alleen heerschte; de klassieke form, door de geleerden bekend gemaekt; en het romantische, een verre naklank onzer abele spelen, doch heropgevat en gewyzigd door het bekend geraken met het tooneel der Spaenjaerden en dat der Engelschen.

Het beleid van Farnese had de hervorming, en met haer de volkskracht, naer het Noorden gedrongen; en Amsterdam, voor den koophandel reeds de wereldstad, zag zich geroepen om de springveer te worden der nieuwere geestontwikkeling. Alles stroomde er naer toe, en voor de eerste mael vonden zich de verscheidene grondstoffen eener algemeene volkbeschaving met elkander in aenraking, gereed om eene innige verbinding aen te gaen. Vlamingen en Friezen, Brabanders, Zeeuwen, Walen en Rynlanders, alles wat Nederlandsch, heette wreef zich daer het een tegen het ander, en ontving den nabots van Fransche, Engelsche, zelfs van Spaensche grondstoffen; en dit alles, die verzameling van ongelyksoortige bestanddeelen, die schynbare warklomp, voelde zich, als van eene hoogere magt, beheerscht door de geleerden.

Het was onder zulke omstandigheden dat het Amsterdamsch, tooneel zich ontwikkelde, om voor een' tyd aen het Nederlandsch treur- en blyspel eene form en ka-

rakter te geven, die wel gelouterd ons een eigenaerdig tooneel hadden verschaft, waerdig van onzen trots, en van groot gewigt voor ons zelfsbestaen.

Toen bestond het Amsterdamsch tooneel uit drie kamers van Rhetorica, waervan twee, het Vygenboomken, en 't Wit Lavendel, uit Vlaemsche en Brabandsche uitwykelingen waren samengesteld. De eigentlyke Amsterdamsche kamer noemde zich zelve de oude kamer, en voerde voor kenspreuk: in Liefde bloeijende. Lang wedyverde 't Wil Lavendel met de Amsterdamsche kamer, schoon deze alle de ter plaets gevestigde Hollandsche tooneeldichters onder hare beschermers telde; doch beide verloren van hare kracht toen Coster omtrent het jaer 1617 een bepaeld tooneelgezelschap oprigtte, onder den naem van Akademie, welke zich op bevel van de magistraet, in 1632, met de oude kamer vereenigde, om onder eene nieuwe gedaente te voorschyn te komen; waeruit een vast tooneel ontsproot, dat in 1638 werd geopend met de vertooning van Vondels Gysbrecht Van Amstel.

Onder de voornaemste leden van 't Wit Lavendel, telt men Jan Siewertsen Colm en Abraham De Koninck, de eerste een vermoedelyke Antwerpenaer, de andere welligt te Belle, in Vlaenderen, geboren1. Beide schreven

zinnespelen en treurspelen. Hunne spelen van zinne zyn volkomen gelyk aen alle stukken van dien aert; en daer ze tot het eigenaerdige eener vroegere eeuw behooren, zullen wy er in 't byzonder niet van spreken, evenmin als van degene van Celosse, lid van de Vlaemsche kamer te Leiden, de Oranje-Lelie, en van Zacharias Heyns, die onder anderen voor de Vlaemsche kamer van Haerlem, de Witte Angieren, en voor de Roo Rosen van Schiedam zyne tooneelpen onledig hield.

Het nieuwere tooneel by ons ging uit van het zinnespel, dat nog jaren lang in zyn vaste vorm staende bleef, doch reeds in de vorige eeuw eene wyziging had aengenomen in het historisch spel van zinne: dat is, men behandelde dramatisch eene daed uit de gewyde of ongewyde geschiedenis, en een paer zinnekens kwamen van tyd tot tyd de handeling helpen naer de ontknoping dryven, in karakters die minder ernstig dan komisch, dikwyls hekelend, ja zelfs boosaerdig waren. Het was dit historisch spel dat de overhand moest behouden, en het eigentlyke spel van zinne werd nog enkel gebruikt by de intrede eener rederykkamer, of waer men in verbloemde tael de menschlievendheid moest opwekken.

De handeling der zinnekens was eene levendige toespeling op de heerschende verkeerdheden van den tyd: in het nieuwere drama werd die rol allenskens vervuld door persoonaedjes uit het volk, en ingekleed in de gewone straettael, waerby het sterk kontrast van de deftige tael der grooten met den gemeenen klap van 't Janhagel eene zoo groote als scherpe verscheidenheid van koloriet op het geheel bragt: men zag er in een tafereel, als het ware, de geheele maetschappy vereenigd, den mensch in de verschillende kwartieren zyner beschaving; ja zelfs waer hy als Groote voor het oog des publieks gemaskerd is, stelt hy soms zyn gemoed naektelyk bloot, en toont van een anderen kant het volk, dat ruwere zeden meer edele gevoelens niet uitsluiten. Hiertoe had men, in afwyking van de Spanjaerden, doch misschien eventydig met de Engelschen, die het echter zeer vroeg verlieten, het koor der ouden aengenomen, niet om de inwendige gewaerwordingen, door de handelende persoonaedjes gevoeld, bekend te maken, maer eerder om er zedelyke bemerkingen uit te trekken, en regtuit of verbloemd op den tegenwoordigen tyd toe te passen. Dit doel beoogde men voornamelyk in het slotkoor, door Vondel ergens de Leerlykheit of moralisatie van 't spel geheeten, en duidelyk uit het zinnespel overgebragt.

De voornaemste dichters van naem die in de nieuwe baen traden waren Hooft, Coster en Bredero. De Geeraert Van Velzen van den eerste verscheen in 1613, alsmede Coster's Thysken Van der Schilden; Bredero's Roderik en Alphonsus, in 1616. Ook Colm en De Koninck behooren tot de vroegsten die het hervormd tooneel hielpen tot stand brengen. By den eersten zullen wy niet lang vertoeven; zyn versbouw is te stroef, en hierdoor zyne tael te onverstaenbaer om er ons lang by op te

houden. Tegenstrydig met de meeste zyner tydgenooten maekte hy geen gebruik van den rei, doch hy behield de zinnebeeldige wezens. Het kwam welligt uit eene hooggevoerde vaderlandsliefde voort, wat hem belette, gelyk Hooft, van in de tragedie eenige kluchtige persoonaedje in te voeren; wat De Koninck beproefde, en door Bredero als regel werd aengenomen.

 

Inderdaed het schynt meer overeenkomstig de menschelyke natuer onze handelingen, die tot de treurigste gevolgen leiden, somtyds met een lachenden zin te beschouwen. Het behoort tot de gaven eener gelukkige bewerktuiging, wanneer men eens hartelyk met het lot spotten kan; en de schampere lach van 't ongeluk - misschien de meest tragische toestand, waerin de ziel ziel geraken kan - is niet afgescheiden van diepe blikken in 't menschelyk hart en in den gang van 't noodlot. Langs dien weg kreeg Engeland zynen Shakespeare, die alle tragische geesten, ten minste der nieuwere samenleving, nog boven het hoofd is.

 

In de Nederlanden voerde Bredero deze wyze van voordragt tot haer hoogste eer; en hy wist de handeling van 't leven zoo natuerlyk voor te stellen, het regt tragische in het alledaegsche te putten, zoo veel hartelyke blygeestigheid, zoo veel luim overal tusschen te werpen, dat wy hem gerustelyk als een uitmuntend licht aen onzen letterkundigen hemel voorstellen, en het bejammeren dat niet zyne manier op de Nederlandsche schouwburg staende is gebleven. In de letteren was onze landaert altyd wispelturig, dobberend tusschen de manieren der vreemden, en te kleingeestig om ooit een eigen stelsel te willen hebben; ja, zoo kleingeestig van zyn eigen geniën naer den heerschenden smaek by anderen te beoordeelen. Zoo viel Bredero, zoo viel Huygens, zoo

viel Vondel, zoo vielen later allen wier schriften in het gareel van Boileau niet pasten. Misschien bezweek Bredero's treurspel onder de bezwaren, welke op zyne kluchten en blyspelen drukten. Deze vertoonden de zeden van den tyd met eene vryheid van uitdrukking, die verre van onze hedendaegsche begrippen is, doch destyds niet zoo aenstootelyk was; want Bredero mogt zyn Moortje, een der ergerlykste stukken in zyn soort, aen den zweedschen gezant by de algemeene staten opdragen. Van den predikstoel donderde het wel tegen den dichter; doch Bredero beriep zich op het voorbeeld der ouden, die overal werden voorgesteld als modellen van kunst en smaek, en ‘de jonge jeugd voor klokspijs en lekkerny ingegeven.’

Doch het was niet enkel om het naekt afmalen van 't geen in de zeden het liederlykst was, dat men zoo hevig tegen de tooneelschryvers uitvaerde; destyds stonden tooneel en predikstoel vyandig tegen elkander over, en van beide kanten vloog het vuer overzyds heên en weêr. De oorlog werd nog heviger toen, in 1630, Coster op de Akademie zyne, reeds in 1617 gespeelde, maer nu vermeerderde en verbeterde Ifigenie, een hevig vertoog tegen de aenmatigingen der geestelyken op het wereldlyk bestuer, met voordacht tegen de Amsterdamsche geestelykheid geschreven, vertoonen liet, welke stryd aen Vondel zyn Otter in 't bolwerk ingaf.

Ook Vondel gevoelde de kracht des bliksems, die van den kansel tegen de tooneeldichters slingerde, niet alleen om zynen Palamedes, de verbloemde voorstelling van Oldenbarneveld's dood; maer zyn verheven, zyn grootsche Lucifer werd door toedoen der heerschende geestelykheid, niet tegenstaende de Amsterdamsche regeering het in den stryd met de dichters hield, van het tooneel geweerd. Men zou verwachten dat Vondel geen

tegenstand ontmoeten moest; want langs den eenen kant bragt hy de klassieke kunst, waerin de meeste geestelyken waren opgevoed, zooveel die met de Christelyke begrippen te vereenzelvigen was, op het tooneel; ten andere gingen zyne spelen van een beginsel uit, dat ook een der reformatie was, voor zoo ver namelyk dat ze meest uit de schriftuer waren genomen. De Amsterdammers, die by de nieuwe orde van zaken alles gewonnen hadden, verlustigden zich in het afspiegelen der sapryke, weelderige jeugd dier in eens zoo krachtig gewordene wereldstad; maer Vondel was een kind des ongeluks: nog in den schoot zyner moeder werd de vorst der Nederlandsche dichters uit zyne vaderstad, het vervallende Antwerpen, gedragen, om, even als de prins der Nederlandsche schilders, te Keulen het eerste daglicht te zien. De bybel was de eenige troost der ballingen, en Vondel voorzag in de zielbehoeften zyne lotgenooten, met by voorkeur uit de heilige bladeren de stoffen zyner treurspelen te putten.

Als zoodanig mag Abraham De Koninck als Vondel's voorlooper beschouwd worden. In zyne teedere jeugd voor Alvas bloedplakkaten gevlugt, vond deze ook zyn grootsten troost in 't behandelen van bybelsche onderwerpen. Ofschoon maer ten getalle van drie, verdienen zyne treurspelen de vergetelheid niet, waertoe ze gedoemd schynen. Er is veel tooneelschikking en beweging in, en onderscheidene plaetsen, vooral de kooren, verraden den regten dichter. Zyn anders gemakkelyke versbouw gaet enkele keeren in den klemtoon mank. Weinig let hy, gelyk Vondel en lateren doen, op de plaetselyke kleur. Op bastaertwoorden laet hy zich zelden betrappen.

Ieder zyner stukken heeft een byzondere form. In den Jephtha wordt er onderscheid gemaekt tusschen den

rei en het koor; de eerste spreekt mede in de handeling, het andere dient om de lyrische verzen te zingen. In den Simson is er mengeling van ernst en luim, het geen in den Achab op een ruimere schael zich voordoet, waerin daerenboven de zinnekens eene rol spelen: doch dit laetste stuk was reeds in 1612 vervaerdigd. In hetzelve wordt, ongeacht de kooren, door een ernstige of kluchtige personnaedje een liedje gezongen.

Men ziet dat De Koninck met Vondel niets gemeens heeft dan de keuze van bybelstof; want indien men Colm en misschien een paer anderen uitzondert, was de rei een algemeen aengenomen form. Vondel echter is de gene onder alle onze treurspeldichters die het meest getracht heeft de grieksche tragedie op zyde te komen, waervan hy de wetten aenneemt, behalven die van eenheid van plaets. De andere tooneeldichters hielden zich volstrekt aen die wetten niet: hier omdat men ze niet kende, gelyk Bredero in de voorrede van zyn Griane betuigt, elders omdat men het eene schoolvossery achtte zoo slaefs het spoor der ouden in te loopen; doch vooral, dunk my, omdat men geheel anders het vermaek verstond, dat uit eene handeling moet voortspruiten. De grieksche meesters, die zichzelven eerst verdiepten in de ongelukken van eenen held, zyne handeling, tot eene daed gebragt, zich poëtisch voorstelden, hem in zyn eigen zielstryd lieten worstelen tegen het noodlot, dat staelvast de uitkomst vasthield, ontwikkelden twee hoogsttragische gewaerwordingen, den schrik en het medelyden. Vondel deed van 's gelyken; doch hy had geen heidensch noodlot ter zyne beschikking, alhoewel hy tot de zelfde uitkomst kwam by middel van de godlyke voorzienigheid, die, zoo weldadig zynde als de heidensche opvatting wreed is, wel is waer den mensch in't worstelen zyne eigene kracht minder werkzaem maekt; weshalve

de toestand minder tot de hoogere gewaerwordingen des aenschouwers spreken zal. Het is misschien te bejammeren, dat een genie gelyk Vondel het grieksch tooneel voor het eenig bestaenbare schynt beschouwd te hebben, en het onbeproefd liet of er niet langs andere wegen tot dezelfde resultaten te geraken ware. Op zyne baen vond hy weinig volgelingen, zelfs onder degenen die, meer dan hy nog, in de grieksche letterkunde thuis waren, zoo als Van Zevecote, die twee treurspelen vervaerdigde, het Beleg en het Ontzet van Leyden, welke met de grieksche vorm niets gemeens hebben dan de reijen. Doch het dient opgemerkt dat deze spelen welligt niet geschreven zyn om vertoond te worden: het zyn dichtstukken in tooneelvorm, op enkele uitzonderingen na beurtelings uit alleenspraken en reijen samengesteld, eenen uitval vertoonende tegen de baldadige handelwyze en het bloedgierig karakter der Spaenjaerden, voorgedragen met een overvloedigen, byna kwistigen rykdom van poëtische kleuren. De eerste Geschiedenis of bedryf van het Beleg bestaet uit eene alleenspraek van den Vrydom van niet minder dan drie honderd en vier en veertig verzen, en wordt gesloten door eenen rei van Vlamingen, die acht en twintig zesregelige koepletten zingen. Het ontzet, dat echter beter is ingewikkeld, begint op dezelfde wyze: eerst spreekt de Vryheid honderd twee en zeventig Alexandrynen, waerop een rei van Leidenaers volgt. In beide stukken bestaet de vyfde geschiedenis uit eene alleenspraek der Godlyke regtvaerdigheid, dat in 't Ontzet met een vreugdelied van Leidsche vrysters gesloten wordt. Het Beleg is zonder knoop: alleen komt de Godlyke regtvaerdigheid aenkondigen dat Leyden niet bezwyken zal, en om zyne trouw door alle hoeken der wereld, als de geleerde stad by uitnemendheid, vermaerd zal worden.

Ook onder de thuis geblevene Zuidnederlanders was het treurspel opgerezen, met ten naesten zoo veel kunst als aen de oevers der Amstel. Willem van Nieuwelandt, ouderman en prins van den Antwerpschen Olyftak, had reeds in 't voorjaer van 1614 zyne Livia aen de kerkelyke goedkeuring onderworpen, ten einde dit treurspel in 't openbaer vertoond mogt worden. Nieuwelandt verstond, zoo veel zyn tyd het kon medebrengen, het karakter der grieksche tragedie, en hy behoort tot die weinige tooneeldichters, welke het inwendig lyden aenschouwelyk trachtten te maken. Schrik en medelyden te verwekken was binnen het bereik zyner kunst, en de karakters weet hy zoo wel af te schetsen, dikwyls met zoo fyne schakeering, als had hy met zyne helden in den gemeenzaemsten omgang geleefd. Alwie eenigzins met de schriften der ouden en Rome's geschiedenis bekend is, zal in den Nero den zoon van Agrippina en Seneca's leerling erkennen; hy zal gevoelen dat het wel de groote Scipio is, dien de schryver in de Sophonisba heeft ingevoerd: en is Saul niet die door overmoed waenzinnig gewordene koning van Israël, welke by profeten en waerzegsters het onverbiddelyk raedsbesluit van Jehovah tracht te ontkomen, maer die ook zonder lafheid den dood te gemoet treedt? Regt tragisch wordt Saul's toestand voorgesteld, wanneer hy op het slagveld, den een na den anderen, zyne drie zonen ziet sneuvelen, en met hunne dood de voorspelling zich verwezentlykt, dat niet in zyn zaed Israëls kroon zal schitteren, maer op het hoofd van den genen dien hy vervolgt. Ook de toestand van Sophonisba wekt hoogst het medelyden op. Masinissa namelyk, die het niet beletten kan dat zyne gemalin naer Rome vervoerd worde, om by Scipio's zegeprael als overwonnene vorstin te dienen, zendt haer vergift, dat zy inneemt, in den twyfel nogthans of zy

dit als blyk van liefde dan wel van kleinmoedigheid moet aenvaerden. In 't midden der folterende pynen en van den doodsangst bezwykt byna hare moed, dien hare voedster heropbeurt met de woorden:

 
Verwint u selven doch, en matight u verdriet:
 
Den hemel weet alleen waerom dit leet geschiet.

Nieuwelandt begon en eindigde met zoo ver mogelyk zich van de grieksche opvatting der tragedie te verwyderen. De Livia heeft niets van het oud treurspel, ten zy de reijen en het dryven door een onzienlyke magt tot den gewissen ondergang eener geheele familie. De Saul daerentegen, die eventydig met de Livia verscheen, is een noodlots stuk, gelyk Aristoteles wil dat een treurspel noodzakelyk zyn moet. Later doelde hy meer op het treffen der karakters, gelyk in den Nero. In de Aegyptica zyn de romantische toestanden duidelyk, waerheen zyne overhelling nog toenam, na dat hy zyne woning uit Antwerpen naer Amsterdam had overgebragt, alwaer de Verwoesting van Jerusalem en de Sophonisba in het jaer zyns overlydens (1635) in 't licht kwamen. De verliefde gesprekkcn tusschen Antonius en Cleopatra zyn niet heidensch, maer drukken het gevoel van den drift uit, volgens de christelyke ridderbegrippen; en het verliefd onderhoud tusschen Masinissa en Asdrabal's dochter is in strofen, en in den toon der elegie, gelyk in een historiestuk. In zyn vroegste spelen maekt Nieuwelandt geen gebruik van zinnebeeldige of gepersonifieerde wezens. By 't giftdrinken van Sophonisba komen Vrees, Wanhoop, Droefheid, Gevangenis, Ellende, Honger, Ongestadigheid en Bedrog binnen, en voeren voor de verbysterde vrouw eenen dans uit, elk met eene brandende toorts in de hand. De expositie van den Salomon geschiedt door Wraek, Oproer, Twist en Geweld, op-

geroepen door den geest van Absolon. Het schrikverwekkende bragt hy gaern aen by middel van geesten en moorden: in den David geschiedt de expositie door den Boozen geest, in den Nero door den geest van Claudius. In de Aegyptica spelen Charon en Daemon omtrent de rol der vroegere zinnekens, wat een boertig tooneel geeft, al niet veel min belachelyk dan het antwoorden van Echo op de woorden van David: een offer aen den wansmaek des tyds, waervan men mede voorbeelden vindt in den Achab van Abraham De Koninck en in de Mariamne van den later te melden De Valckgrave. De reijen blyven weg in den Salomon; en in de Sophonisba, waervan het vierde bedryf met een gezang gesloten wordt, staet geen koor aengeteekend, ofschoon het my voorkomt dat de woordenwisseling tusschen de twee soldaten, waermede het eerste uitkomen van het vyfde deel sluit, in zang zal zyn voorgedragen. Vermoedelyk zyn de reijen mede in 't Verwoest Jerusalem achter wege gebleven. Dit stuk kwam my nooit in handen.

Hy betrachtte de eenhied van daed, maer die van tyd en plaets sloeg hy geheel over het hoofd. De laetste (die van plaets) overschreed Vondel wel eens, in den zin dat Aristoteles ze verstond; doch dit was zelden. Nieuwelandt veronachtzaemt ze niet alleen, maer schynt zelfs van een tegenovergesteld grondstelsel uit te gaen. Doorgaens bevindt men zich, by elke uitkomst, op een andere plaets, zoo dat noodwendiglyk telkens het tooneel veranderen moest: de bykoming van andere persoonen, wat wy tooneel heeten, wordt niet aengeteekend. Ieder uitgang is dus een soort van bedryf, dergelyke er in den Nero achtien zyn, ofschoon de dichter elk treurspel in vyf deelen, wat Lopez de Vega Jornades zou noemen, splitst. Deze behandeling komt dus niet geheel overeen met de begrippen, toenmaels hier te lande,in

navolging van het romeinsch theater, omtrent de verdeeling van een tooneelstuk in zwang. Van der Plasse, in zyn Bericht van der aelouden tooneelspelen en schouwburgen, en d'omstandigheden derzelven, geplaetst vóor de werken van Bredero (1638), zegt daer omtrent: ‘Het bedryf werd gevonden, om de toehoorders niet al te lang met een zelve zaeck op te houden, en om den geest te verquicken en verpoozen, door iet dat tusschen beide quam. De tooneelrede of uitkomst diende om t' ontschuldigen dat d'een personagie zich gelaet een ander te gaen spreecken, of dat zy elders vertreckt om iets te beschicken, en dan in de volgende tooneelrede weder te voorschyn komt aendienen wat zy beschickte, even eens of het volck dat met zyn oogen zagh.’

Onder het opzicht van tael- en dichtkunde zyn de eerste spelen van Nieuwelandt zeer gebrekkig: de versbouw gaet mank in den klemtoon, en heeft nog veel, in wending en woordvoeging, van de rederykers manier der vorige eeuw; doch te beginnen met de Aegyptica, valt Nieuwelandt in dergelyke misslagen niet meer, en wordt zyn versbouw gespierd of zoetvloeijend, naer vereischte der toestanden, ofschoon hy overal, gelyk de meeste dichters van zynen tyd, den valschen smaek huldigt van met klanken en woorden te spelen. De kooren onderscheiden zich weinig door dichterlyke verheffing. Deze namen eene meer lyrische vlugt in de Mariamne van den reeds genoemde De Valckgrave, welk stuk mede door woordengeklank niet ontsierd is, maer van een anderen kant gebrek aen kennis van plaetselyke kleur en misbruik der mythologie verraedt. Valckgrave had overigens dezelfde begrippen omtrent als Nieuwelandt over den vorm en den geest van het treurspel: zyn karakters zyn goed geschetst en volgehouden, en somtyds heeft hy regt tragische oogenblikken. Elk uitgang stelt

u doorgaens in een ander land, of beslaet eene geheele handeling van allegorische personaedjes. Het geheel is minder kunstig samengesteld dan in Nieuwelandt's spelen.

Dit zyn de twee eenige my bekende schryvers uit het begin der zeventiende eeuw, die op Zuidnederlandschen bodem het navolgen van het grieksch tooneel, althans Seneca's spelen in 't oog hadden. Doch zy waren verre van, gelyk Vondel, de strenge klassische form en het genie der Grieksche treurspeldichters op zy te komen. De hier en daer minder deftige toon, en zelfs eenige kluchtige plaetsen, bewyzen eene overhelling naer het romantisch drama, hetgeen op 't laetst van zyn leven by Nieuwelandt stelselmatig werd, die hierin de heerschende neiging volgde zyner land- en tydgenooten. Opdat het Grieksch tooneel ten onzent had kunnen voor vast gevestigd worden, had het volk dezelfde sympathie moeten gevoelen voor het lyden der hoogste persoonaedjes in de maetschappy. Onze natie, meer misschien dan elk andere van Europa, is boven dat gevoel, hetwelk zegt dat er geen schakel is tusschen het volk en den vorst: ook drukte keizer Karel de hand zyner landgenooten; en hoe verdicht of vergroot vele anekdoten uit zyn leven mogen zyn, ze bewyzen hoe gezet ons volk is op populariteit by den vorst. 's Lands grooten waren aen het volk verbonden als hoofdmannen der gilden en ambachten, en wie hooger staen wilde zag zich door het volk voorby gegaen. De grooten die met den middelstand niet verbroederen, zyn voor ons vreemdelingen, voor wie geen mensch harte gevoelt, wier schitter zelfs nauwelyks onzen geest treft.

Zoo moest by ons het tooneelspel dat uit het harte kwam, romantisch zyn, het zy dit voortsproot uit de abele spelen en de spelen van zinne, of dat men het van den vreemde overnam. Op het tooneel wilde het volk zyne plaets hebben als handelende personaedje; en waer een

hoog persoon optrad, die moest, tegelyk als het volk, den afstand, die tusschen beiden was, kunnen vergeten.

Aldus onmagtig het grieksch drama wortelvast te stellen, en bekend geraekt met de letterkunde der volkeren die ons op eigen bodem waren komen bestryden, wyzigden wy onzen smaek naer den hunnen, en namen hun tooneel over: - van de Italianen het herderspel, van de Spanjaerden het blyeindend treurspel.

Het herderspel der Italianen is de herderzang der ouden, op het tooneel gebragt: een tafereel van luijery, van onverschilligheid voor alle hoogere gevoelens, waerin des mans geheele wezen wordt opgenomen door hetgeen hem slechts by wylen, en om voor ernstigere bezigheden nieuwe krachten te scheppen, mag kluisteren; een tafereel van gevoelerigheid en egoïsmus, toestanden best geschikt voor een volk dat men in slaep wil wiegen. Het was uit de Pastorale dat het opera ontstond, een bastaertsoort, waerin de hevigste hartstochten al zingende worden uitgedrukt. De Pastore fido, in 1585 vertoond, was een der stukken die er onmiddelyk aenleiding toe gaven, en het opera kondigde negen jaren later zyne geboorte aen met de Dafnis van Rinuccini, het eerste stuk waerin zang en dans, door stryk- en blaesinstrumenten ondersteund, nog de hulp van kunst- en vliegwerk inriepen, om het gemis te verbloemen van een grootsch nationael, van een heldentooneel.

By een volk, wien de vryheid van spraek en beweging ontnomen was, kon eene zoo slaepverwekkende letterkunde niet missen van byval te vinden, en de menigvuldige bosch- en waternymfen, Faunen en Saters, halve en heele goden, welke zy als noodzakelyk versiersel medebragt, vergrootten de aentrekkelykheid by menschen, die gewoon waren een kwisterig gebruik te maken van de grieksche mythologie. Niet vele pastoralen echter, in

Zuid-Nederland geschreven, zyn tot ons gekomen; de meeste bleven ongedrukt, als daer zyn de spelen van Ysermans, die slechts enkele liederen er uit in zyn Thiumphus Cupidinis opnam, en alleen een Bruyloftspel uitgaf, dat voor een byzonder feest was bestemd, en geen eigentlyk drama kan heeten. De Pastore fido werd onderscheidene malen in onze tael overgezet, in 't midden der zeventiende eeuw nog door Roeland Van Engelen, doch meest in Holland, alwaer op den vrygevochten burger de overgroote rykdom dezelfde uitwerking had als hier het vreemde juk; en de Nabobs, na in hunne jeugd de tooneelen, waervan Bredero zulke treffende tafereelen maelt, te hebben bygewoond, hunne herfstbloemen gingen plukken op eenig Rynlandsch of Geldersch stroom- of landzicht. Voor hen schreven de veldpoëten die menigte hofgedichten, en bragt de Aelstenaer Wellekens de Italiaensche visscherszangen naer de oevers der Amstel over.

Doch wy zyn den tyd voorbygevaren. De invloed der Italiaensche pastorale op het Nederlandsch tooneel was aenvankelyk zeer gering, in vergelyking van dengene door het grieksche en door het romantismus uitgeoefend. In 't Noorden behoefde de natie te veel kracht voor de worsteling: en daer bragt ook het gevoel van eigen zelfstandigheid en eigen grootheid vaderlandsche helden op het tooneel, tot aenkweeking van den nayver by den naneef, die zoo roemryk in het spoor der groote volkeren was getreden. By ons was dat gevoel verdoofd; en nogthans, even als in het Noorden, was het de tyd niet der pastorale van uitsluitelyk te heerschen. Iedere keering van het wereldleven geeft byzondere trekken aen de geheele maetschappy, welke op het gelaet der meest verschillende volkeren erkend worden. Het romantisch spel van Lopez de Vega en Calderon, zoo geheel in den

aert van het spaensch leven, voegde zich gelyktydig naer dat der Nederlanders. Onder elkander zyn alle Spanjaerden gelyk, en elkeen die van onvermengd bloed is, voelt zich zoo edel als de koning, die enkel de eerste onder de zynen is. Zoo bestond ook daer die scheidsmuer niet tusschen den vorst en zyne onderdanen, welke men in de grieksche tragedie waerneemt; en zoo geraekt men tot de verklaring hoe twee, uit tegenstrydige stelsels geborene volken - de martelaren der vryheid en de vryheidworgers - dezelfde tooneelwetten zich konden toepassen, als steunend op elk zyn eigen karakter. Voor zulke natiën voegt du vertrouwelyke toon tusschen de grooten en hunne minderen, en valt het onnatuerlyke weg, dat in de mengeling van scherts en ernst zou kunnen gevonden worden.

Een voornaem tooneeldichter die de voetstappen van Lopez de Vega drukte, was jonker Frederik De Conincq. Gelyk de Spaensche schryver zyne stukken bestendig in drie jornades of dagen (al duerde de handeling jaren aen een) scheidde, zoo schikt onze Antwerpsche dichter zyne comedien in drie deelen of actus. Het woord komedie neemt hy in den ruimeren zin van drama over, even als wy nog in de dagelyksche spraek aen dit woord de beteekenis van schouwtooneel hechten. Degene welke van hem bekend zyn, behooren tot de intrigue-stukken, of van kap en degen, om welke in hunnen aert te doen kennen, wy hier den inhoud van De Conincq's eerste stuk, naer zyn eigene beschryving, opgeven.

‘Don Garcia, een Spaensch edelman, verlieft op eene edele jonkvrouw, Emilia genaemd. Ondanks vele diensten, zich steeds versmaed ziende, zendt hy voor het laetst zynen dienaer met eenen brief tot haer; maer zy heeft hare trouw gegeven aen Rodrigo, waerom ze den brief scheurt. By de tyding hiervan besluit don Garcia

zyn gelukkigen medevryer des nachts af te wachten en te vermoorden. Tusschen wylen wordt Emilia van haren vader gedwongen aen een anderen hare trouw te verloven. Om zich van dit huwelyk te ontslaen, verdagvaerdt Emilia haren beminden Rodrigo, ten einde met hem te vlugten. De zelfde nacht don Garcia komende om don Rodrigo te vermoorden, wordt van Emilia's paedje, die hem voor den verwachten Rodrigo aenziet, aengesproken; en don Garcia, by de duisternis der nacht onbekend zynde, vlugt met Emilia, die by 't krieken van den dag het bedrog erkent. En hoewel don Garcia alle middelen aenwendt om haer tot zyne liefde te bewegen, wordt alles van haer wederstreden: dies hy toornig het geweld voor de rede zou gebruikt hebben, hadden niet drie roovers, op 's jonkvrouwes stem toegeschoten, de euveldaed belet, die echter aenvangen hen te plunderen; maer op de daed verschrikt door het gerugt van jagers, hunnen buit verlaten om zich te bergen. De graef van Katalonje, op de jagt wezende, vindt de beide ontvlugten op 't uiterste beangst: hy verneemt met verwondering de gansche avontuer, en wil den schuldigen Garcia straffen. Des graven dienaers de roovers zoekende, brengen den vader van Emilia met zyn gezelschap (die zyne gevlugte dochter opvolgde) by hunnen graef gevangen; alwaer de vader erkend zynde, de gantsche handel ontdekt wordt, en het huwelyk van Emilia met Rodrigo tot aller genoegen gesloten.’

Ik heb enkel twee spelen van de drie, welke jonker De Conincq schynt geschreven te hebben, in handen gekregen. Beide hebben veel gelykenis met elkander, zoo in schikking, gang, als schetsing der karakters: alleen is Brisida, gelyk ik het andere zou noemen, meer ingewikkeld. Deze gelykvormigheid is mede in de stukken van Lopez waergenomen, en het was in die tyden tot een

spreekwoord overgegaen dat ‘de vryer moet vleijend spreken, de juffer zachmoedig hooren, de medevryer vol jaloezy schynen, de vader wyslyk raden, en de zot drollige snakeryen verhalen.1’

De komedien van De Conincq zyn goed geleid, en houden ongestoord de aendacht gaende, volkomen gelykend aen de voormelde vereischten van een drama. De deftige personaedjen spreken in sierlyke Alexandrynen, de ondergeschikte in meer of min lange prozaregels, die elk met een rymwoord eindigen. De knecht speelt de rol van nar, en het volk vervangt met zyne straetfilozofy des koors dichterlyke bemoeijing.

Gelyk Vondel het grieksch tooneel in deszelfs volle zuiverheid op de Amsterdamsche schouwburg trachtte terug te geven, zoo wilde jonker De Conincq de spaensche komedie in alle hare schakeeringen by ons overbrengen; hiertoe geleid waerschynlyk door het denkbeeld van eene gelykslachtige letterkunde voor alle de Spaensche landen te helpen bevorderen, waeraen Kastilië den toon zou geven. Hy zal een trouwe hoveling geweest zyn, een der eersten die zynen voornaem een vreemd kleed op de schouders wierp, in de overtuiging verkeerende dat onze adel zich met den spaenschen moest vereenzelvigen, terwyl het volk zyne gewestelyke kleuren mogt behouden. Het kontrast in zyn tafereelen is ook zonderling - van de daed in Spanje te zien gebeuren, alles op zyn spaensch, met nachtbezoeken, ontschakingen, schoffeeringen, dolksteken roovers, bravaden, enz., en dan eenen Mostaert of eene Griet te hooren de tael bezigen van het Antwerpsch grauw, of zinspelingen maken op inlandsche zaken en gebeurtenissen. Ook by Bredero vindt men dit reeds; dochde vreemde persoonaedjen van dezen hebben niets

uitheemschs dan de namen, gelyk later door Calderon werd geplogen: en my dunkt niet ten onregte; want zoo heerscht er minder bontheid van koloriet tusschen ernst en luim. Van de twee onwaerschynlykheden zal die door Bredero en Calderon begaen, zelfs aen een geletterd publiek, het minst hinderen. Deze mengeling kan evenwel buiten alle redelyke palen loopen, gelyk men kan waernemen in de Rosalinde van Geeraerd Van den Brande, waerin de kluchtige tooneelen zoo uitgebreid zyn, dat ze een op zich zelve staende spel uitmaken; wat misschien de schryver inzag, toen hy eenen Gielen Leepoog, de kluchtigen hoofdpersonaedje, afzonderlyk in 't licht gaf. Het kluchtige hield dan by sommige schryvers in 't geheel geen gemeens met de handeling, en het veranderde tot een tusschenspel, gelyk uit de Vlaemsche Maegd en uit Rachel van Lambrecht te zien is.

In de komediën van De Conincq is de intrigue voorheerschend, en is er van het teergevoelige minder gebruik gemaekt dan in de spelen zyner stadgenooten Geeraerd Van den Brande, Strijpe, en Van Engelen, die wy, jammer! alle drie elk op een enkel stuk moeten beoordeelen. Het schynt vast te staen dat in die tyden de schryvers meer tegenkanting dan aenmoediging vonden: de algemeene klacht tegen de Zoïlussen, en het doorgaens laten berusten by een eerste proef, zyn eenigzins bewyzen dat ten minste dommekracht tegen de verdere ontwikkeling eener beschavende letterkunde werkte. De Rosalinde en Strijpe's Carite zyn ontsierd door misbruik van de mythologie, door te veel redeneering, een gebrek dat het laetste stuk langwylig maekt, dubbel vervelend daerenboven door gemis aen handeling, en overvloed van alleen- en tweespraken. De Carite, een stuk dat geene kluchtige situatien heeft, maer overal ernstig blyft, neigt naer het burger treurspel, een soort

waervan Thieullier in zyne Porphyre en Cyprine de mengeling met het herderspel reeds beproefd had. Indien men over de lastig gewrongene woordenschikking en de niet minder lastige spelling kan heenstappen, dan vindt men in Van Engelen's In wanhoop hoop een historiespel dat wel geleid en vol beweging is, waerin alles gemotiveerd, de karakters goed geschetst zyn, en dat een aengename mengeling van klucht en ernst vertoont.

Wy hebben overal de romanhelden gezien, dat ze niet terugdeinsden voor eene grootspraek of eene magtspreuk. Ieder ridder vond zyne geliefde het uitstekendste beeld onder de zon; en al was zy niet buiten de grenzen van haers vaders heerlykheid bekend, nog kon hy, gelyk Trasilus tot Carite zei, haer heeten:

 
Vvtmuntende vrindin de werelt door befaemt.

Hieruit ontstond eene onnatuerlyke overdrevenheid, geheel tegenovergesteld aen de eenvoudige, doch grootsche uitdrukking der ouden; het is de uitdrukking van wilderigheid, zich lucht gevende in het ydel gebrom van woorden. B.V. in laetst gemeld stuk beklaegt zich iemand over den moord, op Carite's echtgenoot begaen, met de volgende woorden:

 
Ha grauwelijcke moort! mijn hert dunckt my te breken,
 
Mijn raeders van 't gedacht sijn uyt haer lot geweken,
 
Den ancxt mijn swacke siel uyt sijn speloncke ruckt.

Doch De Conincq's woordengescherm is wezentlyk armzalig. Onder meer aerdigheden van dien aerd, laet hy eenen verliefde uitroepen:

 
Geef deur genaed'genaedt, met g'naedens g'naedt genaedich.

De latere fransche sententie-verzen zeggen toch nog iets tegen zulken wanklank, waeraen meer schryvers dan

De Conincq zich bezondigden. Dit was toen de mode, en de onzen namen het van de Spanjaerden over. Beter hadden zy in den schat van poëtische beelden geput, by de Spaensche dichters overvloeijende, en waervan de onzen geen ander gebruik wisten te maken dan ze te vertalen, dergelyke wy in sommige overzettingen van Calderon, gelyk in het Leven ts een droom, bewonderen.

Als uitdrukking van een gronddenkbeeld waren de historiespelen minder nationael nog dan de bybelsche stukken. De handeling gebeurde meestal op vreemden, op Italiaenschen of Spaenschen bodem, stelde vreemde, voor ons onnatuerlyke zeden en toestanden voor; en het zedelyke goed was eene moralisatie op het slot van 't stuk, waerin dikwyls de zedelykheid niet al te gaef behouden werd. In de vereenigde gewesten had men daertusschen nog spelen, uit 's lands geschiedenis geput, of, gelyk wy reeds zagen, was een tooneelstuk eene levendige zinspeling op gebeurtenissen of handelingen in de republiek voorgevallen. Men kan dit laetste soort afkeuren, als eerder bekwaem om twist in het land te zaeijen dan ware vaderlandsliefde op te wekken; doch men houde in het oog, dat men toen schier geen ander middel bezat om het geweld, onder welke gedaente het zich voordeed, te keer te gaen. Waer het tooneel niet aen banden ligt, eerbiedigt het de volksmeening, en is het de voorste om de stoute tael der waerheid te doen hooren; en het misbruik, dat de driften er wel eens van maken, kan tegen het voordeel der vryheid niet opwegen. De weelde is uitspattend: de armoede, heeft zy betere dagen gekend, zoekt troost in de godsdienst, of zy ziet met bitterheid op den gene die, gelukkiger dan zy, ten haren koste in de weelde baedt. By ons vierde zy haren euvelmoed tegen de kettery, gelyk in de spelen van Declerck, van

Baseler, van Basuel, van Fr. Smidt. Onderwerpen, uit 's lands geschiedenis getrokken, kon de tot slaverny herbragte Belg niet kiezen: het schetsen van de deugden der voorvaderen moest hem vernederen, en alle uitdrukking van nationael gevoel ware voor den Spanjaerd eene poging tot oproer. Wat hy op dat grondgebied doen kon, was by elk vredeverdrag, of elke krooning, een gelegenheid-stukje vervaerdigen, gekleurd volgens de genegenheid of den afkeer die men voor de verschillende mogendheden was ingedrukt. Het verkwynende land wierp zich weemoedig in de armen van 't geloof, juichende in den zegeprael der martelaren van alle eeuwen en van alle landen. De laelste dagen des Heilands werden meermalen voor het tooneel bewerkt, somtyds met veel talent, gelyk door den Brusselschen advokaet De Conde, die in den Lydenden en stervenden Christus treffend den verheven weemoed uitdrukt, door den Godmensch, die de voorkennis had zyner nakende smarten en dood, in zyn laetste oogenblikken gevoeld. De toenmaels gespeelde stukken, van godsdienstigen aert, zyn thans zoo zeldzaem, dat de meeste alleen uit Catalogussen ons bekend zyn geraekt, als daer zyn, onder anderen, de spelen van pastor Zeebots; of ze werden in de volgende eeuw herdrukt, en kunnen, tot dat ze nader bekend zullen zyn, maer onder de tooneelpoëzy dier eeuw gerangschikt worden. Zoo dagteekent de vertaling van Calderon's het Leven is een droom door Petro Antonio Kimpe, en op 't laetst der vorige eeuw te Gent gedrukt, gewis van ruim honderd jaer vroeger, en zal wel dezelfde zyn, welke in 1654 te Amsterdam uitkwam. In die dagen werden meer tooneelstukken van Zuid-Nederlanders in de vereenigde gewesten uitgegeven, en in de volgende eeuw nagedrukt en op de Amsterdamsche schouwburg vertoond. Toen namen wy van elkander nog over, en

wat in 't eene gedeelte van Nederland als geestgewrocht beviel, was in het andere welkom. Zoo is nog de Heilige Genoveva, in 1717 te Gent gedrukt, niet anders dan het gewrocht van Wouters, een der schoonste tooneelbloemen, welke in de zeventiende eeuw op Zuid-Nederlandschen bodem bloeiden; een stuk, waervan de poëtisch gekleurde tael tusschen de overige tooneel-gewrochten van het midden dier eeuw uitsteekt; dat zich door goede leiding, veel beweging, en fiks geschilderde karakters, met een trouwe kennis van tyden en zaken, onderscheidt; een stuk dat regt tragische situatien bezit, doch by plaetsen van gezwollenheid en kunstelary niet vry te pleiten is. In de Genoveva wordt de naem van Nederland ter zyde aengeroerd; en het dient opmerking dat het langs den omweg was der godsdienst, dat men op het tooneel het vaderland huldigde. Het was voornamelyk in Westvlaenderen dat het vaderlandsch gevoel zich lucht gaf, met het behandelen van onderwerpen aen de kruistochten ontleend, waeraen de graven van Vlaenderen zoo een werkdadig deel hadden genomen, en die aen Brugge den ommegang van het H. Bloed verschaft hebben. In den tyd, waerover wy handelen, was het de gewoonte op dien ommegang eene hemel- of reuzenspraek te vertoonen, daertoe bepaeldelyk door eenen Brugschen dichter vervaerdigd. Ik heb ettelyke dier stukken gelezen, van die van Lambert Devos af, waervan het eerste van 1641 dagteekent, tot op hetgene van Droomers, dat voor verscheiden ommegangen op 't laetst der eeuw diende, en mede op den vrede van Ryswyk toepasselyk was. Het zyn geen eigentlyke tooneelspelen, maer elk stuk bestaet uit eene reeks van alleen- en tweespraken, waerin de drie godlyke persoonen, O.L.V., Brugge, Vlaenderen, Holland, 't Geloof, de Kettery, Reuzen en Reuzinnen, Heiligen, Engelen, enz., beurtelings het woord voeren of

zingen, nagenoeg op denzelfden leest geschoeid als het factiespel van Herpener, dat in 1556 te Antwerpen voor koning Filips werd vertoond.

De meeste godsdienstige stukken ademen haet en nyd, somwylen wreedheid tegen al wat niet roomsch katholyk is, en strekken eerder om de zeden te vergroven dan te veredelen. Dit was ook het eenigste punt, waerop de boekenkeurders schenen te letten, die de ergerlykste stukken onder den schild hunner magt het licht lieten zien. Vermits het spel maer geenen reuk van kettery bezat, mogt men op het tooneel een meisje verleiden; en was zy onwillig, haer met geweld ontnemen wat zy tegen verleidende woorden beschermd had. Toen waren de ruwe zeden en het grove zinnelyke nog niet naer de lagere standen verbannen, en de kuische ooren van prelaten en geestelyke dochters niet gesloten voor het gene den beschaefden mensch thans hinderen zou.

Ogier ging verder: hy bragt de straet en de gemeene buerten op het tooneel; en wat vroeger by Bredero, slechts een ingeschoven gemeene-liêns practje is, dat maekt by hem de geheele handeling uit. De Amsterdamsche dichter beriep zich, ter zyner verdediging, op de noodzakelykheid van elk naer zynen staet te laten spreken, en in zyne luim, op het voorbeeld der ouden. De Antwerpsche kwam tot hetzelfde resultaet uit geheel andere beweegredenen. ‘Men brengt de ondeugd op het tooneel, zegt hy, gelyk de Romeinen op sommige tyden hunne slaven in dronkenschap zich lieten versmooren, en dan er hun eigen kinderen by bragten, opdat deze van jongs af voor de ongeregeldheden des levens eenen walg en gruwel zouden hebben.’ - En opdat de Comedie der onkuisheid geen kwaed mogt uitwerken, neemt de dichter in acht ‘het ongezondste, gevaerlykste en het hoogst onzalige te vertoonen.’ Hy verhoopt dat de

vrouwen en maegden zich niet zullen belgen dat de ontucht, zelfs onder den mantel van deugd, wordt doorgehaeld, vermits dit alles maer strekt om de eerbaerheid en kuisheid tegen die ondeugd, als den diamant tegen glas, te doen uitschynen. Ten slotte bidt hy het publiek, dat men van zynen arbeid, als van eenen spiegel, wille gebruik maken. Ogier verstond dat het tooneel eene school der zeden moet zyn, niet zoo zeer waer men heengaet om de schoonheid der deugd te hooren aenpreken, of om te hooren filozofeeren, dan wel het zedelyke schoon te leeren beminnen door al het afschuwelyke van 't kwaed in te zien. Anders gaet men te werk op den predikstoel, anders op het tooneel. Ook zegt hy ergens:

 
Wy dienen om vermaeck, en by geval te leeren
 
Het geen een Predikant oock geiren seggen souw'
 
Woud' maer den wysen stoel in een thoneel verkeeren:
 
Maer wy in Boertigheydt slaen 't in dezelfde vouw.

En elders:

 
Wy brenghen voort
 
Van dees' vervloeckte pest dat noyt en wordt gehoort
 
Op Predikanten stoel: om dat de weerdigheden
 
Van sulcke mannen niet bestaen, onnutte reden
 
Te spreken, want die stoel de suyverheyt betaemt...
 
Maer soo men heeft gheseyt den stoel gaet dat voorby
 
Die wel bekeeren wyst, maer meyt de fieltery.
 
Toch een Thoneel meer ruym en vryheyt toe-gegeven
 
Daer de Poëten met de pennen vryer leven
 
Dat spreekt wat ruymer: en het schynt hun toe-gestaen,
 
Als weireldts synde, met de wereldt om te gaen.

Geen kwaed op zich zelf is het, gaet hy verder voort, de boosheid in al hare bedryvigheid te beschouwen; het vertoonen van 't kwaed in geheel zyne afschuwelykheid, brengt er integendeel den mensch geheel van af.

Ontegenzeggelyk kan dit voor den beschaefden mensch waer zyn: doch daertoe is een hoogere graed van zedelyk gevoel noodig dan de groote hoop doorgaens bezit, die, als ruw kind, zyn innige voldoening voor de berispelykste handelingen zal te kennen geven. Het kan zoo gevaerlyk worden als eene openbare vertooning der levende naektheid, waervan de beschouwing den bewonderaer van het schoone wellicht niet buiten zynen kunstzin zal voeren, doch gewis op de menigte minder idealisch werken zal.

Er ligt echter veel waerheid in Ogier's wyze van zien; en de toepassing, welke hy er van gedaen heeft, pleit zeer voor hem. Het tooneel moet handelend, moet levendig zyn; en de verhevenste zedeleer, betoogend voorgedragen, maekt den aenschouwer geeuwerig en onverschillig. Maer hy zal er de deugd des te liever om hebben, naer gelang ze, na veel lyden, heerlyker triomfeert; zelfs wie met de voorgestelde ondeugd besmet is, voelt zich by de vertooning geraekt, en zal ze met mond en hart afkeuren, al wordt hy er zelf niet by verbeterd. Zoo veel invloed heeft een wel geleid tooneelstuk, door bekwame spelers uitgevoerd! Doch eene eigentlyke zedenschool, waer de deugd onderwezen en voorgepreekt wordt, kan de schouwburg niet zyn, en derzelver taek is wel degene die de dichter der zeven hoofdzonden, in de boven aengehaelde verzen, afgebakend heeft.

Van welk standpunt men Ogier's werken beschouwt, ze behooren tot de merkwaerdigste en verdienstelykste van hunnen tyd. Als dramas onderscheiden zy zich gunstig door de levendigheid en het aenhoudend belang dat zy inboezemen, door het fiks teruggeven van het volksleven, zonder overdrevenheid, maer ook zonder achterhouding. Van een anderen kant komt de hekeling der

verkeerdheden van den tyd zoo gepast uit elken mond, dat hy met regt de tuchtmeester van 't volk mag genaemd worden. De vryheid die hy zich gaf, van zyne stukken in een onbepaeld getal uitgangen, in plaets van ze in drie of vyf bedryven te verdeelen, schenkt er eene losse beweging aen, die niet onbevallig is.

 

Zyne intrigue is zwak, doorgaens op een misverstand uitloopende: en hierin is alweer de meester te erkennen, die zoo wel zynen tyd en de menschen begreep. Men zou van Ogier eene fyngesponnen inwikkeling met eene kunstig eenvoudige ontknoping verwachten, zonder te letten dat hy geen leven van hovelingen schetste en voor geen hovelingen schreef, maer voor ronde vlaemsche burgers, voor dezelfde die Teniers en Ostade toejuichten en aenmoedigden. En wat er nog zyn goeden smaek, in 't midden der schynbare ongeregeldheden, verraedt, dat is het vermyden van die speling met woorden en klanken, waerin men rondom hem zoo veel schoons zocht.

 

Ogier was zeventien jaer toen hy zyn eerste stuk Dronken Hein (Gulzigheid) vervaerdigde. En daer het ten minsten drie jaren duerde voor hetzelve op den Olyftak (1639) vertoond werd, moet hy rond 1619 geboren zyn, en niet omtrent 1625, gelyk men algemeen aenneemt. Zyn tweede stuk (Hoovaerdigheid) werd vyf jaren later vertoond, waerna hy drie achtereenvolgende jaren telkens een stuk liet uitgaen; doch tusschen de Nydigheid en de Traegheid verliep er eene tydruimte van dertig jaren, waertusschen hy

 
Had meer verheven saecken
 
In rymery ghestelt en op een vasten voet.

in zyn vyf eerste stukken namelyk had hy zich van een

ongelyke maet bediend, gelyk in de tooneelen van dergelyken aert door Bredero geplogen was; en nu maekte hy gebruik van de Alexandrynen, waerin de Traegheid en de Gierigheid, als mede de Boeren Gek gerymd zyn. Dit was eene aenmerkenswaerdige verandering, dunkt my, geheel niet ten voordeele onzer oorspronkelykheid in 't bly- en kluchtspel. Van zoo haest een knecht, of een boer, of een marktwyf op vaste, deftige maet begon te spreken, moest ook de losse sleur, die gedurende een halve eeuw de ziel der Amsterdamsche en der Antwerpsche schouwburgen geweest was, verloren geraken. De heer werd statiger, de knecht volgde zynen heer na, de boer den knecht, en het warme volksleven onder den blooten hemel week voor afgemetene gesprekken in anti-chambres en heeren-tuinen. Het fransch tooneel was bezig met het nationale te verdringen.

Ogier, gelyk jonker De Conincq, heette zyne spelen Comedies, wat hy ook in den ruimeren zin van drama verstond, van de tragedie onderscheiden door de mindere verhevenheid van het onderwerp. Zy hebben inderdaed niets gemeens met hetgeen men blyspel of klucht zou willen heeten, daer ze al het afgryzelyke bezitten, dat het ongelukkig uiteinde der ondeugd kan te weeg brengen. En indien een schryver geregtvaerdigd is door den byval, welken hy by het publiek vindt, - en dit strykt zeker geen billyker oordeel dan over den tooneeldichter - al veroordeelden wy Ogier geheel en al, dan zeker is hy nog, onder allen, der aendacht in ruimen deele waerdig. Men ziet niet zelden dat een tooneelschryver voor een oogenblik aen oorzaken, die buiten den algemeenen volkssmaek liggen, zynen roem te danken heeft. Ogier's stukken werden niet alleen binnen zyn leven, gedurende eene halve eeuw, zoo wel in Holland als in Braband vertoond en door de drukpers in ieders handen

gevoerd, maer zelfs na zyne dood bleef de drift naer zyne spelen in geen van beide gedeelten der Nederlanden verflauwen, en mogt een zyner stukken, de Gramschap, onder den naem van Moedwillige Bootsgezel, tot op het laetst der vorige eeuw, tusschen de meesterstukken van het fransch theater op de Amsterdamsche schouwburg zich staende houden; zoo dat Bidloo hem niet onwaerdig achtte van eene plaets tusschen Holland's groote dichters, hem vrysprekende van den kwaden indruk, dien men denken zoude dat zyne spelen mogelyk konden geven. Zoo een algemeene byval by schryvers en publiek dient te worden geeerbiedigd, en is nader aen de waerheid dan de fraeiste redeneeringen van schoolgeleerden.

Moeijelyk evenwel, ja onmogelyk zou het zyn eene vaste baen te willen doen bewandelen, langs waer men tot het zedelyke schoon geraken zou. De eene loopt veilig langs afgronden, terwyl een ander op het effene pad struikelt. Heilzaem is het voor een stelsel, dat ieder denkbeeld zyne beurt heeft van heerschen: zoo wordt het in alle zyne gedaenten beschouwd, en krygt het meer kracht by derzelver onderlinge wryving. Ten anderen wordt de eentoonigheid belet, dat onvermydelyk gevolg der herhaelde gelykzydige beschouwing, en heeft het denkbeeld geen tyd om te ontaerden, daer het slechts tot zyn hoogste punt van uitvoerbaerheid geraekt. Doch wanneer het de tyd wordt van standpunt te verwisselen, dat moet uw eigen gevoel, niet de wil van anderen, u ingeven. Men verbeelde zich zelve voor een groote schildery, en dat men door verscheiden persoonen op onderscheidene standpunten gebragt wordt om het kunststuk te beschouwen, zonder te letten in hoe verre er evenredigheid is in wederzydsche zienkracht, uiterlyke gestalte, kunstzin en wat dies meer tot het vrye genot van be-

schouwen noodig is: wat een onzuiver denkbeeld zal men niet van de schoonheid van het tafereel hebben? Zoo gaet het in de letterkunde, die niet anders is dan de beschouwing des levens, uitgedrukt in eene meer dan gewone geestspanning. Ongelukkig de volkeren die niet uit eigen beweging hunne standplaets nemen om het leven te beschouwen: het zyn groote kinderen, welke zich gedwee laten leiden door wie hen het meest vleijen of overschreeuwen kan. Had men den zin bezeten van een nationael tooneel, na dat de komedie van Ogier geen voetstap verder of lager in de tooneelpoëzy meer toeliet, zou men de voorgangers bestudeerd hebben, en gezien waer op terug te keeren, of wat er aen toe te voegen was. Maer Ogier's spel stelde byna uitsluitelyk het schuim der natie voor oogen, en die overdrevenheid was genoeg om de school geheel in den ban te slaen, nu dat men het nieuwe fransch tooneel, het theater van het hof van Lodewyk XIV had leeren kennen. Hier was geen volk dat op markten en kruisstraten de grooten met eene losse tong doorhaelde, maer vertrouwelingen en suivanten. De valet de chambre zou slechts zinspelen op hetgeen eene Antwerpsche of Amsterdamsche marktventster voor de geheele wereld uitkraeide. Geen dichter lage meer met de overheid over hoop, en liete zich in de boet van honderde guldens slaen; maer men zou het oog hebben op poëten die dagelyks hunne opwachting deden by een gelukkigen dwingeland, en huilden als kinderen wanneer die Grootheid vergat hunnen laffen groet te beantwoorden.

Zulk een theater, naer de fransche hofetiquette gestoffeerd, behaegde aen grooten en gezagvoerders, die voor ieder wapen in de hand des volks vreezen; het behaegde aen de sexe, om den heerschende toon van galanterie; het behaegde aen de dichters, die er enkel eene meer

regelmatige navolging in zagen van hetgene zy zelve gewoon waren onder het oog te hebben. En de menigte begaf er zich heen, omdat het toch de komedie was; en zy werd er aen gewoon, gelyk men zich werktuigelyk aen alles gewent, zelfs aen de redelooste slaverny. Voeg hierby het afnemen der grofheid in de zeden, den toenemende franschen invloed, by het dalen van Spanje, door het schier aenhoudend verblyf van Lodewyk's legerbenden in de Nederlanden, en daerenboven voor Holland het herroepen van het edikt van Nantes, dat in de schoonste dagen der fransche letterkunde duizende fransche gereformeerden derwaerts dreef, en men zal niet verwonderd zyn dat eene op haren letterroem weinig bedachtzame natie zich een tooneel liet opdringen, waermede haer eigen leven zich niet vereenzelvigen kon.

Neen, het kon er zich niet mede vereenzelvigen; en tot voorbeeld hael ik het blyspel aen, wat het was en had kunnen worden, en wat het geworden is: - van eene weinig behoedzame burgervrouw eene coquette in hoepelrok. Gemaekheid in alles, geheel het tegenovergestelde van ons werkelyke leven. Van dan af begon op het tooneel de gedwongenheid in de tael, de styve wrong der spraekkunstschryvers den gemakkelyken lossen woordenvloed met den gemeenzamen en vertrouwelyken toon te verdryven. Dit was de genadeslag van het blyspel, en het blyft er onder verslagen, tot dat het op nieuw uit het volksleven opryzen zal: want by ons zyn het nog altyd handeldryvende steden, geene vorstelyke hoven, die van de nationale tael het levensvuer aenkweeken.

Een der byzonderste werkzamen om de Nederlandsche schouwburg van fransche stukken te voorzien, was Peys, wiens eerste stuk in 1661 te Antwerpen verscheen. Hy vertaelde uit Rotrou, uit Corneille, maer vooral uit Molière, van wien hy den Tartuffe, het Festin de

Pierre, den Bourgeois Gentilhomme, den Amphitryon, de Fourberies de Scapin enz. in vloeijende verzen aen onze natie bekend maekte. Hy vervaerdigde ook eenige oorspronkelyke treurspelen, onder anderen den Palamedes en de Arteminia, waervan ik nergens melding vond dan by zynen tegenstander jonkheer Vanden Brant, die in 't voorberigt van zyn Verward Zothuis van Antwerpen, onder andere byzonderheden waerop wy nog moeten terugkomen, zegt dat de Poëet der Antwerpsche schouwburg, waeronder hy Peys bedoelt, in 1678 in de kunst nog niet meer gevorderd was dan ettelyke jaren vroeger, en zich niet schaemde het gezond verstand te beledigen. Ik maek hieruit op dat Peys, in zyne oorspronkelyke stukken, van de fransche manier geen gebruik zal gemaekt hebben; hetgeen my in myn gevoelen verstrekt dat onachtzaemheid, en niet eene overtuiging van de voortreffelykheid des franschen tooneels boven het nederlandsch, de stukken van de Parysche schouwburg op de Antwerpsche en Amsterdamsche overbragt. In de vorige eeuw speelde men nog alles door elkander, en eenige blyspeldichters, der oude wys getrouw gebleven, gelyk Alewyn, werden met den grootsten byval begroet.

Destyds waren de kunst- en vliegwerken hoog in aenzien gestegen, die den dichters allerhande tooverstukken uit de hersenen wrongen, en een aen de levendige romantische spelen gewoon publiek eenigzins vergoeding gaven voor het verduldig aenschouwen der koude fransche stukken. Peys schreef de Tooveryen van Armida, een zoogenaemd treurspel, dat voor de dolste in dit soort niet wyken moet. Verbeeld u Armida die de expositie van het spel doet, in de lucht zwevende op eene draek, met eene brandende toorts in de hand, de maen verwytende, welke bloedrood van schaemte wordt. Zy

wekt geesten op, en roept helsche gedrochten tot hare hulp; herschept paleizen in zee, de zee in paleizen; gaet met Cupido spelevaren; ligt telkens met Reinout over hoop, en wordt telkens weder verzoend. Dit moet den ernstigen kant van het spel verbeelden. Doch, gelyk by Bredero en zyne school, is de knecht de spil der kluchtige party. Ook hier is stof tot lachen: Dares wordt allerhande streken gespeeld van Armida's staetjuffers, hy moet met beeren en apen dansen, en eindelyk, als een andere Reinaert de Vos, door Bruin den Beer aen de galg geknoopt worden, waer zyne lidmaten een voor een afvallen, maer op nieuw aen een springen, en hy, als Pierlala, ongeschonden weer te voorschyn komt.

Trek de schouders niet op, lieve lezer, om zulk eene baldadige klucht: zy is een natuerlyk verschynsel, by 't verval van het oude blyspel, tusschen de koude liefgesprekken en de gruwelyke moordpartyen, voor menschen die op het tooneel meer gewoel en werkelykheid verlangden dan lange alleen- en samenspraken of verhalen, en gaern oogen en ooren te gelyk voldeden1. En niet minder natuerlyk was het, dat men het treurspel tot een gruwelspel hervormde, wanneer jonker De Conincq en Ogier aen hunne stukken den naem van komedie gaven. De eerste begon een zyner spelen met eene verkrachting. De Bie schreef een treurspel in zeven bedryven, Amurath en Theocrina, waerin eene verkrachting, drie moorden, eene onthoofding, en twee zelfmoorden plaets hebben, en eene vrouw het harte van haren verkrachter uit het lyf haelt, om er de woedende tanden in te zetten. De Bie schreef voor de kamer van den Groeyenden Boom van Lier, een gering stadje by de kempen, doch hetwelk sedert eeuwen de liefde voor het tooneel en de moedertael

op de schitterendste wyze heeft onderhouden, en wien het alleen aen nauwere betrekkingen met de groote middelpunten van beschaving ontbroken heeft om de schoonste titels van achting, voor den luister op de Nederlandsche letterkunde geworpen, te bezitten. De Bie, ofschoon hy tot ver in de achttiende eeuw leefde, en veel voor het tooneel schreef, nam noch in het treur- noch in het kluchtspel iets van de fransche school over, althans naer de weinige stukken te oordeelen die my in handen mogten vallen; want ik moet zeggen, dat ik van weinige bekende dichters uit de zeventiende eeuw zoo moeijelyk eenig gewrocht te lezen heb gekregen. Zyn bovengenoemd treurspel schynt eerder tot de Engelsche dan tot de Spaensche manier over te hellen, wat by de Zuid-Nederlanders eene zeldzamheid is.

Jonkheer Van den Brant behoorde meer tot de fransche school; ja uitsluitelyk, wat het geraemte zyner stukken betreft. Zyn Bela, onder dit opzicht, is goed geleid, met vertrouwelingen, verhalen, liefde van ondergeschikte persoonen, die tot den gang van het stuk niets bydraegt; maer vol van gruwel en moord, en in de karakters iets woests vertoonende, hetwelk zegt dat de plaetselyke kleur goed getroffen moet zyn. De Hongaersche koning Emmerik heeft zyne twee dochters uitgehuwd aen de zonen van den vorigen vorst, wien hy by stemregt des volks is opgevolgd. Doch deze dubbele verbintenis is ongelukkig gekozen; want gelyk de twee broeders hemelsbreed van aert verschillen, zoo verschillen ook de zusters, en de meer heerschzuchtige dan bekwame prins Bela heeft de stille maer doorziende Axiane tot gemalin, terwyl Jutte, de echtgenoote van den zachtmoedigen Coloman, met Bela in karakter geheel overeenstemt. Bela bedoelt niet minder dan de uitroeijing van geheel het huis van Emmerik; en om tot zyn doelwit te geraken,

veinst hy liefde voor Jutte. Coloman, achter het geheim hunner briefwisseling geraekt, wil het onheil, dat zyn en Axiane's hoofd bedreigt, afweeren en met deze ontvlugten. Maer zy worden voorgekomen: Bela beneemt zyne gemalin het leven by middel van vergift, en Jutte komt geveinsdelyk Bela aenzeggen dat Coloman, uit het bad komende, door de minnenydige Philire met vergift is omgebragt, die zich daerna zelve het leven benomen heeft. Doch Bela's wraekgierigheid is nog niet voldaen: Jutte zal haer vader het harte doorbooren; zoo zal die stam van het volk niet betreurd, maer vervloekt worden. Hy weet dat de koning de lykschouwing van Axiane bevolen heeft, en nu laet hy aen Jutte zien dat het met hunne plannen gedaen is, indien Emmerik dit verrigten laet, waerop hy zegt:

 
Helaes! wat waeren wy
 
Gelukkig, was hy niet uw vader.

De ontaerde Jutte heeft hem begrepen, en door zyne kunstige redeneeringen verleid, komt zy tot te zeggen:

 
Den noodt en lijdt geen' uytstel meer.

Maer zie, als zy hem beloofd heeft, eer de zon nogmaels opstaet dat haer vader niet meer leven zal, ontdekt zy dat Bela's liefdeblyken slechts huichelary zyn, en dat eene andere met hem den troon moet deelen. Het minnevuer der tygerin verandert eensklaps in vuer van wraek, van dolle razerny. In een wederzyds valschen minnetwist laet zy zich door hem eene roos afvleijen, waervan de reuk hem weldra het bangste smartgeschreeuw ontrukt, terwyl zy hem toeduwt:

 
Die bloem besloot
 
In haer vergiften reuck, mijn wraek, en uwe doot.

Beide verwyten elkander, voor den toegeschoten koning, hunne gemeenschaplyke schelmstukken, als twee ondie-

ren, die in hunne stuiptrekkingen de klauwen nog naer elkanders bloedende ledematen uitslaen. En zy, in haren triomf van boosheid over boosheid, sart hem onmeedoogend en met een helschen wellust, om de wyk te nemen vóor hy haer zyn laetsten vloek heeft kunnen toewerpen.

Dit is een gruwelyk meesterstuk, gruwelyker nog door de koude form, en het afweeren van alle bovenmenschelyke tusschenkomst. Van zulke geweldige karakters moet de versbouw ook de kenmerken dragen. De zelve is in den Bela zoo stroef, dat by de vertooning op den 18 january 1678 het stuk onverstaenbaer was; hetgeen volgens den dichter met opzet was bewerkt door de Antwerpsche tooneelspelers, heimelyk misschien opgehitst door Peys, wien de roem zyns mededingers in de oogen stak.

Van den Brant wilde wraek over zyne vernedering: hy stelde zich onmiddelyk aen 't schryven van het Verwarde Zothuis van Antwerpen, eene bedekte steek tegen Peys en deszelfs aenhang. Men had geklaegd tegen zyn stroeven versbouw; in de klucht van het Antwerpsch Zothuis bewees hy dat hy deze naer het onderwerp schikte; en misschien omdat hy hiermede meer lof inoogste, bleef hy zich aen het bly- of kluchspel houden, en schreef nog de Hellevaert van den grooten Vizier en Eertyds, Maer en Tegenwoordig, mede afschaduwingen der fransche form.

Uit de twistrede van Van den Brant tegen Peys blykt, dat de inrigting der Amsterdamsche schouwburg in de Spaensche Nederlanden navolging had gevonden. Te Antwerpen waren de vertooningen ten voordeele van den arme, en moesten de aelmoeseniers in de bekostiging voorzien. Ik heb daeromtrent nadere inlichtingen trachten in te winnen; doch niemand in Antwerpen wist my

bescheed te geven. Het ware nogthans der moeite waerd, te weten hoedanig deze inrigting was, op welk tydstip dezelve tot stand kwam, en wanneer ze vernietigd werd. Wat wy er door Van den Brant van weten is, dat het niet alle jaren dezelfde spelers waren, aengezien hy voor de vertooning van zynen Bela bedongen had, dat het de tooneellisten van het vorige jaer zyn zouden; doch men bedroog hem. Er was een Regeerder, die waerschynlyk slechts tydelyk in bestiering was, en door het armbestuer aengesteld. De meeste stukken werden voor de eerste mael op den achtienden october vertoond; misschien by de opening van het tooneeljaer. Enkele vindt men op den zelfden dag eener andere maend, weinige op andere dagen aengekondigd. De vertooningen waren zeker niet talryk, en waerschynlyk is het dat dit maer eens of tweemael in de maend plaets had; een gebruik, van het begin der eeuw reeds by de afzonderlyke kamers gevestigd.

De inrigting eener vaste schouwburg kwam zeker tot stand, sedert dat in 1663 de twee rederykkamers de Violier en de Olyftak tot éen werden gesmolten. Vroeger gaven zy vertooningen, alsmede de derde kamer, de Goudbloem, elk op hare zael, eerst voor niet, later tegen een behoorlyk inkomgeld. De zael voor vergaderingen en vertooningen werd door het stedelyk bestuer kosteloos bezorgd; en zelfs, wanneer de middelen der kamer ontoereikend waren, droeg de stad alle de onkosten, gelyk zulks plaets had voor de eerste vertooning van Nieuwelandt's Nero ten jare 1618.

Doch de pogingen om eene vaste schouwburg op te rigten, dergelyke Coster te Amsterdam gesticht had, ging in de zuidelyke Nederlanden uit van Brussel. Reeds ettelyke jaren vóor het midden der zeventiende eeuw had daertoe een brusselsch advokaet al zynen yver en in-

vloed besteed. Willem Van der Borcht wilde in de hofstad eene eeuwigdurige schouwburg tot stand brengen, ten behoeve der arme vondelingen; doch hy werd in dit zoo menschlievend als vaderlandsch voornemen gedwaersboomd, en na een kort bestaen werd Brussel van eene inrigting beroofd, die een magtig bolwerk had kunnen worden voor het nationael beginsel. En hoezeer de vaderlander en menschenvriend in zyn voornemen verd gedwarsboomd, toch bleven zyne bemoeijingen niet zonder vrucht voor de letterkunde. Nauwelyks had hy de hand aen 't werk geslagen, of hy vond zich ondersteund van verdienstelyke dichters, wier stukken met den grootsten byval ontvangen werden, en elders de eer van vertooning en nadruk ontvingen. V.D. Borcht zelve schreef het romantisch treurspel Rosimunda, doch dat niet van de minst ergelyke kan genaemd worden: een tafereel, waerin eene koningin en hare staetjuffer in de schandelykste ontucht levende worden voorgesteld, en om hare wraek en lusten bot te vieren, moord op moord begaen. En gelyk het tot het wezen van 't romantisch spel behoort alles handelend voor te stellen, zoo komen er de wellustigste toestanden in voor. Men zou zeggen dat de dichter zyn bekende hekelende pen tegen het Brusselsch hof gescherpt heeft, of een eigene belediging te wreken had. Zoo wuft en Messalinaesch heeft hy de vrouw afgeschetst.

Ware de Rosimunda het eerste drama geweest op de vaste schouwburg van Brussel gespeeld, dan begrepen wy dat er redenen konden bestaen om deze nieuwe inrigting in hare geboorte tegen te werken; doch V.D. Borcht's treurspel werd eerst vertoond by zyn afscheid nemen van de spelers, en daer moeten tooneelstukken van andere dichters de Rosimunda zyn voorafgegaen. Gewis verschenen er de Lydende Christus van Deconde en

C. De Grieck's Heraklius. De treurspelen van dezen laetsten dichter behooren niet tot de vroegere school, althans de door my ingeziene Belizarius en Cenobia; het eerste vooral is in de fransche manier, wel goed geschikt, doch waerby men koel blyft. De Cenobia heeft meer werkelykheid, meer beweging, met eene blyde uitkomst: - eene romantische ziel in een fransch lichaem. De Grieck heeft duidelyk getracht deze beide tot een geheel te brengen; en ware V.D. Borcht's plan doorgegaen, misschien kwame de eer aen Brussel toe een nationael treurspel te hebben geschapen. Naer de Cenobia te oordeelen, ware hetgene de een te uitspattend maekte, door de meer deftige formen van het andere getemperd geweest, het gruwelyke en losbandige hadden geweken voor minder afschuwelyke driften; maer ook geen onbezield liefdegesprek ware de plaets van den onbelemmerden hartstocht, noch een koud verhael die eener levendige handeling komen nemen. Dit had mede op het blyspel gunstig gewerkt, om de klucht van hare vuilaerdigheden te zuiveren, zonder dat wy juist een blyspel hadden overgenomen, dat op onzen bodem niet gedyen kon.

Terwyl te Antwerpen en in Braband het tooneel zoo luisterlyk bloeide, bleef het in Vlaenderen geheel vervallen: doch op het laetst der eeuw beurde het ook hier moedig het hoofd op, en Vlaenderen zag zich op nieuw met kunstgenootschappen bezaeid, aen wier hoofd zich kundige mannen stelden. Brugge telde Droomers en Smidts, Duinkerke Deswaen, wier verdiensten te doen kennen het onderwerp is van een later onderzoek.

 

F.A. SNELLAERT.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs