Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 8

[p. 115]

Vertoog over een proces wegens toovery.
(A^o 1664).

Het is algemeen bekend dat gedurende de XVI^e en XVII^e eeuwen eene groote menigte tooveraers en tooveressen in Vlaenderen, in Braband, en in het land van Luik, ter dood gebragt, ja meest al levend verbrand zyn geworden: gheheele gemeenten (zegt het hierachter gedrukte stuk) heeft men zien uytbranden, de eerlijkste en onschuldigste persoonen aenhouden, en in 't uytterste gevaer brengen.

Het Staetsbestuer was in die tyden zeer bemoeid met toovery, en moedigde de regtbanken aen om de tooveraers en heksen allerwegen op te zoeken en te straffen.

By eenen omgaenden brief van het gouvernement der Nederlanden, gedagteekend Brussel den 20 july 1592¹, werden de bisschoppen, even als de wereldlyke hoven, aengewakkerd om alle slach van tooveraers² in hunne respectieve onderhoorigheden op te sporen, te vervolgen en voorbeeldelyk te straffen. In de ordonnantie van Philips den II, van den 8 november 1595, wordt gezien dat op dit tydstip de toovery en duivelskunst in de provincien Vlaenderen, Braband, Luxemburg, Henegouwen en Namen alom gebruikelyk was, in zooverre dat er in

1 2^e Plac.-boek van Vlaenderen, f^o 37.

2 ..... signamment ceulx ou celles qui pouvoient estre les plus diffamez d'estre devins, enchanteurs, sorciers, vaudois, ou notez des semblables malefices ou crimes, etc.

[p. 116]

sommige dorpen tot veertien en vyftien vrouwen als tooveressen geregt (verbrand) waren geweest.

Eene der voorname voorzorgen der aertshertogen Albert en Isabella, na den dood van Philips, was van de regtsverordeningen op de toovery te handhaven, en aen dezelve nog nieuwe kracht by te zetten. By decreet van den 10 april 1606, gezonden aen de provinciale hoven van Nederland, werden dezelve belast, even als de regt-banken van het ressort, om van hunne bevindingen en verrigtingen en van den goeden uitslag der gegeven bevelen, van tyd tot tyd, een verslag in te dienen¹, en vermits (wordt aldaer gezegd) de meeste moeijelykheid bestaet in het aenbrengen en beschuldigen der verdachten, zoo worden de gemelde hoven alnog belast, alle pogingen en middelen aen te wenden om daertoe te geraken, en gemagtigd de aenklagers te beloonen, de medepligtigen vry te spreken, derzelver verwyzing uit te stellen, en zoo voorts.

By gemeld decreet werden de regters van de mindere steden en dorpen aenbevolen met hunne respectieve hoofdcollegien raed te plegen, of zich by de regtsgeleerden, welke daertoe van officie-wege moesten worden aengesteld, te vervoegen.

Deze aenstelling van regtsgeleerden pro judice gebeurde by resolutie van den hove van Vlaenderen van den 9 juny 1606: welke resolutie, zich bevindende in het 3^de plakkaertboek van Vlaenderen, f^o 218, de naemlyst behelst der zes advokaten practiserende voor den hove, by wien de subalterne regtbanken moesten nemen huerlieder refugie ende secours.

Dit alles hielp weinig, zoo het schynt; want, by eene

1 Myne Bydragen over het oude Strafregt in Vlaenderen (Gent 1835), bl. 103 et seqq.

[p. 117]

veel latere Ampliatie van vermelde resolutie, gedagteekend den 31 july 1660, werd het getal der aengestelde advokaten verdubbeld: twaelf der voornaemste en kundigste regtsgeleerden (in die materie), en wier namen aldaer ook vermeld staen, werden benoemd om alleenlyk en privatievelyk te besoigneren int stuk van tooverie.

Op dit tydstip was de tusschenkomst der scherpregters en beulsknechten by de visitatie van het tooverteeken (stigma diabolicum) alnog in zwang.

Dit gebruik werd by gemelde Ampliatie afgeschaft, en de faculteit alleen gemagtigd om over het stigma diabolicum onderzoek en uitspraek te doen, zynde de hoven gelast daertoe te benoemen neutrale en insuspecte docteurs en de vermaerdste van de plecke.

In eene zaek wegens toovery hangende voor leenmannen van Belle, die onder den hove van Vlaenderen ressorteerden, was zekere Guislyne Isenbrant, als aengeklaegde tooveres, door den beul van Yper gevisiteerd geworden, om te zien oft sy niet en was ghesegelt met den seghel van den duvel. Hy vondt welhaest het tooverteeken, en moest hierin zeer ervaren zyn; want als getuige, in zake voortgebragt, verklaerde hy onder eed dat hy, als deskundige, duizende vrouwen had gevisiteerd en honderden had helpen ter dood brengen.

In deze zelfde zake bestond er conflict van jurisdictie tusschen de mannen van het leenhof van Belle en de schepenen dier stad: beide beweerden het regt te hebben om er uitsluitelyk van kennis te nemen.

Dit geschil werd by den hove van Vlaenderen geëvoceerd by arrest van den 13 angusti 1660, en niet tegenstaende door gemelde evocatie, zoo aen de leenmannen van Belle als aen de schepenen derzelve plaets, alle verder regtsgebied wegens die zaek ontnomen was, om dat deze tragedie niet en zoude blyven onvoltrocken, en al of

[p. 118]

de aengeklaegde hun nog kon ontsnappen, zyn gemelde leenmannen en schepenen overeen gekomen om gezamentlyk de tooveres te doen ter dood brengen (te verbranden), hetgeen dan ook geschied is.

In een wydloopig vertoog by den raed-fiscael, uitoefenende het openbaer ministerie, aen den hove gedaen den 14 november 1664, by hetwelk zoo de grond der zake en de punten der beschuldigingen als de gang der proceduren breedvoerig ontlid zyn, wordt gezien met welke betreurenswaerdige ligtvaerdigheid en vermetelheid ten dien gehandeld was; weshalve by dezen ambtenaer van officie-wege geeischt werd de vernietiging der proceduren, het afzetten der regters, die over de doodstraf hadden gezeten, en eene arbitraire straf tegen dezelve.

Dit gewigtig stuk, hetgeen zich ter archieven der stad Gent bevindt in het boek getiteld Varia, hebben wy van genoegzaem belang geoordeeld om hier eene plaets te verdienen.

J.B. CANNAERT.

Aen het Hof.

De irreguliere proceduren in het stuck van tooverye zijn voor een groot deel ghevonden van sulck een quaede ghevolgh, dat men heeft ghesien gheheele gemeenten uytbranden ende de eerlijckste ende onnooselste persoonen in perijkel stellen; jae datter nievers meer ghehoort en wort van tooveryen ende maleficien als in de plaetsen alwaer sy meest worden ghestraft;

Soo dat de penen, by de wetghevers inghestelt, in exempel om het quaet te beletten, alhier ter contrarien

[p. 119]

schijnen voedsel te gheven aen nieuwe en oneyndelijcke inquisitien.

Ten is niet dat ick wil in twijffel trecken de macht van den afgront, oft de goddeloosheyt van de ghene waer van den poëet is zeggende:

Esse aliquos manes et subterranea regna,
Et contum, et Stygio ranas in gurgite nigras,
Nec pueri credunt, nisi qui nondum aere lavantur.

Juv.

Maer ghelijck daer niet grauwelijker ghevonden en can worden als dusdanigh criem, in sijn selven behelsende eene afgoderye, versaemynghe met den duyvel ende uytwerckinghe van alderley quaet; soo moeter oock groote redene ende stercke preuve wesen om te ghelooven dat een christen mensch hem soo verre soude vergheten hebben, ende niet ghevreest te doen twelcke sonder schrick niet en can worden verhaelt.

Ende, in der waerheyt, al ist dat alle d'eeuwen aen ons eenighe exempelen ghegeven hebben van dierghelijcke delicten, waer van selfs in de heylighe schrifture in verscheyde plaetsen ghesproken wort, oock met ghebodt van lijfstraffe, Maleficos non patieris vivere, Exodi, cap. 22, dat wederomme onder de luttele wetten van de twelf tafelen, wesende d'eerste fonteyne van alle rechts-geleertheyt, daer voor sorghe ghedraegen is:

Qui fruges excantassit penas dato, neve alienam segetem pellexeris excantando, ne incantando, ne agrum defruganto;

Ende dienvolghende ghemaeckt sijn verscheyde constitutien C. De maleficis et mathematicis, by naer in alle staeten vernieuwt ofte inghevolght; niet te min, men kan niet ontkennen dat de fabuleuse antiquiteyt haer diesaenghaende te veele heeft toeghegeven, ende te seer

[p. 120]

temerairelijck ghelooft niet alleen de nachtelijke vervoeringhen, maer oock versaemynghen met de goddinne Diana, oft andere, tot de reële transformatien in katten oft wolven:

His ego saepe lupum fieri et se condere silvis
Moerim, saepe animas imis exire sepulchris
Atque satas alio vidi traducere messes.

Virg.

Indervoughen dat het concilie van Anciranen¹ goet ghevonden heeft dese dolinghe aen die heylighe kercke voor te houden:

Illud etiam non est omittendum (seght het selve concilie) quod quaedam sceleratoe mulieres, retro post satanam conversae demonum illusionibus et phantasmatibus seductae credunt et profitentur, se nocturnis horis cum Diana dea paganorum, vel cum Herodiade et innumera multitudine mulierum equitare super quasdam bestias, et multarum terrarum spatia intempestae noctis silentio praeterire, ejusque jussionibus velut dominae obedire, et certis noctibus ad ejus servitium evocari.

Beclaeghende dienvolghens datter soo veele ghevonden worden die aen dese beuselinghen niet en laeten gheloove te gheven, met dese eyghe woorden:

Sed utinam hae solae in perfidia sua periissent et non multas secum ad infidelitatis interitum pertraxissent. Nam innumera multitudo hac falsa opinione decepta, haec vera esse credunt, et credendo a recta fide devierant et errore paganorum involvuntur, cum aliquid divinitatis aut numinis extra unum Deum arbitrantur.

Waeromme het voorschreven concilie oock alle priesters vermaent, quod per ecclesias sibi commissas populo Dei omni instantia praedicare debent, ut noverint haec

1 Ancyre in Natolie.

[p. 121]

omnino falsa esse, et non a divino, sed maligno spiritu talia phantasmata mentibus fidelium irrogari.

Ende daer naer met veele redenen vastghestelt wesende, quod Satanas mentem, quam captivam tenet in somniis, deludit, et cum solus spiritus hoc patiatur, infidelis mens hoc non in animo sed in corpore evenire opinatur. Quis enim non in somnis et nocturnis visionibus extra se educitur et multa videt dormiendo, quae numquam viderat vigilando? Quis vero tam stultus ac hebes sit qui haec omnia, quae in solo spiritu fiunt, etiam in corpore accidisse arbitretitur?

Eyndelijck besluyt dat die aen dierghelijke dynghen ghelooft, sijn gheloove verliest ende argher is als eenen heydenschen: Procul dubio infidelis est et pagano deterior. D. Conc. can. I. causa 26. q. 5.

Hoewel anderssins de heydenschen selve, met wat superstitien sy hun oock hebben laeten bevanghen, dese raetelinghen niet en hebben blijven aennemen, jae een goet deel uytte fabelen ghebannen, als strijdende ieghens de waerschijnelickheyt, waer mede de selve naer de conste becleedt wierden:

Nec quodcumque volet, poscat sibi fabula credi;
Neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat alvo.

Hor.

Tot daer toe, dat sy van vreese van dese crancksinnicheyt oft aen gheene tooverye meer geloove gegeven en hebben, dum vitant stulti vitia in contraria currunt;

Ofte met volle mondt uytghelachen d'overgroote simpliciteyt ende lichtveerdicheyt by hunne voorouders dien aengaende ghethoont. Rudis adhuc antiquitas, seght Seneca, credebat fructus posse excantari, attrahi imbres et repelli cantibus; quorum nihil fieri posse tam palam est, ut hujus rei causa nullius philosophi scola adeunda sit.

[p. 122]

Maer, alsoo het een ghelijcke faute is te weynich, ofte te veele te ghelooven, en heeft by de religie van de magistraeten soo veele niet connen uytghewerckt worden dat sy sauden veracht hebben de kennisse van alle soorten van tooveryen ende maleficien, om datter veele fabels mede worden ghemenghelt; oft om de menichvuldighe illusien ende rare gheschiedenissen van de straffe van de wetten onweerdich gheacht, een van de swaerste misdaden teghen Godt ende de menschen.

Sijnde nochtans te bemercken dat de principaelste exempelen, die ons de oude historien hebben ghelaeten raekende de ghene die bevonden sijn gheweest eenich quaet oft maleficie teghens de menschen uytgewerckt te hebben, naementlijck die in het leven van den prince by tooveraers ende quaede consten hadden ondersocht, ende alsoo ghemenghelt de quetsijnghe van de menschelijcke ende Goddelijcke majesteyt; van dese nature is gheweest het crim opgheworpen aen Libo Drusus, den welcken, volghens het verhael van Tacitus, a Firmio, cato senatore, ad Chaldeorum promissa, magorum sacra, somniorum etiam interpretes impulsus, naer langhe dissimulatie van den keyser Tiberius ende verwachtynghe oft hy niet verder kommen en saude, eyndelynghe gheaccuseerd is geworden, quod nominibus Cesarum et senatorum addidisset atroces et occultas notas.

Ende mits hy alles ontkende heeft men ieghens hem ghepijnt ende ghehoort sijne slaeven, die men eerst hadde doen emanciperen, om niet te vallen in de prohibitive weth van dierghelijcke productie; waer uyt den selven Libo, vreesende sijne condemnatie, ende hem alsoo het leven benomen hebbende, heeft den voorschreven Tiberius in het senaet gesworen dat hy hem niet te min het leven saude gheheischt hebben, by soo verre hy sijne vrijwillige doodt niet en hadde verhaest.

[p. 123]

Uyt den selven hoofde is oock beticht gheweest Piso, den lieutenant van Germanicus, waer van den voorseyden Tacitus is segghende: Reperiebantur solo ac parietibus erutae humanorum corporum reliquae, carmina et devotiones, et nomen Germanici, plumbeis tabulis insculptum, semiusti cineres ac tabe obliti, aliaque maleficia, queis creditur animas numinibus inferis sacrari; simul missi a Pisone incusabantur, ut valetudinis adversa rimantes.

Hoewel dat het selve niet en schijnt souffisant ghevonden te sijn door den voorschreven Tiberius, uyt de naervolghende woorden van sijne oratie, in het senaet van Roomen ghehauden: Nam quo pertinuit nudare corpus et contractandum vulgi oculis permittere, differrique etiam per externos, si incerta adhuc ista et scrutanda sunt?

Ghelijck oock niet in het selve senaet van Roomen, alwaer hy, volghens het verhael van den voorschreven Tacitus, onder andere beticht sijnde quod Germanicum devotionibus et veneno peremisset, defensio, seght den selven Tacitus, in coeteris trepidavit, nam neque ambilionem militarem neque provinciam pessimo cuique obnoxiam, ne contumelias quidem adversus imperatorem inficiari poterat. Solum veneni crimen visus est diluisse, quod nec accusatores satis firmabant.

Ende, omme cort te maecken, dit is de redene waeromme dat Furius Scribonianus, onder den keyser Claudius, in ballingschap ghesonden is, quasi finem principis per Chaldeos scrutaretur.

Ghelijck oock onder den selven Claudius uytgebannen is Lollia Pollina ende daernaer ter doodt ghebracht.

Al ist dat anders deze accusatie in der waerheyt niet en bestont ende ghesuborneert was by Agrippina, om dat sy neffens haer gheambieert hadde 't huywelick van

[p. 124]

den selven Claudius; oorsaecke waeromme, inghevolghe van het decreet van den naervolghenden keyser Nero, haere asschen wederomme tot Roomen ghebrocht sijn, met oprechtynghe van een eerlijck graf; om, by dien middel, haer voor soo veel als doendelijck te restitueren ieghens d'onrechtveerdighe condemnatie van het criem van tooverye.

D'welck vergheleeken sijnde aen het crim van lese Majesteyt oock onderworpen is gheweest aen de selve reproche, quod nimirum modicis initiis gravissimum exitium irrepserit ac subinde repressum postremo arserit, cunctaque corripuerit.

Met soo veele te meerdere faciliteyt, om dat dien aengaende van sommighe schrijvers niet alleenelijck aenghenomen en sijn alle de particulariteyten in het criem van lesae Majesteyt, tot beter conservatie van den staet van de republicque gheintroduceert; maer daerenboven ghebruyckt soo veele ydele argumenten ende inditien, niet verre sijnde van superstitie, ghelijck daervan diversche van tijde tot tijde sijn gheconvinceert, ende verboden; jae, dat argher is, den gheheelen bauw ghemaect op naecte belijdenissen, ick en segghe niet uyt eene fantasie, ofte enkele illusie, ofte oock uyt impatientie ende verdriet van leven, maer met grauwelijcke tormenten uytgeperst; selfs sonder aenschauw te nemen ofte dat het blijckt van eenich misdaet seu corpus delicti, om plaetse te gheven aen het goddelijck ghebodt maleficos non patieris vivere; mits dat het schijnt dat de bekentenisse ghenouch is, volghens de leerynghe van Farinacius, geciteerd by Delrio, Disquisitionum magicarum, lib. 5, sect. II, soo wanneer men geenen anderen thoon ghevoughelijck hebben en kan, als ten opsichte van alliancien met den duyvel ende vleeschelijcke conversatien met hem ghehauden;

[p. 125]

Niet tegenstaende in sulck gheval beter soude wesen dierghelijcke verhole delicten te laeten aen het verholen oordeel Godts, in conformiteyt van de leerynghe van de gheestelijcke ende weerelijcke rechten, als sonder preuve te stooren eenighe aude vrauwen, die ivoor van doen hebben om hunne erssenen te ghenesen, ofte gheene pijne en konnen wederstaen, ofte oock levens moey sijn, twelck sy altijt connen kwijt worden met het doen van dierghelijcke belijdinghen, teghens den ghemeenen regel van rechte, quod audiri non debeat qui pertre vult.

Welcken aenghaende met dies te meer voorsichticheyt ghehandelt moet worden, regaert nemende dat een misacht boucxken, uyt eene seer slechte oorsaeke ghesproten, naementlijck by vonnisse gheautoriseert, niet alleenelijck bequaem is om het meestendeel van de vulgaire geesten te preoccuperen; maer oock sulck een vier te ontsteken dat het naderhandt niet wel en kan worden geblust; aenschauw nemende dat d'apparentie ende het schrik van het crim, ghesecundeert met de voorseyde maniere van procederen, meer gheschapen is om het selve te doen hauden in occasie als in de waerheyt; ghelijck dat, ten opsichte van het crim van lese majesteyt, oock gheploghen ende ghereprobeert is by den rechtsgheleerden Modestinus, in L. famosi § 30 ff. ad leg. Jul. Majestatis, alwaer hy seght quod hoc crimen a judicibus non in occasione ob principalis Majestatis venerationem habendum est, sed in veritate.

Soo dat het niet te verwonderen en is dat soo veele vonnissen, gheslaeghen op delicten, niet soo inder waerheyt als in occasie ghenomen soo veele clachten veroorsaeckt hebben, tot daer toe dat selfs d'executie van de doodt, heesschende claerder preuven als het licht van den middach, niet en heeft beledt aen de naerste vrienden de restitutie van de faeme van de overledene te ver-

[p. 126]

volghen, ende de hooghere officiers te dwynghen teghens de rechters, de vonnissen ghegeven hebbende, te doen het debvoir van hun officie; met alsulcken effecte dat hunne criminele vonnissen soo dickwils gheredresseert sijn, nochte de rechters in eenighe materie meer en sekerder ghesyndiqueert.

Want, om niet te verhaelen hoe menichmael sy alomme, ende namentlijck door gheheel Duytslant, schuldich gheweest sijn te weeren de vleeschbanck, die sy op dit pretext hadden opghestelt, het blijckt uyt een arrest van den 10 december 1601, gherapporteert by Chopinus, de Sacra politia lib. II, tit. 2, n. 11, dat over een appel van de officieren van de casselrye van Inteville, de welcke voortsgaende op eene pijnbanck ende preuve met het water, eene ghepretendeerde tooveresse verwesen ende met de doodt ghestraft hadden, de voorschreven procedure ende sententie van de doodt ghecasseert is gheworden, ende de voorseyde officiers ghedoempt in alle schaeden en intresten.

Het blijckt wederom dat uyt ghelijcke redene de proceduren, vonnisse ende executie teghens Jenne Pinconi verclaert is nulle ende van onweerden, als dat ghesien kan worden by Servin, dans ses Plaidoyes, liv. III, plaid. 97.

Ende dat dienvolghens by het parlement van Vranckerijck nieuwe reglementen ghemaeckt sijn, tot weerynghe van dierghelijcke lichtveerdige straffen ende inquisitien; metsgaders ghedecreteert daeghsel personel ten laste van de rechters, het vonnis ghewesen hebbende, met interdictie van hun daerentusschen te bemoeyen met d'executie van hunne ampten, op peyne van valscheyt; ende om t'eyndighen met een exempel, 't welck voor veele dienen kan, het blijckt uyt de historien deser nederlanden dat dese peste in de stadt van Atrecht ontsteken

[p. 127]

sijnde, ontrent het jaer 1459, eenighe jaeren gheduert heeft, tot dat naer de lijfstraffe van menichte onnoosele menschen, altijt oorsaeck gevende aen voorder en voorder ondersouck, de kennisse van de gheheele saecke by hoogher handt ghenomen sijnde, verclaert is dat de voorseyde vonnissen ende executien qualijck ende onbehoorelijck geschiet waeren, de geconfisqueerde goederen gerestitueert ende de rechters naer d'exigentie van den casse gheamendeert sijn.

In der voughen dat het te verwonderen is dat sy hun al noch blyven aen den selven steen stooten, ende dat alle de voorschreven exempelen, verre van hun te hauden in hun debvoir, niet en hebben connen beletten d'irreguliere procedure van de ghedaeghde teghens Guislaine Isebrant, dies alhier questie roert.

Welcke Gislyne sy hebben veroordeelt ende ter doodt ghebrocht, als wettelijck beticht ende overwonnen van verbont ende vleeschelijcke conversatie met den duyvel, metsgaders andere tooveryen ende maleficien, niet jeghenstaende dat men in de selve procedure niet en vint als excessen, violentien, attentaeten ende nulliteyten op nulliteyten, claerelijck resulterende uyt de eyghen stucken van de criminele saecke voor hen gheinstrueert, ende alhier ten selven eynde gheimployeert; want, voor den eersten, het blijckt uyt de preparatoire enqueste in de voorseyde saecke, ghecotteert met de lettre A, dat men teghens de voorschreven Guislyne begonst heeft met eene speciale inquisitie, sonder datter eenighe generale voorgegaen was, ofte wettelijck ghebleken van voorghaende faeme, van de welcke sy eerst ondersouck ghedaen hebben met de voorseyde enqueste, niet teghenstaende dat het resolut is in rechte ende practijcke dat van dierghelijcke speciale inquisitien niet en can worden begonst, nochte voor gheoorloft ghehauden ita

[p. 128]

vagari cum discrimine alienae existimationis. Julius Clarus, lib. V, § fin. Pract. crim. quoest. 6. Damhouderius in Praxi crim. cap. 8, n. 16;

Namentlijck soo wanneer daer oock geenen denonciateur gevonden en wordt, noch decreet van den rechter omme informartien te nemen, waer sonder sy selfs aen de fiscaelen van den hove niet en sijn toeghelaeten; relaes tot d'Instructie van den selven hove.

Ten tweeden, ten is maer van noode de voorschreven enqueste naer te zien om te bemercken, - dat sy bestaet in verscheyde blaederen met diversche handen geschreven, die aen elckanderen niet en hanghen en van verscheyde canten met stucken ende broeken by een gheraept sijn; - dat oock, ten respecte van een goet deel van de getuyghen, niet en wort gheseyt wie van de leenmannen daer over ghestaen hebben; - ende dat ten opsicht van eene andere den naeme, oft in het wit ghelaeten is, oft aengheteekent den gheene van M^r Guille Buwe, geweest hebbende advocaet in de saecke, als dat is in confesso, ende blijckt uyt de schrifture van salvatien, by hem onderteekent, ende int geheel met sijne eyghen handt ghescreven, soo wel als eenighe ghetuyghenissen van de voorseyde enqueste; - jae dat de selve enqueste niet alleen [niet] behoorelijck ghesloten en is nochte by mannen van het voorschreven leenhof, greffier, ofte iemand anders onderteekent, ende by ghevolch gedestitueert van het publicq gheloof, waer mede dierghelijcke acten moeten worden becleedt.

Ten derden, dat hoe rouwelijck dese saecke int werck gheleyt is, evenwel seer luttel, oft om beter te segghen geene stoffe ghevonden en wort, de welcke soude moeten worden ghetrocken tot het stuck van tooverye oft verbont met den duvel.

[p. 129]

Den eenen van de getuyghen soude dickwils ghesien hebben eene swarte catte loopen naer het huys van de voorschreven Guislijne, die oock wel een peerdt soude hebben doen verschricken;

Den anderen soude in eene gemeyne camere een pouderken gevonden hebben, d'welck in eene waerme plaetse by de voorste ghesteken, begonde te roeren, ende in het vier ghesmeten, soo blauw gebrant heeft al oft het quicsilver hadde gheweest;

Den derden soude ghesien hebben dat haere caes-taefel becleedt is gheweest met vlasch ende clessen, soo dat de muysen daer oppe niet climmen en conden.

Eenen anderen claecht dat die asse van sijnen meulen maer twee jaeren ende een alf gheduert heeft.

Den desen seght dat sy 's avonts soude gheplast hebben in het water ende ghehoort ploff, ploff, ploff.

Den dien wilt hebben dat haere dochter ontrent den nacht, als het gesicht begint te mankeren, eenighe passen verre ghespronghen oft ghevloghen soude hebben.

Den derden vanteert hem moeder ende dochter oneerlijck geraeckt t'hebben.

D'andere sustineren respectivelijck dat sy over twee, dry, vier, ses, acht, thien en twelf jaeren soude befaempt sijn van tooverye, ende, om cort te maecken, seght veele van menschen ofte beesten, dewelcke gequollen en ghestorven sijn, oft genesen met kerckelijcke belesynghen, naer dat sy van de medecijnen verlaeten waeren;

Waer inne nochtans wel de meeste cracht soude konnen gemaeckt worden; by soo verre van den eenen cant de fame gethoont waere, met de circumstancien in rechten gherequireert, oft dat men in het segghen van de getuyghen quaeme te vinden de vereyschte uniformiteyt en een wettigh oorspronck van eerlijcke ende onpartijdige persoonen.

[p. 130]

Quandoquidem famae attendi non debet, quae a maledicis fortasse aut malevolis ortum habuit. Cap. Qualiter et quando 2 , de Accusationibus.

Ende van den anderen dat het quellen, sterven ende genesen van de voorschreven menschen ende beesten, niet en conde toegeschreven worden aen eene natuerlijcke en ordinaire oorsaecke.

In welcken geval luttel wercken kan eene ydele ende onsekere fame, principalijck in het stuck van tooverye, welcken aengaende namentlijck gheseyt can worden met den poëet:

Contemne famam, fama vix vero favet.

Want ten is maer van noode dat eene oude ende mismaeckte vrouwe in kijvage come met eene andere, om by preventie tooveresse genoemt te worden; ende luttel meer omme sulcx by slechte superstitieuse lieden te doen aennemen; met aentijginghe van alle sterften ofte sieckten daer ontrent voor ofte naer gheschiet.

Welcke opinie dickwils wort gevoet door onwetende medecijns, soo wanneer hun ontbreken de naemen van maligne ende extraordinaire cortsen;

Ende de groote faciliteyt van de gene, die uyt medelijden ofte anderssins olie in het vier gieten.

Waerinne te min can worden ghetwijffelt in desen, aenschouw nemende dat men niet gevonden en heeft in de voorschreven menschen ofte beesten eenich extraordinair teecken, twelke soude moeten gherapporteert worden tot eene supernatuerelijcke redene; want het gene geseyt wort van eene opengesneden koey die haer ingewant saude bedorven gehadt hebben ende vervult met eenighe wormen, is niet extraordinair; veele min tgene gheseyt wordt van Marthijnken De Raedt, de welcke, volghens de deposite van haren vaeder, open-

[p. 131]

ghesneden sijnde by M^r Pieter De Vynck, chirurgijn, om t'ondersoucken d'oorsaecke van haere doodt, en is anders niet bevonden als dat haere longher en partye van haer vleesch gheheel rodt ende bedorven was, gelijck dat seer gemeen is in de uytteerende siecten, by dierghelijcke teeckenen uytghewesen.

Indervoughen dat alle het ondersouck super ipso corpore delicti gedaen, contrarie is uytghevallen;

Ende dat by soo verre voordere experientie hadde genomen gheweest, naer alle waerscheynelijckheyt ten opsichte van d'andere tichten oock niet anders en hadde gevolght;

Sonder dat iet ter contrarien ghetrocken can worden uyt de ghenesynghe van eenighe menschen ofte beesten, naer dat sy eenighen tijdt souden overlesen gheweest sijn; mits dat'er niet soo familiair en is als dat de siekten ende ontsteltenissen natuerlijck wechghenomen worden met overlesen, selfs van contrarie remedien, by onervaren doctooren ghebruyckt.

Soo dat daer uyt het feyt van tooverye soo luttel can worden bewesen als uyt alle de voordere informatien, alwaer 't oock soo dat daeraen eenich geloove gegeven soude worden, des notoirelijck neen, als hier boven bewesen is.

Sijnde oversulx te meer te verwonderen dat men daer oppe niet te min soo lichtveerdelijck voorts gegaen is tot het aenslach van de persoone van de voorseyde Guislijne, oock sonder eenich advijs van rechtsgheleerden, die welcke de materie, by d'eerste consulte van den 16 february 1660, zoo insouffisant ghevonden hebben, dat men gheresolveert heeft dat den heesschere moeste doen voorder debvoir ende preuve, behaudens 's verweerders preuve ter contrarien;

Alhoewel dat men niet en vint dat den selven hees-

[p. 132]

schere eenighe naerder devoiren heeft ghedaen, jae oock niet eenighe wettighe preuve, wesende de siele van de saecke, ofte dat preuven ghelijck is; mits dat sonder daghement van partye ofte haeren procureur, ghelijck oock van de ghetuygen, ende selfs hier en daer sonder het afnemen van den eedt, by accumulatie van nulliteyten op nulliteyten geprocedeert is gheworden, niet tot eene distincte informatie over de tichten, tot laste van de voorseyde Guislijne overgegeven, maer alleenlijck tot een naect recollement van de voorschreven vicieuse preparatoire enqueste, voor het meestendeel privativelijck gheschiet ten overstane van Guille Bouwe, tsamen spelende den rechter en advocaet van de saecke, jeghens de clare decisie van rechten, namentlijck van den keyser Justinianus in L. unica Cod. de assessoribus.

Ende al oft dit soo wettelick beleedt oock van ghelijcken hadde moeten voltrokken worden, men bevindt dat het voorschreven recollement wederom met geenen secretaris, greffier ofte leenman en is onderteekent, ende alsoo oock uyt dien hoofde ghedestitueert van alle gheloof; waer door de voorseyde Guislijne te meer is worden gheprejudicieert, om dat sy, by gebrek van openynghe van de voorseyde enqueste, daer teghens niet en heeft connen segghen; gelijck sy wel ghedaen heeft teghens de feytelijckheden, die aen haer hebben moeten bekent gemaeckt worden; in der voughen dat sy op haere requeste van den 20 february 1660 van den hove staet becommen heeft van alle irreparabele proceduren, ende dat de ghedaegde¹ dienvolghens versonden sijnde voor den raedt ende procureur generael, en pretexterende niet misdaen te hebben teghens d'ordonnantie op het stuck van tooverye ghemaeckt, judicielijck belooft

1 De mannen van het leenhof van Belle en de schepenen derzelve plaets.

[p. 133]

hebben dat sy hun voor het toekomende daer naer souden reguleren; al ist dat sy inderdaet daer oppe soo luttel hebben ghepast, dat sy by middel van eene impertinente vraege oft de voorschreven Guislijne haer wilde laeten visiteren, om te bevinden oft sy niet en was ghesegeldt met den seghel van den duvel, haer gherust ghemoet lichtelijck hebben beweegt om sulcx toe te staen, jae selfs te versoeken; ende dienvolghens haere blootheyt, teghens de publicque eerbaerheyt, aen hunne ooghen voorghestelt;

Eerst, ter interventie van eenen befaemden scherprechtere alleen, ende daer naer by consulte van rechtsgheleerden, oock ten overstaene van doctoor en chirurgijns; soo nochtans dat sy haer niet en hebben ghesondeert; d'welck wederom maer en is gheschiet by den voorschreven scherprechter, die oock alleen ghesien heeft haere vlammighe ooghen, de straelen van de welcke sy apparentelijck ten respecte van alle andere conde binnen houden;

Urentes oculos inhibere perita.

Ende, in plaetse van eenen seghel, ghevonden tot dry teeckenen, waer van de twee, volghens het relaes van de voorschreven doctoor en chirurgijns, met eene spelle tot den hoofde toe doorsteken gheweest sijn, sonder eenich ghevoelen oft datter het minste bloet oft vochticheyt uytghecommen is; ende het derde geen ander ghevolch gehadt als eenen druppel daer uyt gheloopen; soo dat de voorschreven Guislijne gheworden is non venefica sed trivenefica, ende wy voor het toecommende gheleert dat den duvel, tot meerdere vasticheyt van sijn verbont, hem niet altoos en contenteert met eenen seghel, als dat tot hier toe wirt gehouden, ten sy, d'welck meerdere apparentie heeft, dat men diergelijck ondersoeck van boven-

[p. 134]

natuerlijke experientien eyndelijck ten desen regarde in geheel wechneme, alse dat in het leven van onse ouders geschiet is ten opsichte van de preuve met het water; want alsoo men meende by verscheyde experientien bevonden te hebben dat de tooveressen, in ghevolghe van hun verbondt met den duvel ghemaeckt, daer in niet en conden sincken, 't sy om dat sy afgegaen hadden het heyligh doopsel aen ons met waeter verleendt, 't sy om de lichticheyt aen hun ghegeven om 's nachts te beter te connen uytvlieghen. is t'eygentlijck uyt crachte van het voorschreven verbont.

Het is oock diversche eeuwen gheplogen gheweest, dat de befaemde van tooverye, naect, met ghebonden handen en voeten, gheworpen wierden in het waeter, om te sien of sy souden blyven boven swemmen; tot dat eyndelijck dese preuve generalijck ghereprobeert ende wechghenomen is; waer toe de saecke oock schijnt ghedisponneert te sijne ten respecte van het ondersouck van het duvelsteecken; aenghesien hetselve over langhe mishaeght heeft oock aen de schryvers, die anders de tooveryen wel het meesten sijn toegevende; ende onder andere aen Binsfeldius en Delrio, Disq. magicarum, lib. V, sect. 5, n. 28, alwaer hy, gheseyt hebbende quod quidam sagas volunt dignoscere ex eradicatione stigmatis in fronte, alii ex stigmate impresso, sed utrumque merito improbatum esse a Bensfeldio, voeght voor redene: quod diabolus stigma non omnibus inurat, sed iis tantum quibus diffidit eos constantes fore, ut jam alii observarunt quod item praecipuis non inurat, aliquando etiam deleat cum capti sunt; et quando non delet, id relinquat ut hanc superstitionem judicum foveat et sic nonnumquam innocentes plectantur; waer uyt lichtelijck staet te oordeelen wat ghevoelen dat men hebben can van dierghelijcke preuve, de welcke selfs aen meer

[p. 135]

onsekerheyt ende bedroch onderworpen is, als die van het water; ghelijck dat noch onlancx ghebleken is ten opsichte van andere teeckenen, t'sedert natuerelijck bevonden; relaes tot de preuven dienaenghaende by den heesschere ghedaen.

Wesende soo veel te considerabelder in desen, om dat het voorschreven oordeel oock al ghestreken is gheweest by den selven scherprechter, den welcken, daer inne sijne rekenynghe vindende, soo lichtveerdelijck heeft gheprocedeert dat hy hem vanteert met duusende vrauwen in deser voughen te hebben ghevisiteert, ende met honderden ter doodt ghebracht.

Huic manda, si quid rectè curatum velis.

Maer alsoo aen de voorschreven visitatie evenwel groot ghewicht gegeven wiert, nietteghenstaende dat sy oock niet en was gheschiet by doctoor en chirurgijn, ter interventie van eenen criminelen officier, volghens het advijs van rechtsgheleerden, ende het vonnis daer over gheslaeghen; maer ter contrarien by eenen criminelen officier, ter interventie van doctoor en chirurgijn, ende dat met eene spelle, in plaetse van een scherp instrument, by het voorschreven vonnis verheyscht, heeft den man van de voorschreven Guislijne goet ghevonden d'onbehoorelijcke maniere van procederen by de leenmannen van Belle, thaeren opsicht ghebruyckt, andermael voor te houden, met alsulcke effecte, dat men op den 27 july 1660 aen hun gheinterdiceert heeft voorts te vaeren met eenighe irreparable proceduren, sonder alvooren de stucken te beweghen in handen van d'advocaeten ghedeputeert in het feyt van tooverye, die te legghen in handen van de fiscaelen van desen hove, om, naer voorghaende communicatie, by hun aen den selven hove te doen, naerder ghedisponeert te worden;

[p. 136]

In een evident teecken dat men eene saecke van sulcke importantie, tot daer toe soo qualijck beleyt, niet en wilde voorders betrouwen aen advijsen van advocaeten; tsy ter oorsaecke van de ghecontesteerde jurisdictie tusschen de voorschreven leenmannen en schepenen van Belle, tsy oock ten opsicht van de voorgaende fauten by de voorschreven advocaeten geglisseert oft gheauthoriseert.

T'welck soo veel te lichtelijcker heeft connen gheschieden, om dat den eyghen advocaet van den bailliu voor het meestendeel het proces ten advijse ghedraghen heeft, als dat compt te blijcken uyt sijne quittancien ende requesten, ten eynde van tauxatie van sijne vacatien, deel makende van het proces alhier gheemployeert.

Doch het effect van dese serieuse ordonnantie is wederomme gelijck alle d'andere geëludeert en misacht gheworden; mits de voorschreven leenmannen daer en tusschen andermael ghesonden hebben naer advijs; oock aleer de saecke daer toe ghedisponeert was, oft dat de voorseyde Guislijne eenighe contrarie preuve ghedaen hadde; waer van sy op eene renonciatie van eenen procureur versteken is gheweest, niet tegenstaende haer desaveu ende instantien dien aengaende ghedaen, die in eene crimininele saecke, waerinne oock contrarie defensien worden geadmitteert, hadden moeten in acht ghenomen worden; maer ghelijck daer op niet en is ghelet, soo hebben sy oock weynich gepast, als sy hun gheinsinueert gevonden hebben van de voorseyde ordonnantie; ghemerckt sy, dien niet tegenstaende, op een pretext dat twee advocaeten van Ipren souden geantwoort hebben dat hun sulcx toegelaeten was, voortsgegaen sijn tot een scherp examen van de voorschreven Guislijne, in ghevolch van het voorgaende advijs, by hun alhier middelertijt genomen, al ist dat oock ghe-

[p. 137]

supponeert dat eenighe twijffelachticheyt gheweest hadde in de voorschreven ordonnantie, de selve hadde moeten privativelijck aen den hove voorgehouden worden, cum ejus sit interpretari legem, cujus est condere; te meer, alsoo alhier insgelijcx was hanghende eene formele litispendentie over het subject van jurisdictie, tot daer toe vervolght, dat de saecke eyndelijck gedurende de selve by den hove gheëvoceert is gheworden den 13 ouste 1660.

Dit alsoo sijnde, heeft eventwel het ongeluck van de selve Guislijne en de continuatie van de voorschreven leenmannen gewilt dat sy in den halsband ghestelt is; ende daer inne gheweest sijnde ontrent de sesthien ofte seventhien uren, sonder iet te kennen, aldaer noch vijf uren ghelaeten is gheweest, naer dat het decreet van evocatie aen de voorschreven mannen wettelijck gheinsinueert was; ende dat op een ydel pretext dat de sake niet meer en was in haer gheheel, niet teghenstaende dat het selve hun notoirlijck niet en conde excuseren, namentlijck mits sy by de voorschreven evocatie waren ghepriveert van alle jurisdictie; alwaert dat sy anders eenighe hadden gehadt; maer, om dat dese tragedie niet en soude blijven onvoltrocken, hebben hunne attentaeten gedurich gecontinueert.

Ende al oft naer eenighe ijdele ende onwettighe bekentenisse, by onbehoorlijcke tormenten uytgheperst, niet en hadden gheresteert als haer ter doodt te brynghen, hebben gheconspireert met de voorschreven schepenen van de plaetse, om haer t'samen te justicieren, ende alsoo illusoir te maken het voorschreven decreet van evocatie, geduerende de voorseyde contentie van jurisdictie, beneffens het ghebodt van haeren persoon ende stucken van het proces-crimineel alhier overtebrynghen.

[p. 138]

D'welck soo gheseyt soo ghedaen is gheweest, en het vonnis van de doodt uytghesproken ende gheexecuteert, sonder eenich advijs van rechtsgeleerden, jae ghelijk het schijnt, uytte eyghen personele antwoorde van een groot deel van de ghedaeghde, sonder de stucken int gheheel gelesen te hebben, indervoughen dat dese leste acte soo wel als alle de voorgaende proceduren wederom met nieuwe ende excessive nulliteyten besmet is.

Want, voor den eersten, ten was niet gheoorloft an de ghedaegde te misachten het voorschreven advijs, teghens het voorseyde reglement cracht hebbende van weth, en waer aen sy hun judicielijck hadden verbonden;

Ten tweeden, ten was hun niet gheoorloft tot dierghelijcke sententie over te gaen, eer dat het ghebleken was aen wie de jurisdictie toequam.

Aenghesien dat het in rechte vast gaet quod jurisdictio sit jurispublici, neque privatorum pactis dari possit. Unde si judex competens cum incompetente pronunciaverit, etsi alioquin hic ordinaria jurisdicendi potestate fulgeat, sententia redditur nulla, ut respondit Innocentius in Cap. Cum super De officio judicis delegati.

Waerinne te min swaricheyt ghemaeckt can worden in desen, regaert nemende aen de voorschreven evocatie suspenderende de jurisdictie, soo wel van de schepenen als van de leenmannen, ende annulerende alle 't gene sedert is geschiet, Cap. Ut nostrum, De appellationibus, et Cap. Pastoralis, De officio judicis delegati; sonder dat daer teghens gheseyt can worden dat d'evocatie maer en soude ghesciet sijn gedurende de contentie by mutueel accort onderbleven; want behalvens dat sulcx in allen gheval aen den hove hadde moeten voorgehouden sijn gheweest, cum postquam superior semel manum imposuit, inferior se intromittere non possit, nisi ejus

[p. 139]

relaxatione obtenta. D.D. ad. d. Cap. Ut nostrum de appellationibus.

Het blijckt uyt de voorschreven conventie dat sy niet en hebben gheaccordeert over het recht van jurisdictie; maer alleenelijck over het feyt van de justicie in questie; ende, by voorder consequentie, dat in het selve accoort niet en is te vinden als eene illusie, te min verdrachtelijck, om het nadeelig ghevolch tot verwerpinghe van de decreten van de opperhoofden aen een factieux ghemoet van de dinghtalighe partyen; als dat in ghelijcken kas bemerckt ende ghereprobeert wort in Cap. Bone 2 §. Nec obstabat Depostulat. praelatorum in verbis: Nobis frequenter eluderent et judicium nostrum ex eorum pendere arbitrio videretur.

Ten derden, het was resolut dat aen de belijdenisse van de voorschreve Guislijne ten minsten geen gheloof en can worden gegeven; soo omme dat sy was uytgeperst by eene onwettige torture, inghevolghe van eene procedure van alle canten met nulliteyt besmet, adeoque non sufficientibus legitimis indiciis, quo casu confessio nulla est et invalida, etiamsi millies foret ratificata. Farinacius, Quest. Crim. 37, n. 110, alsdat men, in termen van preuve, de voorschreven Ghuislijne geene openynghe ghedaen en heeft, ick en segghe niet van eenighe eticquetten, die in het proces niet en worden bevonden, maer van de naemen van de gherecolleerde getuyghen, jae haer gheweygert contrarie preuve ende defensien.

In welck gheval op de uytgeperste bekentenisse geen regaert en can worden genomen: cum utique nullius momenti sit confessio quae emanavit ab eo cui negata fuit defensio vel copia indiciorum. Farinac. Quest. crim. 39. n. 84.

[p. 140]

Om niet te repeteren dat het meestendeel van de belijdenissen gheschiet is by continuatie van de pijnbanck, naer dat het decreet van evocatie aen de voorschreven leenmannen gheinsinueert is gheweest.

Cum tamen extorta confessio vel pendente justa appellatione a sententia torturae multo magis evocatione pro nulla censeri debeat et invalida. Farinac. Q. 38, n. 17.

Ten vierden, 't is soo verre van daer dat men soude connen verstaen dat by de voorschreven belijdenisse versterckt soude wesen de materie uyt de voorseyde informatien ghetrocken, dat, ter contrarien, om niet te segghen van de reprochen daer teghens overghegeven, ende by de ghedaechde voorby ghegaen, alle 't ghene hier opgheworpen is, mette tichten daer uyt geformeert, by eene standvastighe ontkentenisse in de torture, gepurgiert is gheworden; uytgenomen alleene het gene raect de beesten van Botteville, den welcken in de preparatoire enqueste niet en is ghehoort als van den advocaet van den bailliu, ende in terme van preuve by hem alleene gherecolleert, selfs sonder afneminghe van eenighen eedt, absolutelijck verheyscht, op pene van nulliteyt.

Alsoo dat op een syde ghestelt d'on waerschijnelijckheyt ende difformiteyt van de bekentenissen, met de voorschreven informatien, niet en can worden gheseyt dat oock ten dien regaerde soude blijken van eenich corpus delicti; in der voughen dat, op de bekentenissen, dien aengaende voorghehouden, niet en soude connen ghelet worden; alwaert oock soo dat sy soo claer waere ghestelt, als sy nu bevonden wordt op eene contrarie plaets vol van suspecte radiatien, relatief tot vlieghende papieren, hier ende daer gheschreven, waer uyt alle de belijdenissen tsedert by een gheraept sijn, sonder datter nochtans eenighe andere ghevonden wort, raekende

[p. 141]

eenich particulier feyt, ofte ticht, haer opgheleyt; verre van daer dat voorders soude blijcken van eenich corpus delicti, by haer bekent.

Ten vijfden, dat oversulcx seer ydel is dat de ghedaeghde soo veele blasoneren op de voorseyde belijdenissen, quasi in confessum nullae aliae judicis partes sint, quam in condemnando.

Want, al ist dat het selve mach waer wesen in civiele saecken, het is nochtans notoir dat sulcx niet en can worden ghetrocken tot de criminele; ende dat desen aenghaende van het feit consteren moet, eer de confessie can worden aenghenomen, 't welck soo trivial ende ghemeen is, ghelijck oock alle het gene hier vooren is ghededuceert, dat men niet en weet wat de ghedaechde willen segghen met de maxime soo dickwils voorgheworpen, quod ignorare ea quae usu et scientia praestantissimi ignorant, nullius vel levissimae culpae sit.

Want, in der waerheyt, hoe can het sijn dat persoonen, ervaren in rechte ende practicque, niet en souden weten dat men in het wild geene informatien beginnen mach; - dat de selve niet en connen ghenomen worden by den advocaet van partye; - dat sy moeten wettelijck ghesloten worden, emmers van iemant onderteeckent wesen; - dat de abandonnementen behoorlijck moeten ghedecreteert worden; - dat de preuve in eene soo importante saecke distinctelijck moet gheschieden; - dat de ghetuyghen moeten gheëedt wesen; - dat de selve preuve moet bevesticht sijn met publicq gheloof, immers wesen in legale forme; - dat aen den verweerder, op wat pretext dat het sijn mach, niet en can worden ontseyt sijne contrarie defensie, als hy sulcx is versouckende; - dat de reglementen in het stuck van justicie niet en worden voor de gansen gemaeckt; - dat

[p. 142]

d'interdictien van den superieuren rechter effect moeten sorteren, tot dat sy behoorelijck gheweert sijn; - dat in criminele saecke van noode is dat het blijckt de corpore delicti; - dat d'evocatie by eenen superieuren juge wechneempt de jurisdictie van den inferieuren; - dat, in prejuditie van dien, niet en can voortsghegaen worden tot eenighe judiciele acten, veele min tot de continuatie van de torture; - dat de belijdenissen, in de selve torture ghedaen, moeten becleedt sijn met legaele forme; - dat in de acten moet connen onderscheet ghemaeckt worden tusschen de ghetuyghen, preparatoirelijck ende in termino probante ghehoort; - dat eenen advocaet hem niet en behoorde te bemoeyen met het officie van den rechter; - dat het consent ofte accordt van particuliere, geene jurisdictie gheven en can; - dat over de judicature niemant staen en mach, als de gene aen de welcke de selve jurisdictie is competerende; - dat een accordt om iemant te verwijsen in prejuditie van evocatie, namentlijck sonder de contentie van het recht dien aenghaende ghecontesteert, niet en can ghehauden worden als voor illusie; eyndelijck, dat het advijs van rechtsgeleerden, waer aen sy hun verbonden hauden, ten opsicht van acten van minder consequentie, niet en soude plaets grijpen ten regaerde van het oordeel des doodts, twelck meerder deliberatie is verheesschende:

Nulla umquam de morte hominis cunctatio longa est.

Hier toe voeght het luttel stoff oft materie uyt alle de voorschreven irreguliere proceduren resulterende; d'aenslach van twee of dry andere persoonen op d'enkele denonciatie van de voorschreven Guislijne, in de torture ghedaen, d'obmissie van behoorelicke confrontatie naer het selven aenslach, die in desen ghevalle ende in dierghelijck crim niet en hadde behooren naerghelaeten te

[p. 143]

worden, beneffens alle d'andere excessen, in het voorschreven proces al en tomme¹ occurerende, ende oordeelt oft de conjunctie van soo veele merckelijcke fauten, volghens de leerynghe van de doctooren, niet meer gheschaepen en is om te doen presumeren dat de rechters gheweest souden sijn in dolo, immers in lata culpa, als wijs te maecken dat sy al hebben ghedaen dat van de ervarenste persoonen soude connen verwacht worden; maer alsoo men van den eenen cant wel wilt ghelooven dat sy hun soo verre niet en hebben vergeten van doleuselijck, ende teghens hun ghemoet, de voorseyde Guislijne ter doodt gebrocht te hebben, in welcken ghevalle sy met ghelijcke pene des doodts souden moeten ghestraft worden, Farinacius, De variis ac diversis criminibus, Quoest III, n. 179.; soo en kan, van den anderen cant, niet ontkent worden dat sy de voorschreven proceduren beleyt hebben ten minsten met eene groote onervaerentheyt; ende van ghelijcken op nulle ende onbehoorelijcke acten, sonder souffisante materie, ende teghens alle forme, by continuele attentaeten voortsghegaen sijn tot de executie des doodts, verheysschende claerder preuven als de sonne des middachs; indervoughen, dat al ist dat sy de selve pene niet en sullen moeten onderstaen, eventwel in eene soo swaere ende crimineele saecke, naer de ghelegentheyt der selve, arbitrairelijck moeten ghestraft worden, volghens de leerynghe van den voorschreven Farinacius, D.q. III, n^o 180, post Joannem Frabium, aliosque ibidem citatos, ende d'arresten in het beginsel van dese schrifture ghequoteert, by de welcke in saken, die in verre naer niet vervult waeren met soo veele fauten in de forme ende materie, niet alleen de vonnissen quaet ende nul verclaert sijn, maer

1 Al ende omme.

[p. 144]

daerenboven de rechters respectivelijck ghesuspendeert, ende naer d'exigentie van den cas wettelijck gheamendeert sijn; waer toe oversulcx by den heysscher ook ten rechte gheconcludeert is.

FISCAEL.

Zy gevoucht by de stukken van den processe.
Actum den 14 november 1664.

(Geteekend) L. VAN DEN EYNDE.