Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 9

[p. 227]

Reinardiana.

X¹. Getuigenis van Jacobus de Vitriaco.

Jacques de Vitry, geboren omtrent 1160, gestorven den 30 april 1240, is beroemd als historieschryver en kerkvoogd. Schoon van afkomst een Franschman, bragt hy een groot deel van zyn leven in Braband door, te Willebroek en te Oignies by Charleroi (thans behoorende tot de gemeente Aiseau, in de provincie Henegouw). Daer preekte hy met roem voor het volk (in declamandis sermonibus ad populum excellentis ingenii fuit, zegt Trithemius) of als kanonik of als pastor, tot omtrent het jaer 1213, wanneer hy ook elders op den kansel voor den kruistogt tegen de Albigensers en tegen de Sarrazynen yverde. In het jaer 1216 werd hy tot bisschop van Acre gekozen, nam deel aen de meeste gebeurtenissen in het heilig land, en keerde, 1227, naer het klooster van Oignies terug. Twee of drie jaren later werd hy bisschop van Tusculum of Frascati en kardinael, in 1239 legaet by het fransche hof, en stierf, een jaer daerna, te Rome. Zyn leven en zyne schriften vindt men het omstandigst beschreven in het achttiende deel der Histoire littéraire de la France, p. 209-246, waernaer ik den lezer verwyze.

Zyne tot dus verre nog onuitgegevene Sermones vulgares mag men vermoeden in ons land gepredikt en te boek gesteld te zyn. Of hy die in 't latyn, gelyk

1 Zie Belgisch Museum, VI (1842), bl. 409-429.

[p. 228]

ze ons toekwamen, uitgesproken hebbe, valt grootelyks te betwyfelen. Veeleer zou ik vermoeden dat hy ze te Willebroek in 't nederduitsch en te Oignies of te Wasiers in 't waelsch zal hebben voorgedragen. Hy kende waerschynelyk onzen Reinaert, 't zy in den oorspronkelyk vlaemschen tekst, 't zy uit de fransche vertaling welke ik in myne uitgave, bl. 302-339, heb medegedeeld. De eerw. heer Van der Moeren, jesuiet te Brussel, thans werkzaem tot het uitgeven der vervolgdeelen op het groote werk der Acta sanctorum, heeft de goedheid gehad my het volgende uittreksel van een ten jare 1446 vervaerdigd afschrift dier sermones vulgares, te laten geworden. Het behoort tot een sermo ad pueros et adolescentes en tot eene plaets in dat werk waer gehandeld wordt de occasione peccandi proxima vitanda. Zie hier den tekst.

‘Haec est confessio vulpis quae solet in Francia appellari confessio Renardi. Cum enim debuisset suspendi et Taxus duceret eum ad curiam Leonis, facta confessione de omnibus peccatis, eodem die vidit gallinas juxta domum cujusdam hominis, et Taxo ait: “Illa est via qua incedere debemus juxta domum illam quam domum videmus.” Cui Taxus respondit: “Miser, hodie confessionem fecisti de omnibus peccatis tuis, etc.; confessus es quod multas gallinas devorasti et promisisti Deo, in manu mea, quod de cetero abstinebis: Cui Renardus ait:” Verum est quod dicis, sed ego tradideram oblivioni.’

Byna letterlyk v^s 1698 en volgende van onzen vlaemschen Reinaert:

Nu was, buter rechter vaert,
Die si te gare hadden begonnen
Een prioreit van swarten nonnen
Daer menege gans ende menich hoen
Menege hinne, menich capoen

[p. 229]

 

Plagen te weedene, buten mure.

 

Dit wiste die felle creature,

 

Die ongetrouwe Reinaert,

 

Ende sprac: ‘Te genen hove waert

 

So leget onse rechte strate.’

 

...........

 

Grimbert sprac: ‘Oom, gi dinct mi doven!

 

Onsalich man, wat wildi doen?

 

Wildi noch om een hoen

 

In alle die grote sonden slaen,

 

Daer gi te biechten af sijt gegaen?

 

Dat moet u wel sere rouwen!’

 

Reinaert sprac: ‘Bi rechter trouwen,

 

Ic hads vergeten, lieve neve....’

In de fransche vertaling, v^s 10878 en volgende (zie myne uitgave van Reinaert, bl. 331) aldus:

Tant ont erré

Qu'il s'avoient parmi uns pleins
Delez une grange à noneins.
La meson est moult bien garnie
De toz les biens que terre crie,
De let, de fromaches et d'ués,
De brebiz, de vaches, de bués,
D'unes et d'autres norriçons,
Dist Renart, car nos adreçons,
Par encoste de ces espines,
Vers cele cort à ces gelines,
Là est la voie que lessons.
Renart, Renart, dist li Tessons,
Diex set bien par qoi vos le dites,
Filz à putain, puanz herites,
Mauvès lechierres et engrés,
N'estiez-vos à moi confés
Et aviez merci crié?
Fet il, ge l'avoie oblié.

Gelyk alle vertalers, zoo heeft ook hier de dichter der fransche Branche het verhael meer uitgebreid. Wie

[p. 230]

volgde nu Jacques De Vitri? vermoedelyk de volkssage zoo als deze in Frankryk, in Francia (dat is, Vlaenderen daerby gerekend) in omloop was, omtrent het jaer 1213 (vóór zyn vertrek naer het Heilig Land). Kende hy den aengehaelden franschen tekst, dan is deze veel ouder dan men gelooft. Wat er van zy, ik zie er een nieuw bewys ter bevestiging van myn gevoelen in, dat namelyk de nederlandsche Reinaert tot de XII^e eeuw moet worden gebragt.

XI. Proverbia Ysengrimi.

Onder dezen titel vondt myn geleerde vriend de heer baron De Saint-Genois een opstel van de eerste helft der XIII^e eeuw, in een bundel varia, op perkament in quarto, ter universiteitsbibliotheek van Gent, en had de goedheid het voor my uit te schryven. Op weinige regels na trof ik den inhoud geheel aen in den Renardus Vulpes, uitgave van Mone, Stuttgardiae et Tübingae 1832, editio princeps. Ik heb de varianten van die uitgave onder den tekst geplaetst, en by elken regel het daermede in verhouding staende vers aengewezen. Moet nu het latynsche gedicht Isengrimus of Reinardus heeten? Daerover beslisse myn kundige vriend, professor Bormans, wiens vyfde en laetste fasciculus Notae in Reinardum Vulpem ik zeer verlang te zien verschynen.

J.F. WILLEMS.

Difficilis semper non est deus equa petenti.
Insanit quicumque minis efflaverit iram.
Hostem praemunit qui timuisse facit.
Dissimulans odium promptior ultor erit.
Intranda est propere janua quum patet.^{Vs 88}

Vs 88 quum, M quando.

[p. 231]

I, 94

Praecipites durum saepe tolere diem.

102

Nemo suae debet prodigus esse rei.

141

Gratia reddetur major praestare volenti

142

Quam tunc praestanti restituenda fuit.^{Vs 142}

155(10)

Jure caret magnis qui sumere parva recusat

160

Non parvum reputo quicquid habere queo.¹⁶⁰

161

Purius elambi debet quo parcior esca est.

173

Ut caret obprobrio stratus miser hoste potenti,

174

Sic miserum sternens hostis honore potens.

197(15)

Laetificare solet stultum promissis dives;

198

Nescio promissis credere, credo datis.

219

Saepe hebetes magni, subtiles saepe pusilli.

223

Parva deus fecit parvis, ingentia magnis.

378

Fraus inter socios crimine nulla caret.

402(20)

Tundatur ferrum dum novus ignis inest.

403

Res et forma rei, factis facienda notantur,

404

Et nihil est, quod non mentis acumen alat.

497

Pejus agit qui plura potest, luit omnia pauper,

498

Scit tibi fautorum dives adesse deum.

499(25)

Ignorante deo est pauper, quod prodigus ardet

500

Funderen, quodque tenax condere, pendit inops.

501

Quod locuples quod pauper habet locupletibus utrumque est,⁵⁰¹

502

Divitis ex dono pauperis est parum.

505

Si minus edisses, stomachus tibi laxior esset,

506(30)

Vescis et esca hodie cocta licere jubent.⁵⁰⁶

507

Nullius ignoscentis egestus, imperat aequo.⁵⁰⁷

508

Indulgente sibi divite, quicquid agit,

509

Accusatur inops, sit noxius ipse, sit insons;

510

Venalis venia est ut mereatur, emat.

511(35)

Justus inops sine jure, reus sine crimine dives,

512

Ipse sibi ignoscit pro pietate dei.

525

Exspirata minis rabies cor lenius angit,

526

Interit eripiens, permanet ira latens.⁵²⁶

541

Sicut prima fides suadet sperare secundam,

542(40)

Sic fraus indicium prisca sequentis agit.

Vs 142 tunc M tibi.

160 Non M nec.

501 locupletibus M locupletis.

506 Vescis M Vestis. - cocta M cuncta.

507 egestus M eges.

526 eripiens M erumpens.

[p. 232]

I, 567

Munditiae fraenum ebrietas et crapula vendunt,

568

Qui mundus fieri quaerit, utramque cavet.

601

Omne malum vice nemo mala nisi pessimus aequat.

636

Nescis quod cupidos segnia lucra necant.

636(45)

Tarda magis cupidos quam perdita lucra molestant.

639

Materia crescit crescente voratior ignis,

640

Res avidam mentem nulla praeire potest.

643

Monachus oblatum cum viderit affore lucrum

644

Irruit ut pluvio fulgetur meta polo.

648

Dico satis, satisque; monachus usque, parum est.^{Vs 648}

654(50)

Et nihil est vetitum praeter egere mihi.

685

Viribus aequis solet non frangere sarcina collum.⁶⁸⁵

687

Lucratur temere qui perdit seque lucrumque,

688

Interdum lucris proxima dampna latent.

689

Ne capiens capiare, modum captura capescat,

690(55)

Virtutis custos est modus atque dator.⁶⁹⁰

700

Res brevis et Sathanae, copia plena dei.

705

Pauper ovat modico, sum dives, multa capesco;

706

Tangit parva super paupere cura deum.

707

Divitibus fecit deus omnia, servat et offert.

708(60)

Dives, qui sapiat, scit bona noscere in me.⁷⁰⁸

709

Scit dives scitasque cupit, quaeritque cupitas,

710

Quas sibi quaerendas praemeditatur opes.

715

Infelix, qui nulla sapit bona, nulla requirit,

716

Vivat et absque bono, vivat honore carens;

717(65)

Nullus amet talem, nullus dignetur adire.

727

Sic studeas lucris, nec dampnum lucra signatur.

800

Pondus amicitiae tristia sola probant.

801

Pura fides etiam personam pauperis ornat,

802

At fraus purpuream privat honore togam.

821(70)

Stantibus est facile casus, grave surgere lapsis,⁸²¹

822

Qui sit memento sui, deum meminisse juvat.⁸²²

823

Qui cecidere, movent stantes vitare ruinam,

824

Quod sit stare bonum, scire ruina facit.⁸²⁴

825

Stent igitur stantes; stanti, si copia, surgant,⁸²⁵

Vs 648 satis M satur.

685 aequis M aequa.

690 Virtutis M virtutum.

708 sapiat M sapiant - noscere in me M nescit inops.

821 facile M facilis.

822 Qui sit M. quisque.

824 Quod M quam.

825 stanti M strati.

[p. 233]

I, 826(75)

Surgere si nequeunt, qui cecidere, cubent.

871

Optatur temere, quidquid praestabile non est.

901

Quum non ire possit, nequam versutia repit.^{Vs 901}

920

Vim facere insonti lexque pudorque vetant.

1031

Poscere saepe pudet, quod sumitur absque pudore.

1093(80)

Nil faciens Sathanas plus peccat omnia gente.¹⁰⁹³

1097

Plus habito dare nemo potest, donaboque ultra est.¹⁰⁹⁷

1172

Afflictus factum propedit arte carens.¹¹⁷²

1315

Luxus opes sequitur quisque fit utilis abbas,¹³¹⁵

1316

Sanctior est quisquis pinguior esse potest.

1317(85)

Nunc ferrum, nunc flamma adimit, nunc potio morbum¹³¹⁸

1318

Pinguibus, o tantis promeruisse deum!

1329

Omnibus adversis praestat penuria ventris.

1377

Dentibus iratis non est colludere tutum.

1381

..... duo sunt exercitus uni,

1382(90)

Unius occubitu saeviet ira trium.

1388

Aspera sors contra est, ubi vim comitatur egestas,

1389

Ingenium velox expedit atque sagax.

1414

Pacis amatores, vulgus inerme sumus.

1451

Litigium tollit praemissi cautio verbi.

1547(95)

Causa levis fit saepae gravis sub judice pravo.

1713

Consilium sapiens et quaerit, et audit, et implet,

1714

Indocilem turbam nil docuisse juvat.

1716

Qui caret ingenio, non erit arte vigens.

II, 6

Posse perire vetat, velle perire facit.

28(100)

..... nemo futura fugat

71

Vivere quos nescit? decerneret aula vocandos?

72

Non curant proceres, absit an assit inops.

77

Pauperis obsequio est merces servisse licere,

78

Et post obsequium vilis, ut ante, manet.

87(105)

Accipiens reddat, timeat, quicumque timetur,

88

Nullus amat miserum, nemo timere solet.

162

Saepe tamen sapiens proxima prima rapit.

165

Ut multi valeant, paucos cecidisse ferendum est.

171

Non semel in claustris fuit utile gratius aequo.

Vs 901 Quum non ire possit M quâ non ire potest.

1093 plus peccat omni agente M plus omni peccat agente

1097 donaboque ultra M donabo quod.

1172 Afflictus M Affectus. - propedit M praepedit.

1315 Quisque fit M sibi quisque fit.

1318 tantis M tanti est.

[p. 234]

II, 175(110)

Tenta diu secta est, rebus suspendere rectum.

178

Saepe fit ob fructum maxima noxa brevem.

181

Utere non propria sed consuetudine mundi,

182

Omnia te timeant, tu nihil ipse time.^{Vs 182}

183

Raptorem commitatur honos et commoda rerum,

184(115)

Pauper et infamis juris amator erit.

187

Alligat hoc solum leges secura potestas¹⁸⁷

188

Nemo suis debet legibus esse minor.

189

Nam non, ut metuantur, agunt praecepta, sed autor;

190

Non gladius, gladium qui tenet, ille ferit.

191(120)

Lex igitur domino, legi non subjacet ipse.

193

Rusticus est princeps, qui rustica jura tuetur,

194

Plebs procerum cibus est, utpote prata gregum.

195

Utilitas igitur per fasque nefasque petatur,¹⁹⁵

196

Saepius esuriet, qui minus aequa fugit.

248(125)

Stulte summa petens occupat ima pudens.

295

Qui non est odio, non est dignandus amore

296

Nam, quibus irasci, quisque favere potest.

300

Nobile plus odium quam miser ornat amor.

302

It sapiens liber, quo perit artis inops.

303(130)

Astuto plus ira solet prodesse potentis,

304

Gratia quam stulto, neutra manere potest.

307

Saepe sui dorsum caesaris virga cecidit.

429

Saepe fit inventu res prima novissima questu,

430

Rara quum quaerenti sponte aliquando venit.⁴³⁰

431(135)

Ungue quidem sua quisque tenet, suo quoque tenente,

432

In varios casus plurima vota ruunt.

435

Omnia fingantur, praesentia servat avarus,

436

Surripit aeternas res dabit ille suas?⁴³⁶

437

Argue, posce, jube, da, sponde, tunde, minare,

438(140)

Semper in obliquam nititur ille viam.

468

Infortunatis multa nocere queunt,

469

Ut felix metuenda tutus solet contemnere tutus,⁴⁶⁹

470

Sic etiam debet tuta timere miser.

563

Quaevis poena minor fit tamquam sponte ferenti.

568(145)

Cauda piri semper respicit unde venit.

Vs 182 timeaut M metuant.

187 hoc solum M ac solvit.

195 igitur M ergo.

430 Rara quum M raraque.

436 aeternas M externas.

469 tutus solet M solet.

[p. 235]

II, 569

Perdere rem pravi malunt quam vendere honeste;

570

Dantibus invitis gratia resque perit.

596

Vespere laudari debet amoena dies.

600

Canities multos occupat ante diem.

720(150)

Mos suus est monacho: vi rapit, ungue tenet.

791

Gratia primatum brevis est, nisi semper ematur,

792

Ne meritum perdas, usque merere sequax.

794

Omne bonum impendit pro meliore bonus.

795

Perdere nil metuat nisi regem regis amicus.

839(155)

Villano temere piperatus pavo paratur.

847

Quis cuiquam credat?.....

899

Non nimis urgeri debet, qui commodat ultro.

903

Idcirco patuli satiabitur alveus orci,

904

Implebunt qui malos corpora multa lacus.^{Vs 904}

907(160)

Majorum et parium successibus usque secundis

908

Carpitur et languet callidus atque potens.

913

Qui meritum minuit, laudem rarescere cogit.

917

Serviat ad plenum, qui serviet, integra reddat

918

Obsequia, aut certe prorsus habeto sibi.

985(165)

Dedecet acceptis abnuere usque vicem.

992

Officium gentes integritate trahit.⁹⁹²

1033

Quis consanguineus miser audeat esse potentis?

1034

Dispariter funem dives inopsque trahunt.

1043

O quam pauperibus dives splendere videtur!

1044(170)

Sed quid opes prosunt, cum sit avarus habens?

1102

Judice sub cauto retia mille latent.

1103

Incolumes causas exilis scrupus iniquat.

1106

Desipit indocile qui sapere alta docet.

1149

Debitor ignoscentis eget, sibi consulit insons,

1150(175)

Nec veniae nisi sit criminis auctor erit.

1151

Fortior est feriente ferens, nec secula pulcrum

1152

Tam fecisse deo quam scelerata pati.

1158

Gratia non gratis, quando rogatur, adest.

III, 43

Job, si vera docet, fuit nisi quam yprocrita felix;⁴³

44(180)

Perfidicis nihil est quam simulata, fides.

45

Quisquis quod est, pateat, paupertas pauperis esto!

46

Divitias comites divitis esse decet.

Vs 904 Implebunt qui M implebuntque.

992 gentes M grates.

43 fuit nisi quam M numquam fit.

[p. 236]

III, 47

Pauper nescit opes moderari, nescit honorem,

48

Subtrahe, confer opes, pauper utroque perit.

49(185)

Pauper honore dato tumet, intabescit ademto,

50

Aufer opes, exspes, redde, petulcus erit.

51

Optima sors misero est numquam feliciter esse,

52

Directo teritur semita nota gradu.

53

Perdere res nescit, quisquis non novit habere,

54(190)

Instabiles homines mutat uterque color.^{Vs 54}

55

Aut dives, quem plena animi prudentia firmat,⁵⁵

56

Perdere causam suffert quam sapienter habet.⁵⁶

57

Collegasque domi, collegas diligit extra,

58

Aufer honestatem, probra merentur opes.

59(195)

Tu quoque vive probe, comitatu fungere pulcro,

60

Esto domi largus, largior esto foris.⁶⁰

109

Oblatus quandoque calix suspentior ense¹⁰⁹

111

Saepius extorres provintia blanda fefellit

112

Dum vetuit fallax ante timere quies.

122(200)

Congruit officiis sollicitudo vigil.

123

Utilitas ingens perit utilitate pusilla,

124

Negligitur vitae cura favore gulae.

156

Moribus et factis est adhibenda fides.

167

Parturiunt antiqua novum peccata ruborem.

173(205)

Qui pubem in vitiis contraxit, canet in isdem,

174

In quibus et canet, conveniente obit.

235

Sanctis sancta suis sanctus deus omnia fecit,

236

Nil comedit Sathanus malus, usque manet.²³⁶

237

Regula praecipua est, peccato claudere pectus,

238(210)

Sontibus injunctum est, saepe carere cibo

239

Nihil igitur justis praeter peccare, vetatur,

240

Maxima libertas suppeditare deo est.

262

Pauperibus pietas sufficit ante deum.

281

Hoc carum nihil est, quo carior hospes habetur.²⁸¹

358(215)

Provenit officio gratia pulcra pio,

259

Obsequiis iras, impensis damna lucramur.

370

Optato paucis sufficit usque frui.

379

Hospitibus mos est animoque manuque gerendus.

Vs 54 homines M animos.

55 aut M at.

56 causam M tam.

60 domi largus M larga domi.

109 ense M ense est.

236 malus M et malus.

281 habetur M habet.

[p. 237]

III, 381

Hospitis adventu densatur sumptus in omnes,

382(220)

Pectoris affectum vox faciesque notant.

389

Insipiens perdit parvis data magna negatis,

390

Prisca perit probitas, deficiente nova.

425

Vocibus et formis non semper credere debes,

426

Sunt scelerati similes vocibus atque sono.^{Vs 426}

438(225)

Aetas consilii pondere parva caret.

439

Vox juvenum vento, seniorum traditur arcae.

459

Res perdit, quicumque suas nolentibus offert.

513

Eohe quam vincto non curat credere vinctor!

514

Quam concordat inops cum locupleti parum.

527(230)

Restituit praetium nutrita monedula merdam.

549

Delirare liquet monachos juvenesque senesque,

550

Primitus ingressi claustra verentur, amant,

551

Regula vilescit vix cognita, cumque gerendum

552

Quod foris audierint, exierintque semel,⁵⁵²

553(235)

Vel nimis inviti, vel numquam claustrum revisunt.

669

Quid stulto concepta semel prudentia confert?⁶⁶⁹

670

Post sapere exiguum stultior usque manet.

689

Nunc habet iste suam, nunc parvulus ille placentam.

698

Jurgia sunt leges ad dirimenda datae.

708(240)

Par sathanae est, qui vult impius esse pio.

720

Justa refert meritis hora quibusque vices.

728

Tardum est animosos discere vincula canes.⁷²⁸

819

Exiguum non est, ubi sit fallacia, nosse,

820

Cognita vitatur vel minus anguis obest.

834(245)

Jurant multa, quibus creditur esse parum.⁸³⁴

835

Frangere fraus citius, quam jurat fortius, audet,⁸³⁵

836

Jurandi non est indiga vera fides.

841

Ad libertatem peccandi surgit egestas,

842

Esse nihil crimen praeter egere putat.

853(250)

Stultus tuta timens fit tutus, quando timendum est,

854

Ac sapiens trutina pendit utrimque sua.⁸⁵⁴

855

Este penes socium tuti, coram hoste pavete.

859

Qui caret ipse fide, nullum putat esse fidelem.

866

Dulce non meruit, qui nihil acre tulit.⁸⁶⁶

Vs 426 scelerati M multi - vocibus M vultibus.

552 Quod M quid.

669 prudentia M pudentia.

728 animosos M annosos.

834 esse M usque.

835 quam M quod.

854 utrimque M utrumque.

866 non M nihil.

[p. 238]

III, 942(255)

Eximiis proavis inferiora facit.

951

Egregiam prolem majorem patribus esse

952

Sive parem, sed non degenerare decet.

962

Omnis agens ut vult, se probat esse, quod est.

1105

Plus valet semel, quam bona industria gratis.^{Vs 1105}

1114(260)

Secula plus damnum dedecore ista timent.

1115

Dedecus est unum, nam non est dedecus ullum

1116

Praeter egestati supposuisse caput.

1117

Nobilis est locuples, ignobilis omnis egenus,

1118

Divitiae tuta nobilitate nitent.

1121(265)

Nobilitas veterum taceatur; nonne sepulta est?

1125

Quid mihi nobilitas, quae non jejunia tollit?

1127

Denique gaza juvat pravo sub judice multos,¹¹²⁷

1128

Prodigus haud refert an sit avarus inops.

1131

Lucrum justiciae, lucrum praefertur honori,

1132(270)

Nil nisi divitias non habuisse pudet.

1133

Fraus, labor, insidiae, perjuria, furta, rapinae,

1134

Bella, duella, cruces, ira, querela, minae,

1135

Perditio, caedes, ergastula, vincula, flammae,

1136

Obsequium, laudes, fictio, dona, joci,

1137(275)

Blanditiae, promissa, preces, injuria, jusque,

1138

Judicia, usurae, foenora, cura, favor,

1139

Quodque hiis adjicias, et quae contraria dicas,¹¹³⁹

1140

Omnia jocondi sunt alimenta lucri.

1184

Res nescit subitam rara movere fidem.

1187(280)

Unius ut fraudis deprehenditur inclytus auctor,¹¹⁸⁷

1188

Postera credulitas curaque vocis abit.

1189

Credere quo plures optat sibi quisque loquendo,

1190

Hoc quicquid loquitur, firmius esse decet.

1227

In dominum peccat, qui servum audire recusat.

1379(285)

Ignotum est, ubi quis suum forte viderit bostem.¹³⁷⁹

1449

Pristina pensentur pro facto damna futuro.¹⁴⁴⁹

1456

Relligio vacui pessima ventris erit.

1509

Recta malos quam nosse piget, tam dicere taedet.

1530

Haec est eximii secta verenda viri.

1531(290)

Se facere affatu medium, tractare perite

Vs 1105 valet M valet emta.

1127 judice M divite.

1139 hiis M his.

1187 deprehenditur M deprenditur.

1379 quis M forte. - forte M quis.

1449 pro facto M profectu.

[p. 239]

III, 1532

Seria causarum, reddere quaeque suis;

1533

Consiliare iras populi, fraenare tyrannos,

1534

Non curare minas, blandiciisve capi,

1535

Non pretio flecti, non inclinare favori,

1536(295)

Volvere multa, loqui pauca, silere diu.

1537

Personas dirimit meritis, non ponderat aere,

1538

Recta docens, eadem, qui docet, ipse gerit.^{Vs 1538}

 

Nam virtute calet virtus pietate relata non sunt

 

Evigilat pietas ut flatu flamma fovetur.

1540(300)

Auditis paucis pluribus adde fidem.

1553

Largum laeta decet facies, et lingua suavis,

1554

Ne rear iratum dona dedisse mihi.

1609

Dissimulat, fraudem non alterat altera vestis,

1610

Non habet spondere nigra cuculla fidem.¹⁶¹⁰

1666(305)

Res variae, quanti sit sapuisse, docent.

1722

Sponte mea nullum qui mea tollit, amo.

1845

Spe modici fructus in maxima damna salitur,

1846

Dum mala non astu produce vota ruunt.¹⁸⁴⁶

1847

Dum stultus temere petit hostem, traditur hosti,

1848(310)

Absque modo noli quaerere, quicquid amas.

1849

Quod quaeris, potius quam te quaesitaque perdas,

1850

Quoslibet ad ludos est sapuisse bonum.

1851

Praeteriit stultus magno quaesita labore,

1852

Atque eadem sapiens absque labore tulit.

1853(315)

Non bene conveniunt stultus simul atque dolosus,

1854

Subdolus incautum ducit in omme malum.

1855

Dum cadit in laqueum stultus ducente doloso,

1856

Ludus inaequalis luditur inter eos.

1963

Triste fames cantat, sitis importunius urit,

1964(320)

In coelos animam plena cuculla vehit.

1984

Saepe parum melius quam nimis esse semel.

1996

Efficit impuram mens scelerata manum.

2009

Nemo suae socium debet contemnere sortis.

2079

Confestim lateque solet discurrere rumor,

2080(325)

Materies quotiens ardua solvit eum.

2203

Vim pellit cautis vis simulata minis.

2240

Ars scit nulla vices artis in omne genus.

2251

Saepe brevi impenso lucratur maxima prudens.

Vs 1538 qui M quae.

1610 spondere M ut spondet.

1846 produce M praeduce.

[p. 240]

III, 2281

Sponte sequens non est injecto fune trahendus.

2329(330)

Qui miser esse potest, miseros mediocriter angat,

2330

Qui sibi vult parci parcat et ipse reis

2331

Vel tulimus lapsum, vel labi possumus omnes.

2332

Quisque sui, dura quem corripit, esto memor.

2341

Tres male sustentant tabulata quadrangula postes,

2342(335)

Nec tribus incedit firma quadriga rotis.

IV, 54

Qui simulat pacem, certius ense ferit.

143

Saepe malum sapiens fert pro pejore fugando,

144

Stulti vana timent, inque timenda ruunt.

187

Tam praeceps fatuus qui non est gnarus agendi,

188(340)

Expectat sapiens, duin sapienter agat.

294

Saepe valens aliis non valet ipse sibi.

297

Stulte aliena petens sua seque petita perdit.^{Vs 297}

309

Non simul ingluvies discretoque esse sinuntur,

310

Liberior victrix debilioris erit.

311(345)

Servares aliena, tuis consuetus abuti?

312

Cujus erit custos, qui negat esse sui?

313

Venit egestati venter, qui vendit agellum,

314

Venter egens vendit fasque nefasque cibo.

319

Sumere praestabat modicum quam perdere totum.

323(350)

Ecclesia est ingens, cantatque in parte sacerdos,

324

Multa culus captat, sed manus aequa praeest.

325

Tonsa bidens melior quam decoriata, juvatque

326

Decoriata aliquid, perdita tota perit.

331

Cum quo si quid habes, quod uti commune foratur,

332(355)

Optima des illi, ne tua teque premat.

333

Aspera sors misero sese est cognoscere nullo,

334

Non regum comites rustica turba sumus.

335

Luxuriant reges, et rustica turba laborat,

336

Quid regum est? aether, flumina, terra, fretum.

337(360)

Villanus cribro pernascitur atque galastrae,³³⁷

338

Rex cereri et piperi, carnibus atque mero.

341

Qui sua dementer vastant, externa capescunt,³⁴¹

342

Servans porta, potest sumere, quum libet.

343

Suppetit ingluvies aulae, cui cuncta creantur,

344(365)

Sobrietas miseros stringit egena casas.

Vs 297 petita M petitaque.

337 pernascitur M pronascitur.

341 capescunt M capessunt.

[p. 241]

IV, 345

Pauperis ingluvies, exhausta protinus arca

346

Prosit, quod doceat deseruisse modum.^{Vs 346}

347

Legem pone gulae, ne fias pauper abusu,

348

Et male mendices, aut male rapta luas.

367(370)

Res a rege tuas non vi, non arte tueris.

368

Sunt tibi mutata lucra petenda via.

431

Dedecet ingenuos patria probitate carere,

432

Opprobrium pravis stirps generosa parit.

441

Credita qui reddit, rursus debere meretur.

490(375)

Mos malus est hodie, cras quoque sicut heri.

514

Quicquid avet, rectum cogitat esse lupus.

537

Pontifices rapiunt, sectantur lucra decani.⁵³⁷

600

Non nola nil signum sed gula lata docet.

601

Fit mihi non Phebus sed venter temporis index.

606(380)

Deficit nimium prodigus exta sapor.⁶⁰⁶

770

Ludus omittatur, dum liquet esse bonum.

786

Constantes animas carnea poena beat.

787

Fortiter et longum aedituus vasa aerea tundit,

788

Dum sperat plena lucra futura manu.

789(385)

Ut salves animam, tormentis subde cadaver,

790

Verberat electos ira benigna dei.

794

Post obitum cruciant longa flagella reos.

815

Nescit iniquus homo panis meminisse comesti.

853

Prospera mors misero numquam tardare neganda est,

854(390)

Mors omnes miseros, pensat honesta dies.

937

Primum sacra suis emergunt corpora tumbis,

938

Clarescunt signis, inde levantur humo.

940

Dissimiles meritis non decet unus honor,

948

Omnis amans hostem dignus amante deo est.

957(395)

Sanctior hic amor est quo purius hostis amatur.⁹⁵⁷

 

Nil prosunt animae dona precesque malae

 

Quo magis alta tenet nequam magis ima meretur.

 

Et bonus ex humili surgit ad alta loca.

 

Immemor esse suae non decet femina sortis.

(400)

Femina sit reverens quamvis praeclara loquentem.

 

..... sexum nimio non decet ore loqui

 

Laude caret probitas immoderata nimis.

Vs 346 Prosit quod doceat M prodit, quam noceat.

537 lucra M furta.

606 Deficit M defecat.

957 hic M hoc.

[p. 242]

 

Propositum felix dilatio saepe resolvit.

 

Nil nisi non sit virtus concepta, timeto!

(405)

Incide dum pietas aestuat alta necem.

 

Actio cor stultum praecipitata probat.

 

Tempore vera fides interlabente calescit.

 

Mens furiosa tepet quum lenitate calet.

 

Quod longum divina ferat p...aia sontes.

(410)

Peccando facere, quaerere, nosse grave est.

 

Judicis asperitas magno anticipanda timore.

 

Optima peccatis est medicina timor.

 

Qui metuit p....ce pravos non diligat actus.

 

Nolle timere malum prius amare mala est.

(415)

Qui non sponte cadit miserabilis esse videtur.

 

Labentes ultro sistere nemo cupit.

 

Numquam venturi cassa exspectatio christi.

 

Immodice parcens manet immoderabilis ultro.

 

Quiquam diu tolerat nunc sine fine fertur.

(420)

Verbula nocturna raro sunt facta diurna.

 

Verbula de sero cras sunt proxima vero.

 

 

 

Dat vultus humiles monachus, dat brachia miles,

(423)

Basia dant lenae, quae cuncta vana tene.