Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9

[p. 221]

Jan van Leeuwen,
de goede kok van Groenendael¹.

In hetzelfde klooster van Groenendael, en toen Ruysbroek daer prioor was, leefde en functionneerde als kok zekere broeder Jan Van Leeuwen, geboortig van Affligem, die ook, op zyne wyze, een mystieke schryver zyn wilde en met de werken van zynen prioor zoo hoog liep, dat hy ze veelal naschreef en onophoudelyk citeerde. Een zeer lyvige bundel zyner schriften, op papier, inquarto, berust ter Koninklyke Bibliotheek, binnen Brussel, N^o 2559 van het Inventaris, en een omstandig berigt van zyn leven komt voor in Peeter Croon's Cocus bonus, ofte geestelijcke sinnebeelden ende godvruchtige wtlegginghen op alle de ghereetschap van den Kock, Brugge 1663, in-8^o. Zie ook Foppens, Bibliotheca Belgica, II, p. 677.

Hy was een smeerige kok, maer een heilig man, zegt men; want hy at bedorven eijeren en het vuilste overschot dat van de tafel der monniken kwam. Men verhaelt zonderlinge dingen van hem en van zyne geestvervoeringen. ‘Op zekeren tijdt met de pest geslagen zijnde (zegt zyn geschiedschryver) als hy sijne geestelijcke teerspijs van Onse Moeder de H. Kercke ontfonck (dat is te zeggen, na dat hy de kerkelyke bediening van de Heilige Olie ontvangen had) begost hy, in de tegenwoordigheyt van de omstaenders, te roepen: Heere, t' uwer eere!

1 Dit artikel behoorde geplaetst te zyn hierboven bl. 178 na dat van Ruysbroek; doch is, by het afgeven der kopy aen den drukker, tot hier verschrikkeld.

[p. 222]

Heere, t' uwer eere! waerover van sekeren broeder gebeden zijnde, op dat hy soude willen te kennen geven wat deze woorden te bedieden hadden: heeft ten lesten ootmoedelijc geantwoort, dat, ten selven tijde als hy de voorseyde woorden sprak, aen hem in den geest gezegt was, dat hy eenen sone was der verdoemenisse, waerop hy sijn selven hadde gestelt in den wille Godts, seggende: Heere, t' uwer eere wil ic ooc verdoemt worden.’

Op een andermael, den avond van St-Martensdag, ‘een schotel vol spijse ter taefel van de religieusen opdragende is er in sijn herte sulcken geestelijcken vrolijckheyt ontstaen, dat hy, sijne inwendige vreugt niet langer connende besloten houden van binnen, luytkeels uitriep:

‘Heer Sinte Marten, heylige sant,
‘Goede platte mispelen wassen in uw lant,

‘Kyrie eleyson!

Den oversten meynende hem te doen swijgen, heeft de oogen van den goeden man wonderlijc stralende gesien, ende sijn heel aensicht met eene vierige clarigheyt ontsteken: waer over verwondert zijnde, en heeft niet een woort geproken, oordeelende dat dese woorden niet uyt lichtveerdicheyt maer uyt de cracht van eene brandende liefde voortsquamen.’

Jammer maer, dat er weinige regels in 's mans schriften aengetroffen worden die goed te samen hangen, of van een gezond verstand getuigen. Zie hier, by voorbeeld, hoe hy over Ruysbroek spreekt, deels op rym:

[p. 223]

Hoe brueder Jan de coc van Groenendale, primus cochus, den eersten prioer prijst ende loeft.

‘Want ic en bekendere in eertrike noyt meer dan eenen, dat wetic wale, dan her Janne Van Ruschbroec prioer van Groenendale: hi es vervolt van den heiligen gheest te male: te rechte heel hi van groenen nederen dale; want sine minne heeft vervult hemel ende eerde, ende alle creaturen also verre alst in hem es, prioer van Gruenendale; hoert sine stemme soe doedy wale; want sine scrift es gode bequame, ende altoes eert ter eren gods sinen name; want ic hebbene groet ghesien, aerm sundich mensche, met minen gheeste in hemelrike daerboven in deweghe leenen, in die alreclaerste scyerheit¹ die god in minen gheeste verleysten mach saghic hem, ende niemene el. Ende hi en weets selve niet dese heimelicheit; noch engheen goet dat my god ie ghedede, overmids sine ontfermherticheit. Dat en seidic noch noyt egheenen mensche noch in biechten, noch daer buten, opdat ic selve onbekint ende ongheacht² bleve van allen menschen, die in eertrike sijn; ende voertmeer eeuwelijc onbekint begheric te blivene, opdat god eewegen lof ende eere hebbe van allen saken. Daerom hebbic u dit voerseit opdat ghi sine heileghe leeringhe hoert, ende daer by blijft, ende vaste inwert crijcht; soe en moechdy niet dolen in vremden scolen; want sine leringhe es rechte van boven neder vloeiende dore hem, overmids dat gheesten gods, dat dore hem ebt ende vloeit, ende boven doverste deel sijns gheests. Hoert haer, die eenvoldighe waerheit, daer hi alle waerheit ontfeet, sonder middeel van God. Hier omme spreect hi altoes met nuwen tonghen, dat allen den ghenen verwonderende wondert,

1 Scyerheit, schierheit, sierheid, glans.

2 Ongehacht.

[p. 224]

diet horen, soe doef si wanen verdoeren. Her prioer van Gruenendale, te rechte maghic u prisen wale, boven allen menschen van eertrike; want ic en wete niegherincs uws ghelike; want u leeringhe es goet ende recht, ende ghi sijt alder werelt dienstknecht; u minne hebdy wide ute gherecht ende gestrecht met xps. ane dat ghebenedide cruce, dat ghi hemelrike dorevaert teenen druusce¹. Ende in uwen bloeten overghanghe doedy gode gnoech ende alder werelt, ende .iij. fout daer boven. Van hem maghic mi wel beloven, bet dan van iement in eertrike. Ic settene boven alle ghelike, alse enen seraf in hemelrike, den hoechsten inghelen ghelike... Hi heeft ons doude testament ende oec dat nuwe te gadere ghevoecht. Recht alse een licht des dachs, die den nacht vercleert es hi christum na ghevolghet met sinen levene; alse ene ghehele offerande of ene heileghe presentacie was sijn gheest gaende ende comende van gode te gode. Cort alse ene blicseme ghaf hi gode sinen gheest over in enicheit boven alle stade der hemelen, daer hi gode sach in die overste scierheit, ende sijn loen sal daer groet ende overvloedech sijn. Maer ic en can mi daer an niet gheliken, aerm sundech woerm; nochtan moet ic bekinnen al sinen heileghen staet van binnen. Her Jan Van Rusbroecht, prioer van Groenendale! nu blijft in vreden met Jhs. Xps. onsen Heere. Ic hope wi en sceden nemmermeere.’

Volgens het aengehaelde schynt de goede kok Ruysbroek overleefd te hebben. Men stelt nogthans de dood van den laetstgenoemden op den 2^en december 1381. Den anderen acht men gestorven op den 5^en february 1377, blykens het door Foppens aengehaelde grafschrift in de kerk van Groenendael: Reliquiae fratris Joannis de Leeu-

1 Druusce, druisch, slag.

[p. 225]

wis, vulgo Boni Coci, viri à Deo illuminati et scriptis mysticis clari. Obiit anno MCCCLXXVII, V februar.

Nog in een ander stuk spreekt onze broeder Jan Van Leeuwen van den prioor als van een afgestorven man, namelyk blad cxlv van het voor my liggende Codex, waer hy verhaelt hoe de wereldberoemde Geeraert De Groote¹ van tyd tot tyd te Groenendael kwam een bezoek geven aen Ruysbroek. ‘Ic hebbe gehoert, zegt hy, den selven her Janne Van Scoenhoven, daer ic hier vore af screef, die den goeden prioer van Gruenendale oec wel kende ende mede te wonen plach, vele jare ende menighen dach; - ende oec enen anderen goeden heiligen man, die uut Hollant was, ende die toten goeden prioer te comen plach, ende by hem te blivene, bi tiden een maent .ii. of .iij., of somwile een half jaer. Siet, dees goede man, die geheeten is meester Geert de Groete, met rechte mach hi wel de groete heeten, want hi een groet cleerc was, ende groete werken ghedaen heeft, als menighe mensche wel condich is, ende oec noch siens is al der werelt. Siet, dese goede man, meester Geert de Groete, plach te segghen dat hi den goeden heilegen prioer niet min verlicht en hielt van den heilegen geest dan hy dede sente Gregorius onsen heylegen vader, den paus van Romen², overmids sijn ghevoelen dat hi van hem hadde, overmids dat hire dicke bi plach te sine, ende te sinen oefeninghe ende wise van levene³

1 Zie over dezen de Verhandeling over de broederschap van G. Groote, door G.H.M. Delprat, Utrecht, 1830, in-8^o, en drie uitgebreide verhandelingen Over den geest en de denkwijze van Geert Groete, in het I^e, II^e, III^e en VIII^e deel van het Archief der kerkelijke geschiedenis, inzonderheid van Nederland, verzameld door N.G. Kist en H.J. Royaards.

2 Gregorius den XI^en.

3 Levene, in het handschrift staet butene, wat een feil van den schryver is.

[p. 226]

ende sine leeringhe ende sermone, ende sijn grontvernietende oetmoedicheit, daer hi zeere af ghepresen is van den ghenen diene te kennene plaghen, ende hebben van hem gheseyt ende ghescreven, dat her Jan Van Rusbroec alle sine groete heylicheit vercreghen heeft met sinre gront vernietenre oetmoedicheiden. Siet, ic segghe u noch meer van meester Geert ende den prioer voerseyt. Meester Geert was in Hollant woenachtich, ende hoerde daer segghen van den prioer, ende van sinen levene, ende begreep in sijn herte dat hi tot hem trecken woude, ende hem visenteren. Ende toech tot Groenendaele. Ende als hi daer quaem binnen der poerten, doen was die goede prioer.....’ [hier breekt het verhael af.]

By een ander gelegenheid zullen wy over de gedichten handelen welke in den bundel der schriften van den goeden kok te lezen, doch vermoedelyk niet van hem zyn. Dit alleen nog zal ik hier by voegen dat Mone in deze, tusschen het koken van den Groenendaelschen munniks-kost op papier geworpene, gedachten, verkeerdelyk Reimpredigten gezien heeft. Die geleerde duitsche schryver heeft het ook mis, wanneer hy Jan den kok een' ‘gegen die Mitte des 15 jahrh. zu Gent berühmter Prediger’ noemt¹.

J.F. WILLEMS.

1 Mone, Uebersicht der Niederl. Volks-Literatur älterer Zeit, bl. 256 en 257.