|
| |
| |
| |
Bydragen tot de kennis van den tongval en het taeleigen van Kortryk.
Het behoorde voor ons, Nederlanders, eene wet te zyn, dat elk gewest, elke gemeente van ons land, het zyne bybragt tot beschaving en verryking der moedertael. Alle vryheid heeft hare perken; doch waer die perken moeten staen weet men niet, en 't gezond verstand alleen kan daeromtrent beslissen. Het ware eene doodende dwingelandy indien aen enkele gewesten het regt wierde toegekend, alleen datgene wat hun eigen is voor bruikbaer in geschrift, of in deftige kringen te doen aennemen: ons volksleven is te verscheiden, onze tael te gedwee voor onzen wil, dan dat het iemand volkomen gelukken zou vaste palen te stellen aen uitspraek en woordvoeging. Wat men overigens ook denke over het gebruik en misbruik van min bekende woorden, zeker is het, dat de studie der dialekten van 't grootste nut is voor de studie der algemeene spraek, en ('t geen ieder by den eersten oogopslag niet zoo gereedelyk aennemen zal) voor die der geschiedenis van 't Land. Hoe weinig is men niet ingelicht b.v. omtrent de volkenstroomen, welke eenmael over onze landen gevloeid zyn? Wy weten dat de Franken in onze oostelyke gewesten zich ophielden, dat onze kusten Littus Saxonicum werden genaemd, dat de Noren in Vlaenderen en Braband lang verbleven, enz.; maer byaldien men dit alles door zekerder bewyzen, dan
| |
| |
de getuigenis is van nagekomene geschiedschryvers, te weten kwame, en dat men in eene kaert de beweging dier volken konde nagaen, bewyzende waer zy de teekenen hunner voetstappen lieten, zou dat niet tot nut strekken? Om een punt van de geschiedenis op te helderen hangt het somtyds af van het regt of kwalyk opvatten van één woord; de beschouwing eener zaek rigt zich volgens de kennis die men van verscheidene byzaken heeft, en de wyze hoe men deze op de hoofdzaek moet toepassen. Zoo doende zoude het ons veel helderder voor den geest staen waerom onze voorouders in zoo groote aenraking kwamen met Engeland, wanneer men naging dat de Noren, volgens dat de elementen hen dienden, dan eens op de westelyke dan eens op de oostelyke kust van het kanael aenlandden, op onzen of op Britschen bodem zich nederzetteden, waerdoor uitgebreide familiebetrekkingen tusschen de twee landen geboren werden. Wie ziet niet langs het Littus Saxonicum, tusschen de zee en het land der Walen, de Saxers voortdringen, den stroom hunner inrukking gedurig versmallende tot waer de Oceaen het nauwst is, en zy dan naer gindschen oever overstaken.
Ook tot beteren verstande der oude schryvers is de kennis der dialekten hoogst gewigtig. Om by de middeleeuwsche letterkunde te blyven, ziet men niet maer al te vaek, dat noordnederlandsche en belgische taelkundigen de echte beteekenis van menig woord niet vatten? hetgene niet gebeuren zou, indien men wist dat hier of daer dat woord eene bepaelde beteekenis heeft. Ik wil een paer voorbeelden aenhalen.
Het woord Frank wordt by de schryvers door vry verklaerd, zoodat zy gedwongen zyn het voor een pleonasmus te houden in de spreekwyze vry en vrank. Te Kortryk, en zelfs te Gent, hebben wy echter zoo dik- | |
| |
werf uit den mond van moeders gehoord: ha! dat Frank kind! waer het gelyk staet met stout, in den zin van ondeugend, doch wat hetzelfde is als dapper, zoodat ik aenneem dat de Franken hunnen naem ontleenden, niet van de vryheid die zy meer dan andere duitsche volkeren genoten, maer van hun hoogeren moed en stoutheid.
Bilderdyk, in zyne Verklarende geslachtlijst, onder het woord Popel, zegt: ‘de naam Pappel, voor zooverre hy aan den populier gegeven werd, is bloote verbastering. - Als deze verbastering algemeen was, onderscheidde een Medecijnboek van de XIVe eeuw papple van papple. En schreef: “De maniere (d.i. soort) van Papple is twierhande, huuspapple (die hy elders als malve verklaart en kenteekent en ook als geneesmiddel voorschrijft) ende Groet Papple die men heet Hoemse ende wasset hoghe mit breden bladen.” Dit hoemse is een kennelijke schrijffeil voor Roemse, d.i. italiaansche populier.’
Het is zonderling hoe Bilderdyk hier zoo dolen kan; want vooreerst is het uit de aenhaling duidelyk dat er van geen huispopulier kwestie is, wel van eene plant die de schryver zelf op eene andere plaets met alle de kenteekens der malva had aengewezen. Als natuerkenner had hy daerenboven kunnen nagaen of er onder de malvaceas geene plant bestaet, welke veel hooger groeit dan het kaesjeskruid, en hy had de Althea gevonden, die nog in sommige streken hoemste heet, en onder denzelfden naem (heemst, heemstwortel) by de kruidkundigen bekend staet. Te Meenen, twee uren bezuiden Kortryk, heet de malva nog pappelen, kruid waermede men pappen (cataplasmata) vervaerdigt.
Omtrent in een dergelyken misslag verviel onlangs professor Siegenbeek, by de uitgave van het Vervolg op
| |
| |
den Wapen MartynGa naar voetnoot1, waer men in het eerste couplet leest:
Wair al di, dat comt int Zwin.
Over dit woord Zwin, dat hy zegt hem elders niet voor te zyn gekomen, schynt de geleerde taelkundige te berusten in de verklaring door Kiliaen gegeven van het woord Swijn: mensurae aridoe genus. Nu, dit Zwin is een eigennaem, behoorende aen de haven van Damme en Sluis, wat dus de geheele zinsnede opheldert, en zelfs Maerlant's verblyfplaets aenduidt.
Wil men nog een bewys hoe het verwaerloozen der volksspraek aenleiding tot misgrepen geeft? Op alle landkaerten der provincie Westvlaenderen vindt men oostwaerts van Kortryk, tusschen die stad en het dorp Swevegem, een gehucht aengeteekend, onder den naem van Derbé. De wezentlyke naem is Knokke, alwaer een kapelleken staet, dat druk bezocht wordt op den dag van Maria boodschap, van waer het den naem bekwam van Kapelleken Ter beê, waer men bidt of te bedevaert gaet.
En al hadden de dialekten dat belang niet voor de geschied- en taelkunde (twee van elkander onafscheidbare vakken) wat ik er in meen te vinden, in ons nederduitsch nogthans bestaet eene gewestelyke spraek welke men niet verwaerloozen kan, als die den sleutel geeft tot vele, anders moeijelyk op te lossene verschynselen in onze middeleeuwsche letterkunde, en van eene thans nog geëerbiedigde onderscheiding tusschen uitspraek en schryfwyze - ik bedoel het Westvlaemsch. Zeker is het dat, zoo de litteratuer van na de groote taelomwenteling in de XIIe eeuw niet al in Westvlaenderen eerst gebloeid
| |
| |
hebbe, de tongval van dit gewest althans grootendeels voor regel in het schryven diende. Door de nabyheid aen de zee bloeiden Brugge, Sluis en Damme zeer vroeg, en de tael moest met de betere beschaving aldaer gelyken voet houden. Ook is het buiten kyf dat het Westvlaemsch zachter is dan het Oostvlaemsch, het Hollandsch en het Brabandsch. Het Zeeuwsch mag als eenzelvig met het westvlaemsche gesteld worden; en over 't algemeen, de geheele zeekust, van de nieuwe vaert tot aen de Elve, heeft in de uitspraek iets overeenkomstigs, dat ze merkelyk van die der meer oostelyke gewesten onderscheidt. Zoo heeft de uitspraek der ij de klank der i, wat men (buiten Friesland, dat een gansch afzonderlyken taeltak bezit) ook aentreft in Overyssel, Drenthe, en in sommige streken van Gelderland, Noordbraband en Limburg, ofschoon in vele gemeenten rondom Kortryk de brabandsche en hollandsche yklank ook gehoord wordt. Men ziet, als 't ware, dien i-klank uit het Noorden komen, zich om hetFlevo wenden, en, door Zeeland en Vlaenderen heen, de zeekust volgen.
Aengaende de uitspraek van het Westvlaemsch, dit dialekt onderscheidt zich vooral door de klanken i voor y, uu voor ui, den zwaren ô-klank voor a; - door het in bepaelde omstandigheden bezigen van je, waer in andere gewesten doe (du) gehoord wordt. Dit laetste onderscheid in aenmerking nemende, heb ik nooit kunnen aflaten van in het Nederlandsch twee hoofdstoffen te erkennen, het Saxisch en het Frankisch, - de je-tael en de doe-tael.
In het Westvlaemsch zelf bestaen evenwel merkelyke schakeeringen in uitspraek en woordvoeging. Behalve eenige weinig uitgestrekte, gansch op zichzelve staende dialekten, - sporen van volken die op de eene of andere wyze van onzen bodem verdwenen, - kan men het Westvlaemsch tot drie hoofdverdeelingen brengen: het
| |
| |
Brugsch, het Ypersch en het Kortryksch. Het eerste bevat het eigentlyke Brugsch en Oostendsch, en wat men hooger op naer het Noorden spreekt; het is het bevalligste van de drie en toont zich in zyne meeste zuiverheid benoorden de hoofdstad der provincie. Het Ypersch begint langs de Leije, te Meenen, en loopt tot over Poperingen, en misschien verder (waeromtremt ik in de gelegenheid niet geweest ben opzoekingen te doen, evenmin als omtrent het Vuerensch); er ligt iets nuchters in, indien ik my zoo mag uitdrukken. Het Kortryksch, waertoe het Thieltsch kan gebragt worden, is het gespierdste en rondste der drie, en draegt allezins de kenmerken van een volk dat veelal ééne lyn trok met de Gentenaren. En indien men de volksfilozofie te rade ginge, zou men vooraf, zonder een Westvlaming te hooren spreken, dat onderscheid in uitspraek kunnen gissen, wanneer men hoorde gewagen van Brugsche Meisjes, Ypersche Kinderen, en van Kortrykzanen - razianen.
Over den Kortrykschen tongval kunnen de volgende algemeene gronden in aenmerking komen.
A klinkt zuiver, het zy die letter lang of kort zy, la, zaken, man. De lange a wordt soms kort: an voor aen, Baske, verkleinw. van Baes. - Voor de l klinkt ze als ô, b.v. ôl, bôlg, wôlgen, kôlf. Volke zegt men voor valk: met den volke (populo) zou men lachen. - Of voor af. - Vóór de ch, g en k hoort men een zachteren o-klank in zochte (zacht), dochte (ik), tevens in gebosten (gebarsten), gebrogt. Deze verwisseling van a met o vindt men ook wel in de geschrevene tael, in mogen, dat ik, hy mag heeft, in rot en rat, krom, kram, enz.
Men spreekt ja uit, maer joom, jome, voor ja wy.
Schoon min algemeen dan de Brabanders, laten de Vlamingen dikwyls eene e hooren vóór de r, waer de Hollanders de a verkiezen, b.v. hert, peerd, lanteern.
| |
| |
Te Kortryk heeft het omgekeerde plaets by een paer woorden: men spreekt daer uit varwe, flassche, aende (eendvogel).
E klinkt zuiver, het zy in 't midden of op 't einde der lettergreep: bed, gezwel, leven. - Vóór de ng wordt ze de brabandsche i. Men spreekt uit Ingel, Ingeland, als ware 't iingel, iingeland; alsmede stringe (streng) z.n.w., in onderscheiding van streng, b.v.n.w. wat streing klinkt, mingelen, enz. Schoon men ze voor de nd zuiver uitspreekt (bende), zegt men nogthans veint voor vent (kerel) in onderscheiding van vente (vertier). - Vóór sch klinkt ze zachtjes, en als ei, meinsch, weinsch.
Verdubbeld bezit die klank schakeeringen. Gesloten is zy in beef, leef, open in een, leeren, en bekomt byna den ei-klank, veel op de ê der Franschen trekkende, geêrn, smeêren, deêren, geneêren. - In de bastaerd woorden is de klank zuiver, doceeren, geneeren. - Gillew voor geluw.
I op 't slot der lettergreep klinkt gelyk wanneer ze op zichzelve staet, b.v. titel. - Voor de consonans is ze zuiver, ik, mik. - In de woorden kind, vinger, klinkt ze als de enkele letter, reden waerom men by oude schryvers vindt kijnd, vijnger, en ook hier en daer in die woorden rond Kortryk den ei-klank hoort uitspreken. Dezelfde uitspraek geeft men aen enkele woorden, welke thans met ie geschreven zyn, b.v. vriend, wat opmerkelyk is, omdat de dichters vrind schryven waer het rym zulks vraegt.
Men weet hoe door gansch Vlaenderen de i-klank met dien der e zich verwisselt. Te Kortryk zegt men hi es, doch niet ês, gelyk op sommige andere plaetsen; die klank is aen 't gemeen overgelaten.
De y-klank is genoegzaem bekend, als die der afzonderlyke i, zynde op 't einde der lettergreep, gi, wi, zi. Ook vóór den medeklinker blyft hy volstrekt dezelfde,
| |
| |
en is gelykstaende met de brabandsche i-klank, in wil, min, enz. uitgezonderd de woorden blyven, pyp, wyf, vyf, die uitgesproken worden bluvven, puppe, wuvve, vuvve.
I of lange i klinkt zuiver, ten zy in de bastaerdwoorden, waer ze den franschen klank blyft behouden. In de eigennamen Jesus, Joris, Jelle, wordt het Djesus, Djoris, Djelle.
O is zuiver, bol, bot, beloven. Ze klinkt als eu, of op zyn hoogduitsch, in honing, koning, woning: in geschriften der XVIe eeuw vindt men ook wel die woorden met ö geschreven. Dat men thans onze oudste akademiestad Leuven heet, is misschien aen die klankverwisseling toe te schryven; en zoo zyn de Lovenaers en de Leuvenisten beiden in hun regt. Die eu-klank dient den Kortrykzaen voor rigtsnoer in 't bezigen van de enkele of dubbele vokael; zoo volgt hy de schryfwyze van wonen, omdat hy weunen uitspreekt, in tegenstelling van boomen, zoomen, welke laetste klank de zuiver verlengde o-klank is, met eene geringe verheffing op den tweeden klinker.
Wol, wolf, worden wulle, wulf; koorts, kurse; vorst (dakpan), veust, in onderscheiding van vost (vorst, koude, of hoofd van eenen staet).
Ou klinkt byna als oe, doch staet daermede in dezelfde verhouding, als ii of ij tot ie; dat is, dat ze veel korter wordt uitgesproken, eenluidend met de ou der Franschen, goud, zout; goed, zoet. Opmerkelyk is het dat de zuivere klank (dat is de hollandsche conventionneele klank) gehoord wordt in vrouw, brouwen, en vele andere woorden, en niet onderscheiden is van dien, waervoor men au teekent; zoodat te Kortryk rouw klinkt als rauw, behalve dat het z.n.w. de doffe e achteraen neemt. Daertegen klinken vele woorden kort, welke thans met oe staen geschreven, als: boek, broek, doek, vloek, woorden in de middeleeuwsche schriften met ou gespeld, en waeromtrent de Westvlaemsche uitspraek
| |
| |
ook in andere gewesten geldend is gebleven, want in die woorden klinkt oe toch anders dan in goed, zoet, enz.
U vóór de consonans klinkt zuiver open: plukken, geluk; als sluitletter zuiver gesloten: nu. Men spreekt uit meur, meuren voor muer, muren; heur, verheuren, eur, voor huer, verhuren, uer, en zoo verloopt die klank in 't algemeen. Men zegt nogthans schuer, schuren, werkw. en z.n.w.; stuk wordt stik. De tweeklank ui is uu, gelyk by de Ouden, welke klank volkomen die der brabandsche u is, volgens hetzelfde beginsel dat onze ij met de brabandsche i overeenkomt.
Wheet te Kortryk dobbel u. Ze klinkt zuiver vooraen en op 't einde der lettergreep. Ze versmelt tot j, waer ze op de door geen anderen klinker voorgegane u sluit: Duw wordt duj; schuw, schuj (de u vóór de w blyft haren gesloten klank behouden); zoo ook schujen, dujen; uw wordt enkel u, in de verbuiging uje. - We verandert veelal in me; b.v. me willen da zien (wy willen dat zien).
De enkele consonanten klinken zoo als men ze uit een zuiver nederlandschen mond hoort: insgelyks de samengestelde, behalve de sch. Gelyk by de Skandinaven, spreekt men uit skaep, skryven, enz., waervoor de Ouden ook scaep, scriven stelden; even zoo het bastaerdwoord skapeeren (échapper). Als sluitletter neemt ze den klank aen der s, b.v. mens(ch), wens(ch), doch de overgangsklank wordt weêr sk: mensken, wensken. De ng wordt nk in honing, koning, zang, enz., doch niet in zong, woning, enz., welk laetste de doffe e achter aen neemt.
Even als onze overzeesche geburen, slibbert de Vlaming gaern over halve woorden en sommige letteren. By de doffe sluitlettergreep en laet de Kortrykzaen de n niet hooren: hy zegt geve(n), leve(n), waerom zyn gebuer de Meenenaer hem den spotnaem gaf van Enne- | |
| |
byter. Wanneer meer consonanten elkander volgen, glydt men over ééne, doorgaens de r: as (als), bost (borst), kurse (koorts), scheis (scheers, scheermes). Men spreekt uit peer(d), weer(d), behalve wanneer het volgend woord met eene vokael begint. Soms voegt men eene doffe e achter de laetste meestal by vrouwl. z.n.w.: komste, enz.
Ten aenzien van het bepalend lidwoord in 't enkelv. van 't mann. geslacht, is het waerschynlyk door gansch Vlaenderen, gelyk te Kortryk, dat men de hoort, wanneer het zelfst. naemw. begint met eene f, g, k, l, m, n, p, q (kw), r, s, v, w en z. Men hoort den vóór de vokalen, vóór de h (welke letter, gelyk iedereen weet, by ons niet geaspireerd wordt), en vóór de b, d en t.
Het onbepalend lidwoord is voor 't mannelyk geslacht ne (ne man), voor 't vrouwlyk en (en vrouwe), voor het onzydig e (e kind). Wanneer echter een mannelyk of onzydig substantief (of het bepalend adjectief) met eene vokael begint, of met eene h, b, d of t, dan wordt het lidwoord in 't mannelyk geslacht nen (nen boer), in 't onzydig en (en aerdig kind).
Men hoort gewoonlyk de sluitende t niet, in den tweeden persoon enkel- en meervoud van den tegenwoordigen en verleden tyd der aentoonende of toevoegende wys: ik hoorde ze nogthans met zekeren nadruk uitgesproken by enkele bejaerde stedelingen, en by sommige plattelanders.
Gelyk wy reeds zagen, is je het aenduidings-teeken van den tweeden persoon. In 't Kortryksch nogthans is dit woord slechts achter het verbum gebezigd: zie-je, hoor-je, of in een voorwaerdelyken zin: als je komt is 't wel. Vóór het verbum gebruikt men ge, by nadere drukking gi; ook achteraen, wanneer men, tot nadruk, de zoo zeer geliefkoosde herhaling van het partikel laet hooren: zie-je gi. Nooit hoort men in een regt Kortryk- | |
| |
schen mond jou of ji, wel een enkelen keer toe (het duitsche du), doch alleen om uit te jouwen: o toe...!
De algemeene regel by de Hollanders voor het maken der diminutiva is het achteraenvoegen van je, dat weleens zelf eene t of p vooraen krygt. By de Brabanders gelden ke en ske. In Westvlaenderen houden Brugge en Ypre het met je; Kortryk volgt eene middelmaet, welke nagenoeg op het volgende neêrkomt: Je komt achter de letters d en t, loodje, mondje, potje, leestje, kantje; achter ze voegt zich je of ke, huzeje of huzeke (huisje). Tje volgt op eenen klinker: ka-tje, zeetje, strootje, utje, eitje; op de n in lange klanken: zoontje, wyntje; doch by korte klanken wordt de n verdubbeld en ke achteraengevoegd, b.v. zonneke.
Ke voegt zich achter de f, snuifke; de l by lange klanken, keelke, koolke, by korte klanken verdubbelt zich de letter, wolleke van wol; de m en r volgen denzelfden regel als de l, praemke, mammeke, - snaerke, karreke; de p, kopke, stoopke; de s, leske, meeske; de ve, stoveke; de w, vrouwke.
Ske ziet men achter ch, g en k; lachske, koningske, boekske.
Uit deze opgave is ligt op te maken, hoe weinig moeite het eenen Kortrykzaen kosten moet zyne moedertael zuiver te leeren uitspreken. Inderdaed, niet ééne letter van het alfabet, of hy kent er den echten klank van; ook de gemengde klanken laten zich in zynen mond helder hooren, en het is alleen by verloop dat sommige woorden eene uitzondering maken. Dat bewees ik over ettelyke jaren aen eenige taelvrienden binnen myne geboortestad, en het was ongetwyfeld langs denzelfden weg dat Hofman tot eene vry zuivere en bevallige uitspraek kwam. Echter verwisselen thans sommigen ellendiglyk in de uitspraek de b met de p, de d met de t en de v met de f, en spre- | |
| |
ken op het tooneel van Praden, Tom, Fry, even als of zy by Hoogduitschers ter school hadden gegaen, en geven eene verheffing aen de doffe sluitlettergreep (gevén), wat nooit, ik zeg niet in een Kortrykschen, maer in eenigen nederduitschen mond gehoord werd.
Ik wil hier eenige woorden en zegswyzen opnemen, welke Kortryk geheel in eigendom bezit, of met andere plaetsen en streken deelt, doch die niet in de algemeene spraek opgenomen, of in onbruik zyn geraekt, en waeronder er zich bevinden wier opneming in eene wezentlyke behoefte voorziet. Enkelen onder dezelve mogen uitdrukkingen zyn, door vreemde volksstammen op onzen bodem gelaten.
| Abatje, borrel. Aen dit woord hecht zich het denkbeeld van zelfgenoegen voor den drinker. Ik zou het beschouwen voor een kloosterwoord, als zeide men eene abts-teug, gelyk men ook wel van een' koningsdronk spreekt. |
| Afleuzen, afvleijen, met flemende woorden iemand iets afhandig maken. Elders zou men zeggen afloezen, waer men loezen voor zuigen zegt, - de loeze geven, voor den boezen geven. Kiliaen heeft leusigh, Sax. loesigh, remissus, segnis, languidus, enz. |
| Akkernaeld, zekere langwerpige vlieg, elders glazemaker, heer geheeten; fr. demoiselle. |
| Ale. Het vette nat van allerlei dierlyken drek voortkomende, geschikt om het land te mesten. In Gelderland zegt men aelte, en in Groningen heet het Yre, volgens Weiland. Het behoort tot éénen wortel met het yslandsch werkwoord el en het latynsch alere (voeden). De Engelschen hebben ale - dat zy eel uitspreken - voor zeker schuimend bier. Deze eenheid van wortel tusschen het engelsch en nederduitsch woord is des te aenmerkelyker, dewyl hetzelfde plaets heeft voor onze woorden bier (een bekende drank) en beer (menschendrek). |
| Allewaerdig, en niet ôlweerdig uitgesproken. Onbezonnen, uitgelaten driftig, teugelloos, overdadig in handel en gedrag. Het is min erg dan baldadig. Verwant met waren, by Kiliaen door
|
| |
| |
|
ambulare verklaerd, thans voor weêrkeeren (na het afsterven) nog gebezigd. |
| Alsan (ôlsan), gedurig, zoo veel als al's hands. |
| Anekampane (engelsch elecampane), de kortryksche naem van den gekonfyten alantwortel (enula helenii). |
| Ate, V. wordt nog gebruikt in West-Vlaenderen gelyk ten tyde van Maerlant. Hy is goed van ate, by wien de spysverteerings-organen in degelyke werkzaemheid zyn. Kiliaen verklaert het woord door esca, cibus, en noemt het oud-vlaemsch; ook Bilderdyk (Geslachtl. op aas) haelt voorbeelden aen uit Maerlant, om deze verklaring te staven. Ware dit zoo, dan verwarden wy wel eens ate met spys. Men zou thans eting zeggen. |
Auwe (ouwe), V. korenair. De korenbloem heet doorgaens auw-blauwbloem, als ware 't de blauwe bloem die tusschen de auwen of korenairen bloeit, in 't fransch bluet. Ook zegt men iemand blauwe bloemkes wysmaken of op de mouw spelden, en er is een kinderliedje, waervan het refrein is:
Auwblauwblomkes op mynen hoed,
Auwe, zoo wel als air is één met het arista der Latynen. |
| Averulle, zoo heet te Meenen de molenaer of meikever. Het woord beteekent letterlyk avondronker, van rullen, ronken, gonzen, en ave, te Kortryk en omstreeks voor avend (avond). |
| Baerloop, groote toeloop van volk op eene plaets. Oorspronkelyk de toevloed der menigte by eene begrafenis; van bare lykbaer. Ik heb het woord buiten den kring van Kortryk niet ontmoet. |
| Bark, M. boomschors, doch thans te Kortryk alleen gebezigd voor de eikenschors welke reeds tot het huidenvetten gediend heeft, wat men elders runne heet. Men zegt schors (schusse) wanneer deze nog onbereid is; van daer schorsmolen, waer men de schors maelt. Het woord is saksisch. |
| Battementen, huiskrakeel hebben. Ze doen daer niets dan strien (strijen, stryden, kyven) en battementen; men kyft en vecht
|
| |
| |
|
er. Het is ontleend uit de oude kluchten of battementen, die doorgaens op eene vechtparty uitkwamen. |
| Beelen, eene aengegane verbintenis breken, meer bepaeldelyk gezegd van het breken eener huwelyksbelofte. Schoon het woord door geheel Vlaenderen is bekend, heb ik het nog by geenen schryver ontmoet. Samengetrokken van Be-deelen, zoo veel als scheiden. |
| Beijen, beiden, toeven. |
| Beilk, M. berk, berkenboom. |
| Bekomst, V. zyne bekomst hebben, van spys verzadigd zyn. Ook wel in Braband gebruikelyk, waer het anders heet zyne goesting hebben. |
Beletten, opmerken.
Hoe meer dat ik belet den tyd die is vervlogen.
zegt Wolf in zyn Goddelyken Philosoph. Deze vorm wordt weinig gebezigd in de geschrevene tael. |
| Beltrommel, M. het kortryksch woord voor tambourin. Het verdient algemeen in gebruik te geraken. |
| Berd, bekend is het meervoud berden en berderen; dit laetste verwisselt te Kortryk in berdels of berdelen. Die uitgang el heeft iets van een diminutiefs-teeken, en draegt in zich het denkbeeld van smalheid: zoo is vissel (visch-el) een kleine smalle visch, wegel een lange smalle weg; berdels zyn mede lange smalle planken. De uitgang der verba frequentativa is elen en eren, en dezelfde vorm als die der verkleinwoorden, op werkwoorden toegepast. |
| Berdelle-wortel (radix bardanae). De uitgebloeide bloemhoofden dezer plant, onder den naem van klissen bekend, heeten te Kortryk Pioteteijen, merkelyk een verbasterd fransch woord, waervan de tweede helft tête is. Zulke verbasteringen zyn niet te verwonderen in den mond van 't volk, die het woord als louter conventionneel overneemt. Nog heet te Kortryk zekere gracht de Monteije, duidelyk montagne, zynde de hoogte door de opgeschoten aerde uit de gracht gevormd, en niet de gracht zelve. |
| |
| |
| Besanden, hinderen: bezanden, ergens zand voor werpen, gelyk er de zee in de gaten werpt, diesvolgens iemand in den weg staen. Het naemw. is besand o. en besande v. adj. besandig. Missanden, kwalyk van pas komen. |
| Besgaren, bindgaren, een soort van dun koord om pakken toe te naeijen. In 't friesch is beste aen elkander driegen, waervan besselried, in Vlaenderen driegdraed, de draed waermede men de stukken van een kleed aen elkander best of driegt. Zie Posthumus, in de Vrije Fries, D. I, bl. 87. |
| Beslag, M. meestal, doch verkeerdelyk, O. beslagmaker, windbuil. |
| Bessen, elders betten, vochtig maken (een lichaemsdeel). |
| Bestrien (bestrijen, bestryden), bekyven: van strien, kyven. Bestriidsel. |
| Betjippen, behoort niet tot het kortryksch, maer tot het gentsch taeleigen, en wordt hier met enkele andere woorden, ter kennismaking ingelascht. Hy is betooverd of Betjipt, hoorde ik onlangs; voor dit laetste zou men te Kortryk bezeten zeggen. Het woord is gevormd uit Egyptenaer (Zingaris, Bohemer, Eunjer, Heiden), dat men Djiptenaer, Tjiptenaer uitspreekt. De Engelschen heeten dat omzwervend volk Gypsies, de g als dj uitsprekende, gelyk wy in Djoris, enz. |
| Beu, tot walgens toe verzadigd. Iets of ergens van beu zyn. Hetzelfde woord als boe, in de spreekwyze: boe noch ba kunnen zeggen. Soms verwisselen zich weleens de klanken eu in oe, blykens beukenboom, en boekenboom; reu - roede, enz. Dat boe noch ba is in Friesland mede bekend. Zie Vrije Fries, D. I, bl. 88. |
| Beulen, iets of met iets beulen, dat is op allerhande wyzen sleuren, wentelen, enz., zonder eigentlyk kwaed te doen. Het kind beult met de kat; wanneer de jonkheid malt, beult men weleens malkander. Hetzelfde als boelen, by Kiliaen amare, enkel by toepassing. Men kent den beul- of builmolen (Kortryks buldmolen), om de bloem van het gruis te scheiden, wegens het gedurig omwenden aldus geheeten. |
| Beurlen, brullen, het fransch beugler. |
| |
| |
| Beziens, ik heb er myn beziens in; ik vind er myn lust in om 't voorwerp met aendacht gade te slaen. |
Bystier, arm, berooid, alleen nog in 't volgende rymtje bekend:
Maken een ryk man bystier.
Thans schryft men byster. Zie Weiland op het woord. |
Blaze-veer, een gespannen handboog, aen wiens een einde tusschen het hout en de pees eene opgezette koeijeblaes gepraemd wordt. Wanneer men nu met een' strykstok over de pees gaet, geeft dat maskerade-instrument toonen welke genoegzaem met die van den rommelpot stemmen. Een kortryksch liedje, van 't einde der verledene eeuw, herinnert er aen:
't Zal van avend bale zyn,
Poirters in zyn Masker van de Wereld zegt alleen blaze. |
| Blauwen, smokkelen, sluikhandel dryven. |
| Blekken, wel eigentlyk hetzelfde als blikken; maer de kortryker hecht er eene veel krachtigere beteekenis aen. De spooken blekken, beblekken iets, of blekken 't aen. Hoe krachtiger dan het algemeen gebruikte de oogen opensparren! in den gemeenzamen toon: een paer blekkers opzetten. Kiliaen kent het woord in den zin van flikkeren. Zie mede Huydecopers Proeve, boek VIII, vs 468. |
| Bleu (bloo, blood), bleunaert, bloodaerd, doch in een veel zachteren zin gebruikt, waervoor men ook wel zweeter zegt; wanneer men met verachting wil spreken, bedient men zich van het vreemde woord lache. Buiten Kortryk niet gehoord. |
| Blonk, stomp, plomp, wat niet snydend is: het mes staet blonk. Willems heeft mede het woord verklaerd in de Brabantsche Yeesten, 2e deel, v. 9696. |
Blutsch, kaelhoofdig, ook ongedekt op het hoofd. Het is eigentlyk bloots, het woord hoofds (bloots hoofds) achter wege gelaten zynde.
|
| |
| |
|
Men kan Kiliaens verklaring (van Contusio) vinden in Bilderdyks Geslachtlijst, onder 't woord bluts, alwaer deze laetste zich tegen de verklaring van vellenblotter door - blooter verzet, als moest het beteekenen vellenkneuzer. Te Kortryk evenwel zegt men vellenploter en - plotter, en wordt daer ploten, plotten gebezigd in den zin van de opperhuid verliezen. Na de mazelen plot het kind, of zyn vel plot of plot af. Ook wordt het gezegd van 't hair verliezen der dieren, de kat plot (in Braband noemt men het blotten). |
| Boever, het fr. woord bouvier, koewachter; doch uit onbekendheid met de wezentlyke beteekenis van 't vreemde woord, heeft men den paerde-knecht eener pachthoeve zoo genoemd, waervoor men weleens meer bepaeldelyk peerdeboever zegt. Het kwikstaertje heet mede paerdeboever, omdat dit vogeltje veel op paerdenmist aest. |
| Borsteling, V. overdragtig, waervoor men elders poeijering zegt. |
| Brandel, M. Kiliaen heeft brandeler, brander, brandyzer; een langwerpig yzer met voetstukken, waerop men aen den haerd het hout te branden legt. |
| Brokkelingen (van brokkelen) portiuncula, afval van vleesch of visch; ook van brood, wanneer het meer dan enkele kruimels zyn. Voor dit laetste (kruimels) zegt de Kortryker vaek brijzelingen, min collectivè brijselkes. |
Bukken, te Kortryk alleen gehoord in den zin van stooten; het is verwant aen beuken, rammen, in het engelsch to box. In 't oud-wallisch is bock een stoot. Zie verder Bilderdyks Geslachtlijst op bok.
Als voermansbak is Bilderdyk geneigd het woord bok tot bak te brengen. En te regt. Te Kortryk is het inderdaed een bak die vooraen op de kar geplaetst is, en waerop de voerman zit. Aen de koetsen, die geen voeder voor de paerden hebben mede te dragen, is het eene bank. |
| Bummen, alleen te Kortryk gehoord, beteekent in de straettael iemand den hoed over de oogen slaen; zekerlyk bommen, zoo veel als op den bom (bodem) slaen, of den bom inslaen. |
| Daes, adj. hetzelfde als dwaes, in den zin van verstompt, versuft.
|
| |
| |
|
Kiliaen noemt het woord verouderd. Hetzelfde is nog deuzig, door Brabanders en Hollanders tot duizig, duizelig, vervormd. |
| De, verdoovende imkrimping van dan. Het is bestendig een achtervoegsel van vraeg of verwondering: zoo de! ga je de? Ge zoudt gaen de! Hier tegenover staet een ander achtervoegsel, ze, een laetste besluit te kennen gevende: ik ga ze! ge zult gaen ze! Dergelyke spreekwyzen worden ten onregte in de tooneel- en romanlitteratuer verwaerloosd. Zoo is het eveneens gelegen met |
| Doen, in de beteekenis, als dit werkwoord by de engelschen nog een meer uitgebreid gebied behouden heeft, namelyk om iets bevestigends of ontkennends te bekrachtigen. ‘Ge spreekt niet? 'k doe ... - Ge blaest... 'k en doe. - Ze vallen... z'en doen. Toe! een uitroep van aenmoediging, is slechts eene scherpere aenzetting van het woord. |
| Deugd, is nog algemeen in gebruik als afgeleid van deugen (valere). Men zegt: die wyn heeft veel deugden, is deugdelyk, er zit veel deugd in die tafel, enz. In de geschrevene tael is degelykheid thans meer in gebruik. |
| Djille, M. onnoozele bloed; wat men in Holland een' hals heet. Het is de toepassing van den eigennaem Jelle, uitgesproken Djelle, Djille, waer tegenover Jan. Van gelyke beteekenis byna is Djole (sukkelaer), waerschynlyk een spotwoord, verwant aen jolig (dartel), joelen vrolyk zyn, het fransch joie. |
| Dompelen, of op den dompel zyn. Staet by Kiliaen niet aengeteekend, schoon het geheel Vlaenderen door, welligt ook in Braband, bekend zy. Het is een frequentativum van dompen (dampen); in dampen, in nevelen omdwalen; in den figuerlyken zin: om een onzeker heenkomen rondtasten. In Holland enkel gebezigd in den zin van onder water steken - duikelen. |
| Doollaeg, dool-lage, V. te Gent gebezigd voor onvaste grond. |
| Drevelen, wandelend rondzwerven, eigentlyk de dreef (laen) op en neêr wandelen. |
| Drooger, drogist, iemand die geneeskruiden droogt. Te platte lande in gebruik. |
| |
| |
| Duffelen, het lichaem zorgvuldig tegen de koude dekken. Van Duffel, zekere wollen stof, die welligt te Duffel, by Antwerpen, gemaekt werd, en door de zeelieden meest gebezigd. |
| Duiver, doffer, mannelyke duif. |
| Duts, M. een dot, een verwarde klomp linnen of wollen goed, nagenoeg het fransche tampon. Overdragtig noemt men eenen slof van een' vent, een onnoozelen bloed, 'nen duts, indien dit laetste al niet afstamt van dutten, in den zin van deuken, wat de Franschen timbré heeten, eenen die 't niet vast in de hersenen heeft. Zie mede Bilderdyk's Geslachtlijst op Duit. |
| Dyk, M. door geheel West-Vlaenderen, gelyk in de meeste aenverwante talen, gebezigd voor gracht. Men kent het woord evenwel in den zin van dam, in 't spreekwoord: aerde aen den dyk brengen. |
Eendelyk, gruwelyk. Oorspronkelyk misschien niet anders dan eendig (eenig, eenzaem). Ik lees in Der ketivigheyt der menscheliker natueren, B. I, C. XII:
In doncker foreeste in heendelicke weghen.
Het mag hier wel de plaets zyn te doen opmerken, dat de uitgang lyk te Kortryk lik wordt uitgesproken, gelyk men ook tot diep in de XVIIe eeuw schreef. Later drong het lamme lyk door, om der tale hare zangerigheid grootendeels te benemen. Men diende aen de uitspraek lik getrouw te blyven. |
Eerl. Daer bestaet te Kortryk een spreekwoord: den eerl inhebben, of ingezwolgen hebben, wat hetzelfde beteekent als 't geen men te Gent aenduidt door den Keizer gezien, te Antwerpen door den Reus gezien, en in Holland door den Prins gesproken hebben, namelyk ligtelyk dronken zyn. Wat de metafore betreft, ze duidt een gevoel van hoogmoed aen, dengenen eigen die wat veel in 't glaesje hebben gekeken; van daer nog de gelyk in beteekenis zynde Kortryksche uitdrukking: hy heeft 'nen savel (sabel) aen.
Dit eerl, erel of arel (angelsaksisch eorl, engelsch earl, yslandsch jarl) moet zyn naem gegeven hebben aen Harelbeke (in 't Leven van St-Amand, door De Wevel, staet Aerelbeke), de aloude verblyfplaets der zoogenaemde Fores- |
| |
| |
tiers van 't land van Buck, eene vlek drie kwart uers van Kortryk gelegen. Het is dus wel mogelyk, en zelfs waerschynlyk, dat daer eene reeks van eerls (Noren welligt) zullen gewoond hebben. In myne kindsheid bestonden nog, niet ver buiten de stad, op den weg naer Harelbeke, de overblyfsels van een kapelleken, van Arlenbois (met de sissende s: bois, bosch): het moet daer op de grens gestaen hebben van 't bosch van den eerl.
Ik zal niet wagen te onderzoeken of het aenpalend dorp Deerlyk dezelfde afleiding gedooge; want zoo dompelt men vaek, en zou men Aerlebeke tot Aerle-Buck kunnen te huis brengen.
De Harelbekanen worden spotsgewys door de Kortrykers Gravekinders genaemd; dien spotnaem geven zyzelve aen de oostkant-bewoners van hun dorp. |
| Eewillig, eenwillig, eigenwillig (eigenzinnig), zooveel als die door moedwil niet weet wat hy begeert. |
| Everzwyn, O. stekelverken. Overdragtelyk iemand die om zyne korzelheid met anderen niet over weg kan. Van daer Everzwynery. |
| Feintig, wel besneden van leest; fraei van vorm. Een feintig meisje, jongske, feintig gekleed. Het begrip van dit woord duidt iets zachts, iets gevoeligs aen. Oorspronkelyk hetzelfde met het engelsch fainty. |
| Fiikfak, M. een onbetamelyke dans, waerby snelle beweging vereischt wordt. By Kiliaen vindt men ficfacken verklaerd door agitare, factitare. Fiikfakkery. |
| Fikkelen. Kiliaen legt dit woord uit door ferire, leviter virgis percutere. Te Kortryk verstaet men er door met een snydend werktuig onbehendig (of met een dat stomp is) ergens aen tornen, even als in 't Friesch door Fykje (Vrije Fries, d. I, bl. 95). In sommige streken viggelen. |
| Fletsch, in 't fransch flasque, slap (van vleesch). Bilderdyk schryft fledsch, en verklaert het door bleekkeurig, verschoten (Geslachtl. op Bles). |
| Fut, M. kracht. Hy heeft geen Fut in. Hetzelfde woord als het foutre der Franschen. Kiliaen vertaelt fut door cunnus,
|
| |
| |
|
waerover men mede Bilderdyk's Geslachtlijst, op 't woord vot kan raedplegen. De eigentlyke beteekenis (mannenkracht) is onder 't volk verloren gegaen; wat het geval is met meer woorden van dien aerd, b.v. kullen, dat men dagelyks hoort bezigen in den zin van plagen. Fotse, boos vrouwmensch, heks. |
| Gabbe, V. gapende wond; by Kiliaen synoniem van schram. |
| Garten, plaets ruimen. Het fransch kent hetzelfde werkwoord, doch enkel nog in den uitroep gare! Mien (myden), veronderstelt minder beweging. Garten heb ik buiten Westvlaenderen nog niet ontmoet. |
| Geeren, ergens lust, behagen in scheppen, waerby de zinnen gestreeld worden; van daer het rymspreukje:
Het verschilt van begeeren daerin, dat het van eene dadelykheid afhangt, terwyl het laetste de dadelykheid der voorgaende lust uitdrukt. |
| Geluwaert, M. Zoo heet men de grove zenuwen en de pezen der runderdieren. Zie Bilderdyk's verklaring van dit woord in zyne Geslachtlijst, op Pees. |
| Gilder, en zoo ook wilder, zilder, in plaets van gylder, wylder, zylder (gylieden, enz.), verkorting van gylieden. De uitgang er in 't meervoud voor homines, is uit onze tael verdwenen; dit gilder, enz., nogthans bewyst dat hy moet bestaen hebben, even als hy nog gebruikt wordt in 't meervoud van lied (canticum). Voor 't bezittelyk voorn. w. meerv. zegt men hulder in den tweeden en derden persoon, echter ons voor den eersten. |
| Gildig, wel te pas, zonder dat er juist het denkbeeld van kracht, gelyk by struisch (struiksch) aen gehecht wordt. Hetzelfde als welig (wildig, weeldig), wat malsch opgroeit, wel gedydt. |
| Giinappel, oranje appel, is niet anders dan Genua-appel, of appel van Genua, gelyk siin-appel of appel-sine, een appel van Messina, en niet een sineesche vrucht beteekent. Aldus ge- |
| |
| |
| heeten naer de twee zeehaven, van waer ons die vrucht het meest toekomt. |
| Go! Een uitroep voor ‘laet ons gaen!’ In 't engelsch bestaet het verbum to go. |
| Godsklop, ook slag van gratie, de genadeslag der gerâbraekten. |
| Goor, O. Angelsaksisch gor, slyk van stilstaend water, afkomstig van verrotte waterplanten. Dit woord heb ik in Oostvlaenderen nog niet ontmoet. In Gelderland, in de Kempen en de Peel vindt men menigvuldige plaetsen, welke den naem van Goor dragen of byhebben; doch de beteekenis van 't woord schynt er onder 't volk verloren, evenmin als dat men rondom Gent nog weet wat broek of klinke (heuvelkling) beteekent. Uitgooren, de gracht van goor - waertoe men de waterplanten zelf brengt - zuiveren. Gebruikelyk is ook elders het adj. Goor, voor goorig. Kiliaen kent het woord. |
| Goule, een geroep om de eendvogels tot zich te lokken; ook wel de naem zelf van den vogel. |
| Greiten, schamper lachen; mesogotisch greitan. Hiervan greiter, en iemand uitgreiten. Zie verder Weiland op Grynen, G(r)inniken, en Kiliaen op Grynen. Deze laetste vertaelt greyden, greyten, door placere. Verwant met greinzen (ringere). |
| Grootheer, en Grootevrouw, deftigheidshalve voor grootvader en grootmoeder; die woorden verdwynen echter snel. Ook ontmoette ik ze nergens buiten Kortryk. |
| Hage planten, van school wegblyven, zonder wete der ouders; te Gent de pluim steken. De Kortryksche spreekwyze sluit het denkbeeld in van zich in 't veld te vermeijen, de Gentsche van kermishouden. |
| Hair, niet wel in zyn Hair zyn; elders ‘niet wel gemutst zyn.’ Ook niet wel te pas wezen. |
| Havot, M. of Avot, de koornmaet te Kortryk. |
| Hemellichten, ten platte lande, vooral rondom Gent, voor weêrlichten, by helderen hemel. |
| Het. Elkeen weet dat dit woordje als persoonl. voornaemw. van
|
| |
| |
|
't onzydig geslacht gebezigd wordt; b.v. Dat kind... ik zag het vallen. Doch, tot nadere aenwyzing (en alzoo den klemtoon ontvangende) weet ik niet dat het buiten Kortryk bekend is, althans heb ik er nergens in andere gewesten eenig spoor van ontmoet; b.v. in dezen zin: 't is hét (op het kind doelende) die 't zeî... Dat zeî hét. |
| Hiiveren, westvlaemsche uitspraek van huiveren. Het fransch heeft er hiver van ontleend. |
| Horken, luisteren; Friesch Harcken, Engelsch Harken, herken, volgens Kiliaen. Het Hoogduitsch heeft Horchen. Zie mede Ypey's Geschied., bl. 523. |
| Holleize, de wilde sleutelbloem (primula veris). Zoo het niet een verbasterd fransch woord is, dan moet het ons toch uit een ander gewest zyn aengewaeid, nadat het Westvlaemsch ophield den toon te geven; wat trouwens met meer woorden het geval was. In de laetste veronderstelling moest het holhuis, holhuizeke, wezen, en zou men uit onkunde den gentschen naem der Maenkop op dit bloemtje hebben toegepast. Te Gent heet de sleutelbloem kalvertong. |
| Hommel. Ik las eens in een dagblad: ‘Hoe komt te Poperinge de hop aen den naem van Hommel?’ Men nam het woord over van het latyn humulus, gelyk de Franschen hun houblon. Het Poperingsch, dat wy onder het Ypersch stelden, heeft iets eigenaerdigs in zyne woordvormingen, dat aen het Boergoendsch laet denken. Een gebraden appel heet daer een keusteraer, wegens de schil, die tot een harde korst gebraden is. |
| Hondegerve, millefolium, is eigentlyk wondegerwe. Nog een van die honderde bewyzen dat de h en w niet dan ééne en dezelfde aenblazing zyn. Het millefolium is een samentrekkend, bloedstelpend middel; wondegerwe zegt dus zooveel als wondvermakend kruid. Zie Kiliaen op gaerwe en gaerwen. Bilderdyk geeft ergens in zyne Geslachtlijst dit kruid op als Onderhave. |
| Hud, M. by Kiliaen staet hudsen, lappen. 't Is hud, het is een boeltje. Hudsepot, waerin alles door malkaêr gekookt is. |
| Hunkeren, ergens naer haken, begeerig zyn; by Kiliaen Hercken. Meest van dieren gezegd, wanneer zy hun begeeren door geluid te kennen geven. |
| |
| |
| Jaergetyde, O. Jaerlyksche lykdienst. |
Ierf, voor erfde, gelyk loech voor lachte, kloeg voor klaegde, en meer ongelykvloeijende imperfecta, welke men te Kortryk, tegen het algemeen gebruik aen, bezigt. Ik vermeen te hebben opgemerkt dat by overhaesting of een minderen trap van geestontwikkeling, de werkwoorden meer gelykvloeijend uit den mond komen.
Hofman, een Kortrykzaen, gebruikt ierf voor erfde in den Onbermhartigen Schuld-eischer, bl. 23, r. 9. |
| Jeugd, wat de Franschen jus noemen, alsof men zeî de kracht van 't vleesch. |
| Kabuiske, witte kool, waervan de zuerkool gemaekt wordt. Engelsch cabbage. Kiliaen heeft kabuys-kool. |
Als kaks. In den derden jaergang van den Middelaer heeft prof. David een artikeltje aen deze uitdrukking gewyd, doch, myns dunkens, de kwestie niet opgelost. Te Kortryk is als kaks nog van een algemeen gebruik, en het synoniem van kwansuis. De oorspronkelyke beteekenis is: onder weg in eens anders huis loopen om zekere behoefte te voldoen - Als had men veel Kaks - ten einde een voorwendsel te hebben om aen den praet te komen.
In hetzelfde artikel staet, naer Halma, ‘kakkemik: Een vrouwmensch dat kael en zwierig is opgetooid.’ Te Kortryk is zoo iemand een soort van kluchtspels-personaedje geworden, en heet Mietje-kakke-dunne. Zie mede Bilderdyk in zyne Verhandeling over de Geslachten, bl. 171. |
| Kakkernest, O. het jongste uit een vogelgebroed, hetwelke aenmerkelyk kleiner is dan de andere jongskens, en daerom nog zyne vuiligheid in het nest doet, wanneer de anderen reeds vlug (dat is bekwaem om te vliegen) zyn. |
| Kalle, V. soort van ekster, om haer veel klappen zoo geheeten. By toepassing een klapzuchtig meisje, en, omdat veel gesnap geen bewys oplevert van veel wysheid, een ligthoofd. Te Kortryk heet zeker spel blinde-malle-kalle, rondom Gent blinde kalle, in Limburg blinde man; by de Franschen onder den naem van Colin malin bekend. |
| |
| |
| Kandeleeren, elders knotten, eenen boom tot op de hoofdtakken afhouwen, om hem geheel nieuwe loten te doen schieten. Snoeken (snoeijen) is enkel de takken sterk inkorten: snoekhout, kaphout. In nog minderen graed heet het toppen. |
| Kanen, zonder enkelv., elders kaem, schimmel op bier, azyn, enz. Ook 't werkwoord is kanen: het bier kaent. |
| Karpel, M. zachter dan karper. In de omstreken van Gent hoorde ik eene zonderlinge spreekwyze: iemand verkarpelen, of te karpel zetten, zoo heet het daer voor iemand van gebrek laten vergaen. Die my de sage van den Mammelokker vertelde, begon het verhael alzoo: ‘Daer zat 'ne man te karpel.’ Men zou elders zeggen: iemand laten uitmergelen. |
| Kassade, V. iemand zyn kassade geven, verachtens- of spotsgewyze voor iemand zyn afscheid geven. Kiliaen heeft kossaete, merssenier, cliens; een afhankelyk persoon dus, en dien men kan afdanken. Willems neemt het voor eene verbastering van Cassatus. Zie Belg. Museum, d. II, bl. 162 in de aenteekeningen. |
| Kattin, vrouwlyke kat. Terwen noemt het een verouderd woord. |
| Keinzen, het kreunen van kinderen, verwant aen knyzen, wat Halma (kniezen) door kwynen, in 't fransch languir verklaert, maer wat te Kortryk de beteekenis heeft van aenhoudend janken om iets te verkrygen; wat men er ook by omspraek uitdrukt door: iemand het hert uitvylen; ook in den zin van vrekkig bedingen. |
| Kemp, M. (hennep) alleen hier aengeteekend, omdat men in Braband en Limburg de mannelyke en vrouwlyke plant onderscheidt door kempuit en kempin. Te Kortryk heet het garen van den kemp, kaems (kaemsche, kempsche). Misschien ontleenen de Kempen (Kempenland) hunnen naem van deze nuttige plant, die aldaer veel geteeld wordt. |
| Keppe, M. of V. naer den persoon die bedoeld wordt. Een door geheel Vlaenderen bekend woord van liefkozing, dat men aen een kind geeft, als zeide men myn hertevriendje; ook wel aen een meisje in den gemeenzamen toon. Waerschynlyk nog een woord, waervan de ergerlyke beteekenis verloren is gegaen; want ik vermoed dat het oude kebse, thans nog in 't hoog- |
| |
| |
| duitsch hoer beteekenende, als ons keppe hetzelfde woord zal zyn. Wat Bilderdyk voor kempskind opgeeft, kan kebsekind wezen, in welke woordenspeling men eene aerdigheid zal gevonden hebben: ik moet echter er byvoegen dat men rondom Gent sommige bastaerts koornleeuwerikken heet, wat van kempskinderen synoniem zou zyn. Vergelyk Bilderdyks Geslachtl. onder kemp. |
| Keun, M. wild konyn; buiten West-Vlaenderen nog niet gehoord. Te Kortryk heet men spotsgewys de twynders keuntjes, om rede zy groote konynenmelkers zyn. Zoo geeft men daer, met denzelfden moedwil, den naem van tjukker aen den wever, naer 't geluid van zyn weefgetouw. |
| Kijkuit, M. wat men elders met het fransch woord tribune benaemt: het uitspringend vensterraem van eenen winkel, waer achter men de waren ten toon stelt. |
Kijte, V. hetzelfde als kuit, zoo wel van vischschot als van het dikke der beenen, in welken laetsten zin men alhier kuit voor iets vreemds aenziet. En zoo klaegt men dikwyls over hollandsche woorden, welke, met een gewyzigden klank, in de dagelyksche spraek bekend zyn. Beide woorden zyn eigentlyk één van oorsprong en één van zin. In de laetste beteekenis bezigt men mede te Kortryk veel het woord brâ, v. meerv. braen, verkorting van brade, zoo veel als het breede, zoo het al niet gelyke afleiding gedoogt als pram, en dus braem zou wezen, gelyk Willem Vander Borcht schryft, waer hy van Truiken dicht:
..... het waeit haer om de schenen
Dat men beyd' haer braëms siet.
|
| Klarieoogen, stuiptrekkend de oogen draeijen. Glarie - oogen by Vossius in de Brugsche avond-leute. Kiliaen verklaert glaerende oogen, door oculi coesii, glauci. |
| Klappei, hier aengeteekend om dat Bilderdyk wegens de schryfwyze van de laetste lettergreep dobbert. Daer tegen spreekt men hier uit calçy en niet calçei. |
| Klakkaert, M. zoo heet te Kortryk eene in de pan gebakken sneê koek met eijeren; te Gent gewonnen wittebrood, in het fransch pain-perdu. In Holland draegt het den naem wentelteve, in Duitschland dien van arme ritters. |
| |
| |
| Klateren, kladderen, papier bekladden, frequentativum van kladden. |
| Klemspoor, V (klimspoor), haek, aen den binnenkant van elk been gehecht, den boomsnoeijers in 't klimmen dienstig. |
| Klerk, M. zoo heet men rondom Gent den groenen poelkikvorsch, om zyn veelvuldig gekwaek. |
| Klijt, M en O. klytaerde, kluitaerde, vette aerde. Kiliaen noemt het oud-vlaemsch: de geleerde taelkenner slaet meermalen den bal mis, wanneer hy over 't vlaemsch spreekt, waerschynlyk omdat hy niet genoegzaem het onderscheid in acht hield, dat er bestaet tusschen het oostelyk en westelyk dialekt. Zoo beweert hy dat aud, voor oud, vlaemsch zy: hy had moeten zeggen oostvl., want westvl. is het zeker niet. Eveneens heeft Bilderdyk, aengaende het verloopen der geslachten, veel op rekening der Vlamingen gesteld, waeraen de eigentlyke Vlamingen nooit schuld hadden. |
| Klipzout, is steenzout. |
| Klodde, V. beuzeling, sprookje: 't zyn altemael klodden en vodden. Op vele plaetsen van Vlaenderen (en niet der Vlaenders, gelyk de vertalers uit het fransch beginnen te schryven) is klodde of kludde de eigennaem van den waternekker of waterduivel. Te Kortryk heet hy klakkaert, om 't gerammel zyner ketenen. Behalve de door my opgegevene kortryksche spooken, in 't Kunst- en Letterblad, is daer nog een Kootje kloppers, wiens bediening het is aen de deur te kloppen wanneer een kind stout is. |
| Kluts, M. een geringe ongemeten hoop van koopwaren die by den zak verkocht worden: een kluts appelen, zand, enz. Het woord moet vrouwlyk zyn, want als verbale van klotsen kan het niet beschouwd worden. Een kluts hout is zeker voor een kluft. Zie Bilderdyk op dit laetste woord. |
| Knielbank, V. prie-dieu. |
| Knoezel, M. de enkel, van kno-en. Knoezelen, knoezelvoeten, in 't gaen de knoezels tegen elkander wryven. |
| Knok, M. een afzonderlyk staende blok huizen ten platte lande; verwant met knoezel, knobbel, knoop, enz. |
| |
| |
| Koek aen 't herte. Kiliaen verklaert dit door obstructio hepatis aut lienis. Te Kortryk verstaet men er door, wat elders de oude man, in 't fransch carreau heet, namelyk de verstopping der darmscheilklieren by de kinderen. Het buikvlies heet er de koek. |
| Koolbloem, klaproos, papaver, rheas, en niet anemone gelyk Kiliaen opgeeft, en naer hem Weiland, die kollebloem schryft; wat men geneigd zou zyn tot tooverheksenbloem te brengen: ik heb evenwel niet gevonden dat er iewers eenig bygeloof omtrent deze plant bestaet. Wel dient ze den kinderen tot spel, die de toegevouwene blaedjes, als mede de bloemkop zich voor het voorhoofd slaen. In de bloementael is ze het zinnebeeld van vertroosting. - Rondom Gent spreekt men mede uit kollebloem, en heet er de plant kolle. |
| Koolbra, V. koolbrade, koolbrading, een woord dat volkomen den zin geeft van het fransch carbonade, en dus in de geschrevene tael diende ingevoerd te worden. |
| Koolhaes, spottenderwys gezegd van iemand, op de degelykheid van wiens verrigtingen of beloften men niet veel staet kan maken. In denzelfden zin zegt men: 't is een haes in de klaver! wegens iemand die zich dapper aen 't werk zet waer het hem meêloopt. Bilderdyk verklaert beunhaes (boonhaes) op een geheel andere wyze. Zie op dit woord zyne Geslachtlijst. |
| Koove, V. de muts onzer grootmoeders, hoofddeksel beteekenende, gelyk kovel; verwant met het engelsch to cover, dekken. |
| Korte wacht, verbastering van corps de garde. |
| Kozyntjes, voor fleresyn, zooveel als lastige bezoekers beteekenende, dergelyke de neefjes voor een bejaerden oom doorgaens zyn. Zekere bes, de myrtillus, heet mede kozyntje. |
| Krakeling, M. fransch crostillade; een partytje, waerop alleen banket en kraekspyzen gegeten worden. |
| Kramen, schoorvoetend voortwerken, zyn werk rekken, dralen. |
| Kroos, M. by Kiliaen wasdom; in Vlaenderen de intrest van verpand geld. Het goed verkroozen, heet het kroosgeld betalen, opdat de pand niet vervreemd worde. Van 't fr. accroisser. |
| |
| |
| Krujen, kruden, kroden, wieden, van onkruid zuiveren. Een Krui-wagen houdt men in Vlaenderen voor een hollandsch woord, en men verkiest Korte wagen, wat echter mede niet anders is dan eene verbastering van Krode wagen, en geenzins een kort voertuig. Met een beetje oplettendheid ware men boven den invloed van kwaedwillige bedoelingen. |
| Kujen, kuwen. Een kujken (kuwken) brood, een geknabbeld stuk brood, verwant aen knauwen. |
| Kwakkelen, kwakzalven; voortyds zeî men wel kwakzalver, lapzalver voor heelmeester. In Friesland heet een heelmeester nog een kwak. |
| Kwalyk, of kwalyk te pas. Kwalykte, flauwte, bezwyming. Kiliaen heeft quaelickheyd aen therte, languor. |
| Kwelm, M. welm, wel, de eerste waterlaeg onder den grond. Hoogd. Quelle. |
| Kwernen, in de omstreken van Gent voor herkauwen. Kwernen zyn aldaer de maeltanden van dieren. Kwern (keern) is eigentlyk molen; van daer kantern, eene verkoudheid in 't oor beteekenende, wat ook eene verbastering van catarrhus zou kunnen zyn. |
| Kwikkelen, gedurig het lichaem bewegen, waervoor men elders kwikkebillen zegt. Frequentativum van kwikken, leven, bewegen. Te Gent en te Meenen bezigt men kwikkelen, voor hetgeen men in Holland preutelen, te Kortryk knoteren zegt. |
| Labeuren, fransch labourer; men zegt ook het land bedriften, het land beploegen. |
| Langst leeft, al heeft, beteekenende dat man en vrouw elkander wederzyds al hunne bezittingen hebben opgedragen, zoo dat de laetstlevende, naer eigen wil, er over beschikken kan. |
Lanke, V. de lende van dieren, in 't fransch flanc. Bilderdyk geeft het alleen in 't meervoud op. Men past dit woord nooit toe op het menschelyk deel, gelyk Kiliaen opgeeft, en dat men mede in den Grimbergschen oorlog vindt, v. 10489:
Want hi gheraecten, sonder sage,
Boven den sadele in dien Lanken.
|
| Lante, V. lamp, en van daer ook lanteern, wat men ook van den
|
| |
| |
|
uitgang teern maken wille. Zie over dit laetste woord den Middelaer, 3e jaerg., bl. 585. |
| Leende, adj. voor leendig, lendig. Zich leende maken is een zwemmers kunsterm, en beteekent zich tot over de lenden eene dompeling geven, vóór men het waegt zich gansch in 't water te begeven. Overdragtelyk zyne jonkheids schuchterheid afleggen, zich emancipeeren. |
| Lepelvliegen, ik vlieg lepel, vloog lepel, heb lepel gevlogen. Rondom Gent beteekent dit: zyn liefste kwyt zyn. |
| Letje, wyle, luttel tyd; het engelsch little; verkleinw. van 't verbale van letten. |
| Leute, V. vreugde, plezier. Leutig zyn, leute maken; verwant met lucht, luwen: eigentlyk zooveel als luwte, als zeide men: zachte windmaking, beweging, en zoo toegepast op het genoegen dat ons by warm weêr eene zachte koelte verschaft. Heb ik het niet mis, dan moet te Amsterdam leute bekend zyn voor tuinpriëel, de plaets waerin men zich luchtigt. Van denzelfden stam is lujer (luwer), het klein vensterraem boven de huisdeur, langs waer voorheen de lucht den rook naer buiten of in den schoorsteen terug dreef, want de kleine huizekens met groote opene schoorsteenen van voormaels, waren vaek met rook vervuld: van daer gedeeltelyk de vroeger zoo menigvuldige gevallen van leepoogigheid. Dat lujer (te Gent waeijer) stemt dus overeen met het fransch ventilateur. Lujerkorf (luerkorf), waervoor men te Gent kindskorf zegt, is de mand waerin de doeken liggen, om het kind droog te houden. Vergelyk Bilderdyk op luif. |
| Levaert, M. In Braband en Holland panharing. En omdat deze visch, wegens zyne menigvuldigheid, van zeer geringe waerde is, wordt te Gent een gemeen vrouwmensch een levaert geheeten. |
Loete, M. lompe vlegel, gelyk het by den kortrykschen dichter Mattelaer voorkomt:
Voort, voort, ezel, botten Loeten.
Hetzelfde woord zeker als looten (looden), gelyk men voor een tragen manspersoon een Lootene vogel zegt. Rondom Gent heet
|
| |
| |
|
men loete, wat in de omstreken van Kortryk ael-lepel (zie ale) genaemd wordt, zoo geheeten om deszelfs zwaerte en lompe vorm. |
| Lom, V. (lomme), opening in 't ys, elders byt. Hetzelfde als loch, log, by Hooft en Vondel (mede in 't hoogduitsch) voor gat. |
| Looze rebben, onware ribben. Men zou anders kunnen denken dat het de ‘ribben vóór de longen geplaetst’ beduidde; van loos. De long heet te Kortryk de longer, die van een dier de ligte, of ligte lever. Te Gent hoor ik dit ademhalings-orgaen de loos noemen. Zoo ook in Braband. |
| Losch, scheel; een losschaert, een scheel man, eene lossche, een scheele vrouw. Eigentlyk iemand die scherp ziet, van daer los (lynx); en zoo zegt men van eenen losschaert, wanneer hy zyn oogen ergens op rigt, dat hy straelt. Het fransch heeft louche van ons losch overgenomen. |
| Luts, niet gespannen, los: de schort hangt Luts. Lutsen, waggelen; de karre lutst. Klutsen (klotsen) is hetzelfde woord met een andere toepassing. Lutse, losse bolletrâ, waer geen hooge wanden aen zyn, en waerin dus de bolle los loopt. Met dit alles is luns - kortryksch linze - verwant. |
| Lutte, V. veelal lutje, lui vrouwmensch, die zich aen het dolce far niente overgeeft. Elders wordt lutje voor een mal meisje genomen (Terwen, Etymologisch Woordenb.). In de weelderigste streek van Noordholland ligt het dorp Lutjebroek. Ons lutte kon ook wel eene verdraeijing van lootene wezen, zie op loete. |
| Maert, V. voor meid. Te Gent niet gebruikt. Ook meissen, O. oogschynlyk verkorting van meisnede; doch het onzydig geslacht doet twyfelen of het niet één is met meisje. |
| Maertsch, teeldriftig, van katten gezegd; ook krolsch. De hond is loopsch. Afgeleid van de lentemaend (maert) wanneer de natuer nieuw leven schept. |
| Makelaer, M. leuning (van een' trap). Te Brugge heet makelaer, de pael waerop de twee vleugels eener dubbele deur sluiten. In den algemeenen zin van conciliator, is het woord hier, gelyk overal elders, mede in gebruik. |
| Mans, ik ben Mans genoeg. Wat eene krachtige uitdrukking, waervan men geen gebruik durft maken! |
| |
| |
| Marbel, gelyk in 't engelsch, en niet marmer. |
| Maske, voor maze, oog van een net, kous, enz. In het deensch schryft men het woord, gelyk het te Kortryk wordt uitgesproken. |
| Masten, verteeren: ik kan dien kost niet masten, hy is my te kloek. Verwant aen magt. |
| Meuze, V. moosvlieg, moddervlieg. Verouderd van mugge, zegt Bilderdyk (Geslachtl. op Mosie). Te Kortryk zegt men voor modder, moze, by letterverloop meuze, maze. Moosschen, wroeten. |
| Molleprooi, zoo heet te platten lande, by Kortryk, het familiemael in een sterfhuis na de uitvaert. Vergelyk Kiliaen op mollen rooven. |
| Monkelen, de lippen effentjes bewegen om te lachen. |
| Moord, de Moord steken; omdat moord ook eenvoudig dood (de) beteekent. |
| Naernemend, naernemend zyn: in den zedelyken zin iets te nauw opvatten. |
| Nete, nydig mensch, die uit kleingeestigheid altyd anders wil. Eigentlyk iets dat prikkelt; van daer netel. |
| Nevelkarre. Zie Kiliaen op dit woord. Het kortryksch spreekwoord is: verhuizen met den lanteern aen den dyssel, elders verhuizen met de noorderzon. |
Niltens, de uitroep om zyn deel van iets te eischen, wat een ander vindt. Het is eigentlyk helftens van een verbum helften, zoo veel als te helften, gelyk een uer Gaens zoo veel is als een uer Te gaen; zoo zegt men nog 't is herdoens, voor 't is te herdoen, of 't moet herdaen worden.
Te Kortryk spreekt men uit nilt zoo veel als 'n ilt, voor helft, zynde ilt--ilft--hilft--helft. Deze voorvoeging der n is veroorzaekt doordien de zucht tot smelting deed vergeten dat ze aen 't artikel (bepalend of onbepalend) en niet aen 't substantivum behoorde; en zoo zegt men goê navend, wat gemakkelyker uit te spreken is dan goên avend, de necht voor den echt (van een mes). Zoo gaet het insgelyks met de d: daes is d'aes- (vlieg); te Gent is de Onderstraet in den mond van 't volk de Donder- |
| |
| |
| straet geworden. Zie mede over de bygevoegde n de Horae Belgicae van Hoffmann von Fallersleben, pars V, pag. 37. |
| Noesch, schuinsch. Te Kortryk bezigt men het spreekwoord: 't gaet aver en noesch, dat is ave-r-egts en schuinsch, namelyk wanneer het ergens over hoop gaet. |
| Onbeleefderik, M. onbeleefd manspersoon. Pater Poirters heeft onbeleefdelyken. |
| Ondertrekken. In de omstreken van Gent hoorde ik: zy is ondertrokken, van een meisje zeggen, wier jongere zuster vóór haer trouwde. |
| Ongezeggelyk, die zich niet laet gezeggen, overhalen, tot rede brengen. |
| Ontvangery, ontvangerspost, spotsgewys voor slagen. Ontvanger gemaekt worden, of eene ontvangery krygen, is slagen ontvangen; byzonderlyk van jongens gezeid. |
| Ontwernen, dat beter aen den oorsprong getrouw is gebleven dan ontwarren; zoo ook verwernen, vernestelen. Wernen, kwernen, draeijen. |
| Oolijkaert, slimmaert. |
| Oostersch. Gerookte visch of vleesch, met een eigenaerdig smaekje, zegt men oostersch te zyn of te smaken; elders ransch. Oostersch, wat van de oost- (baltische) zee komt. Zeker omdat de gerookte visch, die ons vroeger van derwaerts kwam, niet van de beste hoedanigheid was. Zoo is sedert 1814 het woord Pruissisch synoniem geworden van aver en noesch. Het ziet er pruissisch uit, het gaet er scheef. Zoo heet men mede een norsch mensch, 'nen Duitsch. |
| Oppertje, zoo heet te Ypre een vryer. Zie Bilderdyk's Verhandeling na, bl. 363, over het woord wipper (opper-upper). Het brabandsch kapperken (in Vlaenderen djore-glas), een half-pintglas, zal wel niet anders zyn dan dit oppertje of upperkenGa naar voetnoot1. |
| Opzetten, een vlaemsche koopmans term, beteekenende de koopwaer niet aen den man kunnen brengen, en dus op de kar moeten zetten om ze terug te voeren. |
| |
| |
| Oranje. Een kortryksch spreekwoord zegt: Hy kykt van verre, gelyk de prins van Oranje, wat ongetwyfeld op den Prins slaet, die naer Duitschland was geweken, van waer hy in veiligheid den loop der nederlandsche zaken kon gade slaen, terwyl zyne hier geblevene vrienden onder het zwaerd van Alva's beulen omkwamen. Een ander kortryksch spreekwoord uit die tyden is, iemand dien men gaern uit het oog verliezen zou, toe te wenschen dat hy op een hert de reis naer Spanje name: 'k wenschte dat hy op 'nen hert naer Spanje reed. |
| Paef, paef staen, verstomd staen; fransch paver. |
| Pauwedette, ook veelal uitgesproken pagadette, een woord dat merkelyk in beteekenis overeenkomt met het fransch coquette, en zelfs de zaek beter uitdrukt, indien de woorden van Labruyère waer zyn, die zegt: ‘il suffit à une coquette d'être trouvée aimable et de passer pour belle (Des femmes).’ |
| Pelder, M. baerkleed, elders pelle. |
| Pertig, een pertig ding is niet iemand die perten (kuren) inheeft, maer wordt gezegd van een aerdig meisje, 't geen de fransche bien tournée zouden noemen. Engelsch pretty. Het veronderstelt meer levendigheid dan feintig. |
| Petitjes (meervoud), het latynsch petechiae, zekere uitslag by kwade koortsen. |
| Pilaerbyter, schynheilige. Een' die digt achter een kerkpylaer zit te prevelen. Een ander kortryksch synoniem is Jesukesdief, als wilde men zeggen: een die het Christusbeeld van den altaer zou bidden, wat een soort van roof zou zyn. Die scheldwoorden zyn alleen op mannen toepasselyk. |
| Pille, brok, kropaes. Pillen, elders stoppen. Men zegt vazen voor pluimgedierte tot verzadens toe te eten geven; overvazen. |
| Pleute, M. (plöte) plodde; scheldnaem. |
| Poke, engelsch pocquet, fransch poche. Alleen als scheldnaem by 't gemeen gebleven. |
| Poorter, mutsaerd, een kleiner soort heet henneke. |
| Pootelen, ergens met de handen in wroeten. |
| Potshoofd, verbasterd van puitshoofd, masker van den kikvorsch. |
| |
| |
| Preusch (preutsch) hoovaerdig, trotsch wegens uiterlyke hoedanigheden. Preusschaert, preussche. |
| Pruts, M. bucht, wat niet byzonders is, voddig. Het friesche brets in de spreekwyze it is wat Breds, schynt hetzelfde woord te zyn. Vrije Fries, d. I, bl. 89. |
| Puting, M. buiten Kortryk heb ik dit woord nooit gehoord. Het beteekent ingewand, doch is bepaeldelyk gebruikt voor de maeg van den kabeljauw. Het is hetzelfde woord als het pudding der Engelschen, dat vulsel beteekent; en vulsel is ingewand. |
| Reis, bywoord, beteekenende effen, gelyk. ‘Dat huis staet reis met het ander. Het water staet reis of reis en reis met de kant, dat is: juist op het punt om niet over te loopen. |
| Rennen, elders reekokken, touteren, schommelen, enz. |
| Ripsem, M. rups. De Westvlaming is byzonder vriend der verlengingen; getuige der menigvuldige frequentativa waervan hy gebruik maekt, de doffe e by meest al de vrouwelyke en ook by sommige mannelyke en onzydige zelfstandige naemwoorden voegende. Deze uitgang em is dezelfde als el in wegel, enz. Zoo zegt men mede voor zeis, ziksem, wat de poëten moesten aennemen, om een gelukkig rym te hebben op bliksem, waernaer men zoo gezocht heeft. |
| Rosse, V. spotsgewys van een versleten paerd gezegd. By letterverwisseling van ors, eertyds paerd. Wanneer het dier nog een graedje slechter is, noemt men het te Kortryk kajute. Eene magere koe heet er eene rutte. |
| Rost, een weinig dronken, is roest, voor roestig of beroest, als wilde men zeggen: de keel is niet glad meer, zy is schor. Inderdaed het drinken veroorzaekt schorheid. |
| Ruffe, V. klein ventje, by verachting gebezigd. Zie Kiliaen op Roffe. |
| Rut, adj. op vele plaetsen van West-Vlaenderen in gebruik. Rut zyn beteekent zooveel als alles kwyt zyn. Het is eigentlyk gerut of geruit, van ruiten, rooven, en komt nagenoeg overeen met uitgeschud, dat eveneens te Kortryk en elders in zwang is. Het reeds gemelde rutte, voor magere koe, is hetzelfde woord. |
| |
| |
| Schaepgoed, O. pachthoeve van eene kudde schapen voorzien. |
| Scharten, krabben. |
| Schavaender, M. zwemgordel, kurken zwemrok; misschien van 't fransch sauver, redden, en dus redgordel. |
Schavuit steken, bedektelyk heenkomen. Schavuit is de naem van den nachtuil. Schavuiten vanger, een spotnaem, iemand aenduidende die met gescheurde kleeren bedekt is, als dienstig om de schavuiten op hem aen te lokken.
Synoniemen van schavuit steken zyn nog: zyn schuit van kant steken en zyn vlieger opsteken. |
| Scheewei, door gansch Vlaenderen bekend. Elders wei, hui. |
| Schettepoort, poort van houten schetten (latten) gemaekt. |
| Schijte, V. een klein onsmakelyk vischje, dat zich in de Leije ophoudt. Kiliaen kent een schytael. |
| Schijveren, verbum act. en neutr., een plat lichaem snel om zyn as gieren. |
| Schoeperen, schroeijen; schoepering, verschoeperen. |
| Schuiffelen, als frequentativum van schuiven hier aengeteekend. Ik schuifel, is dus ik schuif herhaelde mael; een term in het damspel, dien men tegen het fransch Souffler une dame verwisseld heeft. |
| Schuim van den eêldom, de figuerlyke benaming van den kleermaker. Voorheen bezat Kortryk verscheiden edele familien, die thans byna geheel zyn uitgestorven. |
| Schuj, O. schuw. Wat te schuwen is; zoowel voor straetjongen, als voor vogelverschrikker gebezigd. Schoelje, een ander term voor straetjongen, schynt er mede verwant. |
| Seskens, te Kortryk Dexessen (de k-sesse), stuipen, verbasterd van het fransch accès de convulsion. |
| Sleeren, slidderen, glyden. Terwen geeft sleeren (oud sleren, sloeren, slooren) op voor slordig rondloopen, slenderen, slengeren, slordig gaen. Sleerebaentje, ysbaen. Overdragtelyk, en in een luimigen zin, zegt men sleeren voor sterven. |
| |
| |
| Slis, M. slets, slof. Slissen, schoenen dragen op de wyze van slissen dat is het achterste gedeelte naer binnen geslagen. |
| Slyten, uittrekken, thans alleen gebezigd voor vlas of een' vlaschaerd (dat is eene party op 't veld staende vlas) uittrekken. Wanneer het vlas gesleten is, eten de dienstboden slijpap, dat is slytpap, den kermispap na 't slyten. |
| Smeijeren, frequentativum van smeden, beteekent verpletteren. |
| Smokkelen, misten; men zegt echter nooit smokkel voor nevel; wel is smokkelweêr in gebruik. Overdragtelyk voor sluikhandel dryven, in welken zin men te Kortryk blauwen zegt, omdat by blauwe of grauwe lucht, even als in smokkelweêr, dit werk het veiligst verrigt wordt. |
| Snabbelen, frequentativum van snabben, snappen; snateren. Snabbelbek, op eene vrouw toegepast, die de tong niet veel rust laet. |
| Snee, voor sneeuw, even als in het deensch. Men spreekt echter duidelyk uit: leeuw, meeuw, enz. |
| Sneukelen, in 't geheim lekkernyen eten; verwant aen moffelen. |
| Snukken (snokken) rukken. |
| Soessel, M. (soetsel). Soet was voorheen smeer, reuzel, zegt Bilderdyk; van soën, druipen, waervan het fransch suer en ons zweet is. Van dit laetste woord komt zwezerik, in Antwerpen en Noord-Nederland gebezigd voor soessel, welk laetste woord men te Gent en elders verbasterd heeft tot sepier, soepiet, enz. Men heet soessepee, een soort van grove worst, wat echter van souls kon gevormd zyn, als zeide men stuiverworst. Zie Bilderdyk op peen, pees. |
| Spannaert, M. tongriem, het vliesje dat langs onderen de tong op hare plaets houdt. Van den spannaert gesneden, en zoo overdragtelyk voor los van tong, babbelzuchtig zyn. Te Kortryk verwringt men spannaert tot spanjaert, als bedoelde men dat de kinders, die wegens dit gebrek niet zuigen of kwalyk spreken kunnen, door de spaensche natie betooverd waren. Men ziet dat de haet tegen onze vorige meesters al tamelyk by 't volk is ingedrongen. |
| |
| |
| Speerelen, met groen loof behangen; spergelen, van spergies (aspergies), as zynde het groen dezer plant met zyne roode bezen zeer geschikt om de straten te versieren, waerin men te Kortryk byzonder liefhebbery heeft. Het woord kon ook zoo veel zyn als sperrelen, van sperren (sparren), omdat by feestvieringen meestal (te Kortryk evenwel min dan elders) de straten met sparreboomtjes beplant worden. In alle geval diende het woord ingevoerd. |
| Spellen, iets niet regt uit, met beschroomden gang vragen, even als dat het letterspellen met onzekerheid en al tastende voortgaet. Spellen, in den eigenen zin, is spelden: de schoolvrouwen namelyk wezen den kinderen de letters met eene spelde. Zoo is waerschynlyk het fransch woord épeler mede niet anders dan épingler. |
| Sprietoorem, elders oorworm, in 't latyn forficula, auricularia, zoo geheeten om zyne twee gevoelhorentjes en zyn gekloofden staert. Te Kortryk spreekt men oorem uit voor worm, en de welluidendheid verbood onze voorouders ooroorem te zeggen. Dat oorworm zal oorspronkelyk hoornworm geweest zyn, doch om de zachtheid is de n achter wege gelaten, en zoo drong het denkbeeld in van oorkruiper, oorebeest. Wat dit gevoelen meer kracht byzet, is de spotnaem van hoornbeestjes, te Gent aen de begyntjes gegeven. Zy droegen namelyk hare wilen dermate op het hoofd, dat dit kleedingstuk aldaer in 't midden inviel, en op zyde twee puntige hoeken, niet ongelyk aen horens, maekte. |
| Sprujen, spruwen, met eenen spruwer (gieter) begieten. Verwant met spuijen. |
| Staken, ophouden: iemand doen staken, is dus iemand palen zetten, of meer letterlyk, hem zyn eigen palen doen zetten. |
| Stande, V. regtstaende ton, waerin regenwater bewaerd wordt. Op de schepen kent men den waterstaender, waer het versch drinkwater in is. Zie Twee jaren voor de mast, Ie d., bl. 33, der Gentsche uitgave. |
| Stekke, V. afsteksel, afzetsel van eene plant (fransch bouture), van stekken, steken, ook met knikkers schieten. Oneigentlyk zegt
|
| |
| |
|
men mede stekken voor gaen, en stekke voor gang. Een goê stekke gaen of doen beteekent een goed Stuk weegs afleggen. |
| Steksel, O. stekselpap. Wevers styfsel. |
| Stel, wat men elders sterk (ransch) noemt, in de zin van bytend op de tong. Stelle boter. |
| Stierspezel, M. bullepees. |
| Stroobatse, V. kleine vlieger, waerin stroowissen in plaets van buig- of Widowwissen (dat zyn wissen of teenen die in de beemd groeijen) steken. Dit alles is voor den kortrykzaen konventionneel geworden; want als hy leest of op het tooneel hoort zeggen, dat ergens een gelukzoeker op eene stroowis de rivier is komen afzakken, denkt hy er niet aen dat dit wis onze wisse is, iets wat buigt (van waer wissel), en dus hetzelfde als sulferstok. Stroobatse is eene vervorming van stroowitse, by verwisseling der dubbel u in B., en zal welligt het kortryksch burgerregt verkregen hebben, tydens dat er hoogduitsch krygsvolk de stad bezette. |
| Struikplant. Wat men in 't fransch noemt plante vivace; die in een struik groeit, in onderscheiding van houtgewas en van één-of tweejarige planten. |
| Stoelen (zich), in schertsende gemeenzaemheid gebezigd. Stoel u zegt zooveel als neem een stoel, en zet u. |
| Stul, M. klomp, alleen van boter gezeid. Een klomp, geschikt om ter markt verkocht te worden. |
| Tafelier, M. kostganger, iemand die huisvesting en voeding by een ander koopt. Ook voor eene kleermakers tafel gebezigd, en dan is het woord onzydig. |
| Tantemanen (meerv.), tantemanen maken, veel praets hebben. Van 't fransch tintamare. |
| Tatse, V. schoennagel met grooten kop, het fransch teste (tête). By Kiliaen staet het woord verklaerd door tactus, ictus palmae, en, als verouderd woord, door palma pedis feri animalis. |
| Tiete, V. kip, oneigenlyk een nydig, inhalig vrouwmensch. |
| Tirrik, M. aerdworm, te Gent tetting, welk laetste zoo veel betee- |
| |
| |
| kent als zuiger, een dier dat de planten afzuigt. Tirrik is hetzelfde woord als derrie, darie, te Kortryk uitgesproken dirrik, beteekenende turfgrond. In het zoogenaemd borgoensch beteekent therik aerde. |
| Tintelen. Te Kortryk enkel gebruikt voor de eigenaerdige gewaer-wording van koude, wat men in Holland kipperen, in Gelderland keperen heet. Dat kipperen is zeker eene afleiding van kip, als zeide men kippenvleesch (in Vlaenderen kiekenvleesch) worden; het ware dus kou hebben in een veel lageren graed, dan tintelen aenduidt. |
| Tjaffelen, struikelen, verwant met tjuffen, suffen. Tjok, struik, uitgeroden boomwortel, in de omstreken van Gent strubbel. |
| Trondelen. Men zegt van iets waervoor niet gezorgd wordt, en dat onder den voet geraekt, dat het trondelt ('t rondelt). |
| Trunte, V. een langzaem, talmend vrouwmensch, teemster; verwant aen tranten, drentelen. |
| Tuite, V. end, stuk, eene tuite koord, worst, hesp, enz. Van spys gesproken, is de uitdrukking altyd onbeschaefd. Wat men elders tuit noemt heet te Kortryk toote, de pyp van een drinkvat; doch beide woorden zullen oorspronkelyk dezelfde beteekenis gehad hebben. Men zegt overdragtelyk tuiten voor weenen, om het storten van tranen, misschien ook om het geluid dat men doorgaens by geween maekt, waervan tuithoorn (toethoorn), voor koehoorn, waerop men blaest of toet. Te platten lande heet een stuk brood eene stuite brood of enkelyk eene stuite; hetzelfde als tuit. Zie verder Bilderdyk op Toot. Lege tute (lege tuit, luije tuit), zoo veel als lui stuk, een lui vrouwmensch. |
| Uitlichten, met licht iemand uitleiden; en daer men eenen stervende een gewyde kaers in de hand houdt, zoo heet dit mede hem uitlichten - naer de eeuwigheid. |
| Valling, V. Door geheel Belgie in gebruik, in Holland verkoudheid, catarrhus. |
| Varkelen, frequentativum van varen, met een bootje varen, naviculari zegt Kiliaen (verckelen). Varkellied drukt volkomen het italiaensch barcarolla uit. |
| |
| |
| Vei. Kiliaen verklaert dit woord door vigens, vegetus. Het beteekent eigentlyk zapryk, malsch: veije grond, veije klaver. Verwant met wei, versch, enz. Veelever voor kalverlever, is niets dan veije lever. |
| Verleen, verkorting van verleden (verleiden), beteekent verdrieten, ergens moede van worden: Dat Verleedt my, en zoo mede in 't vervolg van den Wapen MartynGa naar voetnoot1, 2e clausele:
hetgene letterlyk is: dat deed het my verleen, namelyk het rym maekte den zin zoo lam, dat de schryver van het dichten moede werd. |
| Vernestelen, verwernen, verwarren, van nestelen, knopen; onderscheiden van vernestelen, van nest of plaets veranderen, in welken zin men te Kortryk vertrykelen zegt, frequentativum van vertrekken. |
| Vernukkelen, verslenzen, eigentlyk verneukelen; van neuken, drukken. |
| Verrattekisten, lappen; zooveel als: de gaten toemaken, welke de ratten in de kist maekten. |
| Vertrek, plaets waerin men zich vertrekt: algemeen genomen voor 't geen men elders beste kamer noemt. Over een vyfentwintigtal jaren hiet in de smalsteden van Vlaenderen de voornaemste beneden kamer de beste kamer, zoodat er dikwyls misverstand rees tusschen Hollanders en Vlamingen, wanneer deze van hunne beste kamer en gene van 't vertrek ruimen gewaegden. Aentreksel is een bykamertje. |
| Verzei, O. bewust zyn. |
| Vespereijen, van 't latyn vesperare, het eten tusschen het middag- en het avondmael, alleen ten platte lande gebezigd. In stad eet men zyn vieren-boterham (boterham om vier ure) of men gouteert. |
| |
| |
| Veuren, vleeschhouwers term. Al het mogelyke vet afsnyden. Oneigentlyk een' voortverkooper zoo veel doen betalen, dat er achter de waer weinig of niets nog te winnen zy. Kiliaen kent het woord (voeren) en vertaelt het door castrare, exsecare. |
| Veus, O. geschoten vischzaed. Veuzen, veus schieten. Kiliaen kent het werkwoord. Verwant met fut. |
| Vijvoeder, M. vlinder, by Kiliaen vijfwouter. Bilderdyk (Verhandeling, bl. 231) zegt: ‘Deze naam is de vertaling van Papilio, dat van Papilla, uier of tepel is; en de tepelachtige gedaante heeft er dien naam aan gegeven, maar het is samengesteld met wijf. Wijfwouter is de naam, of Wijf-Uider, wanneer het de vlerken aangenomen en de dop verlaten heeft, omdat het dan als een wijfjen eiers legt; en in den dop of schel (als pop) heet het eenvoudig uider.’ Vergelyk nog Huidecoper op Vondel's Herschepping, b. XV, v. 489. Het zyn echter alleen de witte dagvlinders, die den naem van vyvoeders dragen; de bruine of bonte heeten schoenlappers. |
| Vindevogel, iemand die altyd te zoek is. |
Vissel, eigentlyk vischel, waerover reeds is gehandeld. Men gebruikt nog het diminutivum van dit diminutivum, gelyk trouwens het ook te vinden is by sommige schryvers. In Jan Van den Dale's de Huere van der doodt, lees ik in den vierden clausele:
De visschelkens vlotten daer lancx den oevere,
en verder:
En weeldich als Tvisschelken in den soeten vliet.
|
Vezelen, in 't oor fluisteren, by Kiliaen vesicken. Te Kortryk bestaet een kinderpraetje:
Veseleers zyn toovereers,
Die 't zeggen, ze liegen.
|
| Vlassen, ergens op vlassen, zucht hebben om iets in bezit te krygen. |
| |
| |
| Vrare, M. verkorting van verrader; valsch, trouwloos mensch. |
| Vryen. Opmerkelyk is het dat men te Kortryk vreijen uitspreekt, in den zin van in minnenhandel leven, zoodat dit woord nog ouder zyn zou dan het christendom in Nederland; of men moest bewyzen, dat het eerst is opgekomen sedert den tyd dat Braband in de letteren den toon gaf. |
| Wael. Men weet wat al vieze spotwoorden de Vlaming naer het hoofd werpt van den Wael, die van zynen kant den Flahut niet te kort blyft. Op de grenzen is natuerlyk die afkeer tusschen de twee volken levendiger dan elders. Te Kortryk is al wie fransch spreekt een wael, en men hoort er gestadig gewagen van een rysselschen wale, een paryschen wale. De grootste scheldnaem dien men er aen iemand van de waelsche natie kan geven, is die van wale-baljuw, een bewys, dunkt my, dat onder Bourgonje en sommige onvlaemsche vorsten, 's Graven Baljuws meestal walen waren, en onbarmhartiglyk het volk wisten af te persen. |
| Het meervoud van wael is te Kortryk waels, de walin heet er walonke, adjectivale en dus vervrouwelykte uitgang van 't fransch Walon. |
| Wagen, 't spel is op den wagen, elders: de poppen zyn aen 't dansen. By openbare processien of ommegangen had men eenige wagens, waerop stomme spelen vertoond werden. Even eens spreekt men spottenderwys van een nieuwen uitgang (nouvelle scène). |
| Warandeeren, engelsch to warrant, borg staen. Na onderzoek borg staen dat een slagtdier van geen schadelyke ziekte besmet is, thans voor de daed zelve van het onderzoek genomen. Te Kortryk bestaet een aengestelde warandeerder. In den eigentlyken zin van borgstaen bezigt men garandeeren, wat hetzelfde is, doch van het fransch overgenomen. |
| Was, O. Bilderdyk, in zyne Geslachtlijst, zegt dat men wasch behoorde te schryven, en beroept zich op ‘het vlaemsch-duitsch, dat waschs zegt.’ Zoo deze woorden waer mogten zyn, ze kunnen althans op de kortryksche (ik zou byna durven zeggen op geheel de westvlaemsche) uitspraek niet worden toegepast, wat nog meer bevestigd wordt door de uitspraek van het adjectief wassene. |
| |
| |
| Waschte, V. gelyk bakte, droogte, en meer andere uit onzydige werkwoorden gevormd. Zoo veel als wasching (van linnen goed), bakking, drooging. |
Weêr, gelyk het hoogduitsch voor het zy. Weêr gy dat doet of niet. By Van den Dale lees ik in de huere van der doodt:
Weer ghy wilt oft en wilt.
|
| Weêrpyn, welke door sympathie in een ander dan het lydend deel gevoeld wordt. |
| Wete, V., bekendmaking. De wete laten of de lâwete doen. |
| Wiechelen-wachelen, anders wiegelen-wagelen, wordt gezegd van de schommelende beweging die men geeft aen een bootje of een in evenwigt hangend lang lichaem, op welks beide uiteinden iemand zit. |
| Woensdag, te Kortryk en elders in West-Vlaenderen spreekt men uit oensdag, in 't land van Aelst goensdag. De w is enkel eene aenblazing, gelyk de h en de g, wat men uit meer woorden bewyzen kan. Ik sprak reeds over oorm en worm; zoo zyn hout en woud hetzelfde, en zoo veranderde wren (paerd) in ruin. Waerd en erpel beteekenen beide den mannelyken eendvogel. Worden is van orden, en 't latyn heeft ordiri voor beginnen, aenvangen; winnen, is verwant met gignere; het oude wigant (reus) is gigans, en honderde meer. Oden en Woden is dus dezelfde naem eener godheid. |
| Wolvetand, zoo heet men ten platten lande het moederkoorn (secale cornutum). |
| Wes, voor wers, engelsch worse; comparativus weser (uitgesproken wes-er), superl. west (werst), beteekent erg. Te Wes zyn, te lui, te stuersch, enz. zyn. |
| Ysselen, ysregenen. Weiland en zyne navolgers schryven yzelen; men zou aen de afleiding getrouw blyven, met den sissenden klank te behouden. |
| Yzerenbyt, M. wat men elders een Isegrim heet. Zoo veel als yzerbyter. |
| |
| |
| Zate, V. 't gedeelte van een stoel, waer men op zit. Zittings (meerv.) heet men het gestoelte in de koor eener kerk. Zate, te Gent een scheepstimmerwerf. |
| Zeestier, M. te Gent polderkalf, de verharding van eenig ingewand des onderbuiks; waeraen zy kwellen die lang aen tusschen-pozende koorts leden, of ontydige geneesmiddelen namen. Zeestier, omdat de koortsen in de nabyheid der sture zee het hardnekkigst te genezen zyn, en menigwerf naziekten verwekken. Niet te verwarren met den koek aen 't herte gespannen, waerover hier voren. |
| Zeg, M. de daed van zeggen. Elk heeft zynen zeg. Zoo spreekt Wolf in de Geestbetuyging, bl. 95:
Die (overigens weinig taelkundige) poëet bezigt veelmaels den wortel van het verbum voor het infinit. of part. praeter. |
| Zeirden, plagen, dwarsboomen. Er ligt iets schampers in 't woord. Buiten Kortryk bestonden twee herbergen niet ver van elkander gelegen, wier waerden niet de beste vrienden waren: het eene droeg de naem van het zeirderke, 't andere van het kulderke (van kullen, plagen). - Wat Zeirt me dat! wat kan my dat schelen. Met dit woord is verwant |
| Zeuren, valsch spelen. Zeuren komt te leuren; wat men door valsch spelen gewonnen heeft gaet te loor. |
| Zyde (stof), Bilderdyk beweert dat men zei behoorde te schryven, daer de gewone schryfwyze door de verwarring, die de hollandsche (en brabandsche) uitspraek van de ij verwekt heeft, is ingedrongen. De westvlaemsche uitspraek bewyst het tegendeel, want het is toch daerop dat de verschillende schryfwyze van y en ei gevestigd is. |
| Zilte, V. elders onzydig, en te regt. Het is zilt, silt, salt, zout, de naem van de herpes humida, om de scherpheid (ziltigheid zegt men) welke het uitzypelend vocht bezit. |
| Zoutla, V. lade is een bak met een klep of schof. |
| Zwalpei, een ei, waervan wit en dojer door elkaer zyn geloopen,
|
| |
| |
|
en dus maer één zwalp uitmaken; een ei dat wel bebroed is, doch waeruit geen keiken kan gebroed worden. By verachting noemt men ten platten lande een' drinkenbroêr, een' liederlyken vent een zwolpei. |
| Zwelten, sterkere uitspraek van zwellen. Barsten, van dieren gezegd, omdat na de dood de ontwikkeling van gaz het lichaem doet zwellen. Despars gebruikt het woord in zyne Chron. van Vlaend., d. II, bl. 86. Zwelte, voor lui vrouwmensch, omdat eene zwaerlyvige vrouw doorgaens zich log en traeg vertoont. |
Ik zie hiervoren, aengaende de verkleinwoorden, dat by korte klanken de sluitletters m, n en r, verdubbeld werden en ke achteraen kregen, als manneke, zonneke, karreke, enz. Dit is eene schryffout: in die gevallen is 't je, zelfs achter alle dergelyke verdubbelde medeklinkers. Men hoort manneje, zonneje, balleje, wulleje, stoveje, enz.
Eenige regels vroeger merkte ik aen dat je, het aenduidings-teeken van den tweeden persoon, vóór het verbum alleen in een voorwaerdelyken zin gebezigd wordt. Ik moest er bygevoegd hebben: ook achter het voegwoord dat. Inderdaed, men zegt: ‘Ge loopt,’ en ‘ik merk da je loopt.’ Het is hieruit klaerlyk te zien dat dit je den Vlaming niet zoo vreemd is als men zich wel voorstelt. In stede van hoogduitsche woorden en vormen te willen indringen, zou men oneindig meer nut stichten met het Nederduitsch in het Nederduitsch te bestudeeren. En wanneer men tegen het zoogenaemd hollandsch uitvallen wilde, moest het zyn wanneer onze noordelyke taelgenooten mede by den overrynschen landaert wat veel ter leen gaen; want het zyn de germanismen, by de latynsche periode gevoegd, die by hen den styl, vooral den prozastyl stroef hebben gemaekt.
F.A. SNELLAERT.
|
-
voetnoot1
- In de Nieuwe werken van de Maatschappij der nederlandsche Letterkunde te Leiden, Ve deel, IIe stuk, bl. 131.
-
voetnoot1
- In Braband zegt men ook een Ueperken, voor eene halve pint. J.F.W.
-
voetnoot1
- In de nieuwe werken van de maetschappy der Nederlandsche letterkunde te Leiden. Ve deel, 2e stuk, bl. 132.
|
Auteursrechtvrij