Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5

[p. 424]

Oud record wegens een leengoed, gelegen by Borne, in de provincie Limburg.

De heer Ecrivisse, vrederegter te Eecloo, lid van den provincialen raed van Oostvlaenderen, heeft de goedheid gehad my eene oude kopy van het navolgende, voor de kennis onzer vaderlandsche regten zeer merkwaerdig stuk toe te zenden. Die kopy heeft, geleden eenige jaren, nog gediend by de regtbank van Maestricht, alwaer zy eene zekere authenticiteit verkregen heeft, welke in de provincie Limburg nimmer schynt betwyfeld te zyn geworden. Al de bepalingen, in dit Record vervat, bestonden ten jare 1790 nog in volle kracht en werking, zoodat het bestuer der domeinen, onder het voormalig gouvernement, geen regt heeft kunnen doen gelden om de Graetheide, als domeingoed, aen te slaen.

Voor het overige ontvangt de lezer in dit stuk een staeltje van het Limburgsch geschrevene dialect, dat zeer sterk naer het hoogduitsch overhelt, en reeds platduitsch mag genoemd worden. Myne aenmerkingen op den tekst dragen een cyffer aen het hoofd; die van den heer Ecrivisse eene kapitaelletter. Zie hier den inhoud.

[p. 425]

Het was een heer tu¹ Born, der² was gebohren uit Overlant³, uit Hungarien: coninc Sanderbout^A was he⁴ genaemt, ende lach by sijne vrouwe ende sliep, ende Godt sant hem in sinen sin, dat he sich met haer vereent⁵, dat he woide⁶ geven den armen luden een gave om Godt, want he hadse dicwils gebracht in grooter noot; ende sijn huisvrou beliefdet hem⁷ dat he hun gaef den bosch, geheten de Graet, metter heiden ende weiden^B, om dat he voor tijden dese landen metter luiden deck⁸ gebracht hadde in groot lijden, met rouwen ende branden, soo dat he aen hen sijn siele wederom woude quijten. Ende des selven morgens, doen he op was, bracht⁹ he sinen heren, die by hem waren, wat hem Godt hadde gesant in sinen sin, die dy¹⁰ saecke gerne holpen vermeeren, ende ginck [met hen ter kercke]. Dou¹¹ dy mess uit was dede he eenen man op sinen perde sitten. Gelijc dat de heren water genomen hadden, voer

1 Tu, toe, te.

2 Der, die.

3 Overlant, Duitschland over Rhyn.

A Is dezelfde als Zwyndebold, Suindebold of Zwentibold. Hy hield zyn hof veelal te Born op een oud, thans nog bestaende, kasteel, Grasbroek genaemd. Te Born, op dit kasteel, wordt den troonzetel nog bewaerd [nu nog??], op welken de koning zat onder het middagmael, toen hy de Graetheide ten geschenke gaf.

4 He, hy; gelyk doorgaens in het platduitsch.

5 Dewyl hy zich met haer vereend had.

6 Woide, woude.

7 Beliefdet hem, stond hem met liefde toe.

B Wordt hedendaegs genoemd Graetheide, beslaet eene oppervlakte van 6666 bunders Valkenburger maet, en ligt midden in de 14 gemeenten; in 1820, 1821 en 1822 is dezelve voor goed verdeeld, naer een langdurig proces, terwyl de minder volkryke gemeenten ieder voor 1/4^e wilden bedeeld zyn, daer Sittard, Geleen en Beek staende hielden dat het getal huishoudens tot grondslag der verdeeling moest dienen. Dit laetste stelsel is aengenomen door de regtbank van Maestricht, en by die gelegenheid is de authenticiteit der charte erkend geworden.

8 Deck, dik, dikwyls.

9 Bracht, berichtte.

10 Dy, die.

11 Dou, doe, toen.

[p. 426]

den eten, reidt he van der bruggen; ende coninck Sanderbout hadde hem geseit: so wy veel¹ kerspelen dorperen² dat he omrijden konde, binnen der maeltijt, dy³ souden den bosch, de weiden, ende heiden gehoren. So reit he eerst aen tot Born, van Born tot Guttekoven, van Guttekoven tot Leimborg^C, van Leimborg op Sittart, van Sittart op Munstergelehn, van Munster-

1 So wy veel, duitsch: so wie viel, zooveel.

2 Kerspelen dorpen, prochien, dorpen die een kerk hebben.

3 Dy, voor dyn of dien.

C Het tegenwoordige dorp Limbrecht ontleende zynen naem van een oud versterkt kasteel, meest met leemsteenen, in de zon gedroogd, gebouwd. Aldaer bestaet nog eene soort van kasteel of feodael huis, hetgeen tot aen de fransche omwenteling behoorde aen de magtige familie van Bentinck, wier leden stem hadden in het duitsch verbond.
Men diene te weten dat de oudste titels, van Leimborch gewag makende, hetzelve Limbricht noemen, en niet Leimborch. Deze titels echter, welke zich bevinden in het bezit der doorluchtige familie von Bentinck und Lerodt zu Lerodt, klimmen op tot veertiende en vyftiende eeuwen.
Ook staet er verder, dat de bode reed van Berg op Papenhoven: tusschen Berg en Papenhoven echter ligt een dorp Obbicht genaemd, waervan Papenhoven nu slechts eene sectie is. Waeruit men kan afleiden dat, toen deze gifte plaets had, Obbicht nog niet bestond, en echter weet men met zekerheid dat het bestaen van dit dorp ten minste tot de dertiende eeuw opklimt.
Meerdere bewyzen aenhalen ware overtollig, daer nooit iemand in het Limburgsche de authenticiteit der charte heeft in twyfel getrokken. Het is tevens niet geheel aen deze stof vreemd te melden dat twee zusters van dien zelfden koning Zwyndebold of Zanderboudt, een myl afstands van Born, te Susteren namelyk, een klooster gesticht hebben, in hetwelk zy beide, de eene na de andere, Abdissen geweest en begraven zyn. Nog over weinige jaren vond men er derzelver grafsteenen; doch deze ook waren eene splinter in het oog der Vandalen van 1789, en dus begrypt men wat er van is geworden.

[p. 427]

gelehn tot op Geleen, van op Geleen tot Beeck, van Beeck tot Eesloo, van Eesloo tot Stein, van Stein quam he aen die Heuserlinden, ende daer stont een witt ros gesadelt; ende sijn perd was moe, ende he stond [op] van sinen perde, ende saet op dat witt ros, ende liet het sijne op de straet staen, ende reidt doen voert, van dan¹ tot Ormont^D, van Ormont tot Berg, van Berg tot Biecht, van Biecht tot Papenhoven, van Papenhoven tot Buchten, ende reit so tot Houtumb, ende vant daer een alde² wijff by den valderen³ staen, ende badt haer dat sy hem het valderen op dede, des sy niet doen en woude. Ende doen wart hem een teicken gedaen dat dy heeren geten hadden. So reit he omme Houtumb, ende was noch tot Born ter goeder tijt dat coninc Sanderbout met sine heren wederom water namen vander maeltijt. Ende doen vertoech⁴ he den heren wo⁵ he all gewest was, ende wy⁶ het hem all gegangen⁷ was. Doen ginc coninc Sanderbout sitten, ende ordineerde die rechten ende breucken⁸, die voortaen, hy ende alle toekomende heren van Born, weder souden hebben, dat die⁹ overheeren bliven souden aen dy vorscreven gemeinten, ende, omme des gemeenen orbers wille, dat den bosch niet vergankelick en worde.

1 Dan, danen, daen, van daer.

D Stadje aen de Maes, vier uren gaens ten noorden van Maestricht; was vroeger eene vesting, is thans tot den stand van dorp overgegaen en wordt Urmond genaemd, van eene beek, genaemd de Or, of Ur, aen wier mond het zich bevindt.

2 Alde, oude.

3 Valderen, valdeure? De heer Ecrivisse merkt aen dat men hedendaegsch in den Limburgschen tongval nog zegt vauren of vauderen, om een soort van bareel aen te duiden, zynde een sluitboom, die op een pael draeit, en den weg afsluit.

4 Vertoech, vertelde; 't zelfde als vertrok voor vertelde.

5 Wo, waer.

6 Wy, anders wie, hoe.

7 Gegangen, gegaen.

8 Breucken, breukboeten.

9 Dat die, opdat die, ten einde zy.

[p. 428]

In den eersten, sprac he tegen den dienaer, so¹ die vrouwe van Houtumb den dienaer niet doorlaten en woude, so sint² de gemeenten van Houtumb toten ewigen daghen quijt der heide.

Voert sal een heer van Born, [die] nu is ofte namaels wesen sal, ein overheer bliven, ende sal den vorscreven bosch doen heuden³ met twee fürsteren⁴; der⁵ sal he einen setten, ende dy gantse gemeente van den xiiij kirspelen den anderen. Sy sullen beide geeidt sijn ende gesworen sijn den here van Born ende auch⁶ der gemeinten beide hunne rechten te bewaren; ende daeromme [dat] ein heer van Born diesen vorscreven bosch heuden sal, als vorscreven, so sal ein heer van Born dat hoge recht hebben vander vors. gemeinten, ende auch dat wilt, dat daer op sijn sall, ende auch die keuren⁷ dy op den vors. bosch vallen sullen, als hier naer bescreven staet, ende auch haet⁸ die heer van Born ein einde uit den vors. bosch gespleten⁹, vor sinen kamerbrant, dat geheten is den Freebosch^E. Ende niet meer rechten en sal ein heer van Born in den vors. bosch meer hebben, te bosschen noch te howen¹⁰.

Item dit sijn de rechten, die die gemeenten op den bosch hebben:

In den eersten sal ein iegelijc priester, [die in] enich

1 So, alzoo.

2 Sint, zyn.

3 Heuden, hoeden, bewaren.

4 Fürsteren, vorsters, houtvesters.

5 Der, van dezelve.

6 Auch, ook.

7 Keuren, bekeuringen, keurgelden, boetgelden.

8 Haet, heeft, bezit.

9 Gespleten, afzonderlyk.

E Thans een veld, genaemd Vreebosch, op 10 minuten afstand van Born. Zoolang de heeren van Born gezag uitoefenden over de Graetheide hebben zy den Freebosch als leen bezeten, doch, na de fransche omwenteling, verviel dit regt: de Freebosch viel aen de 14 gemeenten, en werd in 1824, zoo ik vermeen, verkocht; dezelve is groot ontrent 70 hectaren.

10 Te bosschen noch te howen, om te bosschen (hout te zamelen) of af te houwen (te kappen).

[p. 429]

van die vors. keirspels woent, ende bedient die kirch, hebben des jaers vier wagen grun hout, in den vors. bosch, dat is te weten, tot elcker hochtijt (Kersmis, Paeschen, Pinxten ende Allerheiligen) ein foeder, ende daer für sal ein ieder priester vors. alle sondagh in sine kirspels kercke bidden, ende dan bidden vor conninc Sanderbout, ende sijner huisvrouwen sielen; ende vort so mach een iegelick minsch, der wont in eenich [van der] vors. xiiij kirspelen, boschen, wanneer dat he wilt, op alsulcke keur als hiernaer bescreven steit.

Item ist saecke dat imant in desen vors. bosch fiert¹ mit wagen, als he hout² soe roept he, als he laet³ soe bitt⁴ he, als he vaert so vleut⁵ he. Kan he dan also sere gevaren, dat he met sinen vorsten perd op sinen hoff can comen, daer he woont, [ende] dat dy vorster⁶ hem naer comen, so sal dan dergene, dy den wagen drijft, sijn roed achterwarts schoten⁷, ende daer mit sal he quijt sijn op den tijt⁸.

Maer ist sake datten dan dy vorster achtervolgen konnen, eer he op sijnen hoff can komen, ende dat he geladen heeft eenig van dryer keuren hout⁹, dat is te weten eycken, beucken oft linden, so sal de fürster dat

1 Fiert, vuert, vaert.

2 Hout, hout kapt of zamelt.

3 Laet, oplaedt.

4 Bidt, bidt.

5 Vleut, fluit.

6 Vorster, voor vorsters; op zyn duitsch.

7 Syn roed achterwaerts schoten. Door deze woorden versta ik dat de wagendryver, indien hy slechts het voorste paerd van zynen wagen op den grond van zyn hoeve kon brengen, de geheele lading, welke nog achterwaerts (dat is buiten dien grond) ware gebleven schutten (bevryden) konde. Roed schynt my toe het gerode, het aengeredene, het aengevoerde te zyn; van het verbum ryden. Men vindt wel eens geroden voor gereden. Roed staet tegen ryden, gelyk voer (voeder) tegen voeren.

8 Op den tijt, op dien tyd, voor dien keer.

9 Van dryer keurenhout, een van de drie keurhouten.

[p. 430]

fürste¹ perd uitspannen ende pinden² fur dry rins gulden, sonder enech wederseggen des jenes der³ dat perd is, ofte dat hout; ende dier vors. dry rincs gulden sal twee sijn den here van Born vors., ende den vorster ein.

Ist sake die fürster imand vinden konnen [die] keur hout⁴, der niet en vuert mit wagen, den⁵ sullen die fürsters penden dat wapen, ofte dat bijl, daer he mit hout, ende en laten hem dat niet losen, sy en willent doen⁶. Vort so mag men tacken van den keurhout houwen, ende alle ander hout van der erden [oprapen], sonder der dryer keurhout, eycken, beucken, linden vors., op die keuren⁷. Ende waert saken dat emand keurhout afgehouwen hedde, ende blief daer liggen over den derden dach, ende enich minsch van de xiiij kirspelen vindet, ende kost bewijsen dat so lang afgewest is, so ist verlegen hout, ende mag enich minsch van die xiiij kirspelen wechführen, sonder misdoen.

Item ist sake dat jemand voert in den bosch met wagen, ende dat he wederom op sinen hof comen kan, dan so is he fry, als vors. is, maer vindenne die voerster, so mogen sie dan het vorste perd penden voor een raet evene⁸, ofte vijf scillinge daer voor te geven; ende ein karfuhr twee en half scillinge; ende einen krouwagen voor vijf penningen; ein bussel, die ein minsch dreecht für ein alt meurtjen⁹, ende des daghs niet als eins, ende die klein keuren sijn den furster¹⁰, ende daer en laet¹¹

1 Fürste, voorste.

2 Pinden, penden, panden, aenslaen.

3 Der, die, aen wie.

4 Hout, houwt, kapt.

5 Den, dien.

6 Ten ware met der vorsters toestemming.

7 Op die keuren, op pene van de gestelde keurboeten.

8 Een raet evene, een gelte of stoop even.

9 Ein alt meurtjen, een oud moorken; zekere penning.

10 Sijn den furster, behooren den vorster.

11 Laet, voor leidt, ligt.

[p. 431]

den heer niet aen. Ende waert sake dat jemand enich keurhout afsnede mit segen¹, dat ware gestolen, ende [in] den heren wille, sonder lijf ende lit te benemen².

Ende want³ ein heer van Born siet oft vernimpt⁴ dat dat bosch vors. so seer vernielt, ofte te scande geit, so mach he den bosch doen te vreden leggen⁵ mit rade der xiiij kirspelen dorpen vors., op einen dag als he wilt; maer so moet he dan des naesten sondags daer bevorens doen gebieden⁶ in de xiiij kirspelen kercken, dat sy komen op eenen genomden dag in die naestgenoemde weke, aen den selven bosch, tegen Berg, op den Reursack^F; ende blief einiger man van die xiiij kerspelen dorpen buiten, ende en ware den heer van Born ende des bosch rechts niet gehorsam, op den vors. dag, der⁷ in de kircken geboet weer⁸, soo mag der here van Born, met rade der anderen, die daer weeren, soe verre als jemand uit den kirspelen op de vors. holtgeding⁹ weren, wael afsluiten¹⁰; maer weer daer enich ander kirspel van de xiiij kirspelen sterc van luiden, die mogen hun wael leenen, mar van hunne luiden, ende daermet sullen sy hunner gerechticheit bliven, dy sy tot den vors. bosch hebben, ende dan sal met rade van de xiiij kirspelen van

1 Mit segen, met de zaeg.

2 De straf daervan zou in s'heeren wil staen, zonder echter lyf of lid van den dader te mogen nemen.

3 Want, wanneer.

4 Vernimpt, verneemt.

5 Te vreden leggen, in staet van vrede (fr. treve) leggen, zoo dat het voor zekeren tyd onaengeroerd blyve.

6 Gebieden, aenzeggen.

F Tegenwoordig genaemd de Welschenheuvel, waerschynelyk uit hoofde eener neerlaeg welke de Franschen aldaer leden, zoo myn geheugen goed is, in 1546, tegen de beide vereenigde legers van de hertogen van Gelder en Gulick.

7 Der, die.

8 Geboet weer, geboden ware, afgekondigd ware.

9 Holtgeding, Houtgeding, dag van beraedslaging wegens het bosch.

10 Wael afsluiten, wel afsluiten, wel tot een besluit komen.

[p. 432]

den gemeinten den vors. bosch te vreden leggen ses jaer, ofte dry jaer, daernaer, dat den heere mitder gemeinten orbar dunct te sijn, in aller maten ofte sake. Were dat emand, binnen den tijde dat he te vreden leeg, boschde, het waer grün hout ofte takken van vors. dryer keurhout, mit wagen, mit karren, ofte met busselen, den¹ die fürster finden, eer he op sinen hoff comen konde, als vors. es, den sullen die vors. fürster penden für den hogen keur. Ende waert sake dat desen vors. bosch alsins te vrede lege, ende dat een here van Borne imand geeft hout in den vors. bosch, des weer luttel ofte veel, soo müchten alle die vors. gemeinten wederom boschen, als si eerst deden, eer he te vreden gelacht was². Ende het waer auch sake dat emand, door ofte neven den bosch, voer met kar ofte met wagen, ende dat hem iet breect aen sijn getouwe, een ront³, ofte een tonge⁴, ofte ein witz⁵, so mag he ein ander in den bosch houwen, ende leggen dat alde⁶ op de plaetz, ofte tbosch te vreden legge ofte niet, sonder eenich misdoen.

Voort, waert sake dat dy fürsters imand finden, der geboscht hette⁷ in den vors. bosch, mit nacht ofte mit dag, ofte op geboden vierdag, den mogen sy boertochten⁸ ofte vangen tot des heren will, sonder hem lijf ofte leet⁹ af te nemen.

Item ofte emand, die woonde in die xiiij kirspelen, hout inden bosch gehaelt hadde, vry sijnen goede, ende die buiten dy xiiij voerden, dy fürsten, ofte emand der

1 Den, dien.

2 Gelacht was, gelegd was.

3 Ront, rondse, reep, rad.

4 Tonge, by Kil. Examen: lingua sive lingula qua in ansa huc atque illuc nutat, dum lancibus aequatis respondeat summo puncto.

5 Witz, wisse.

6 Alde, oude; het gebrokene of versletene stuk.

7 Hette, hadde.

8 Boertochten, borgtochten, doen borg stellen.

9 Leet, lid.

[p. 433]

in die xiiij kirspelen woonde, mogen dy luiden dan aenbrengen ende boertochten. Die dat gedaen hebben sullen aen den here sijn vervallen, tot sinen wille, sonder lijf ofte leet te nemen.

Ende dergelijcx ofte een huis vanden hout uit den bosch getimmert were [dat] en mag [men] niet afbreken ende buiten den kirspelen verkoupen, ende weer¹ dat eerste werf aenbrengt sal sijn gerechticheit daeraf hebben, oft die vorster gedaen hedden. Ende waert sake dat emand boschde in den vors. bosch, der niet en woonde in die xiiij kerspelen, het ware met wagen ofte sonder wagen, ende dattet emand vonde, der woonde in die xiiij kerspelen vors., die mochtenne penden² voor den hogsten keur, gelijc ofte emand van den fürster hem vonden hedde; ende wanneer een heer van Born enich hout weg gaf so is dengene, der dat hout gegeven is, als he it aef houdt, den fürsteren sculdich, van jeder hout, een alden groot; ende waert auch sake dat emand vanden fürsteren gebortocht wierde, ende seggen woide³ he en ware niet te recht gebortocht, so sal de here van Born tot sijn genogen⁴ een holtgeding doen maken, wie⁵ dat vors., ende wat hem dan die xiiij kirspele wijsen, naer der konden⁶ van den fürsteren ofte goede luiden, dat mag he nemen.

Ende waert sake dat emand gewesen wort op den hogen keur, ende man ofte wijf en stelden den keur niet af, so sael ende mag de heer van Born die voerster senden in den kirspel daer he woent, ende doen des menschen gesinnen⁷ dat sy te hem senden te Borne, voor

1 Weer, wer (hoogduitsch) wie.

2 Mochtenne penden, mochten hem (den dader) panden.

3 Woide, woude.

4 Naer zyn beliefte.

5 Wie, als.

6 Konden, getuigenissen; ook wel oorkonden geheeten.

7 Gesinnen, als in gebreke blyvende bekend maken.

[p. 434]

sinen keur, ende en doen sie des niet, soo sullen sy alle van denen¹ kirspel der gemeenten met sinen toebehor quite sijn, alsoo verre als sy hen krygen connen².

Ende als he den tot Born heeft³ soo mag [hine] halden⁴ toter tijt tou dat he de keuren ofte keur betaldt, so wy⁵ dat gelegen is.

Ende wolde een heer van Born hyvan⁶ voerder besceit sien oft horen, van den vors. xiiij kirspelen, so sullen sy het bewisen met hunne boschen ende houwen⁷, driven, ende vlieten, ende varen, tot de vors. gemeinten, uit ende in, als sy dat over menige jaren herbracht hebben, ende met hunne gemeine veestraten⁸, die uit elken kirspel comen weer op de vors. gemeenten, ende dat sijn hunne sigels ende brief, die van gantzer werden sullen sn, ten ewigen dagen, so gelic sy hiertoe gehalden ende gegeven sijn.

Item de fürsters sullen alle sondagen te Born ter messe comen, ende, als die misse uit is ouch met⁹ op den berg gaen, ende dan sal men hun die sop geven, ende sy sullen by hunnen eyd, den¹⁰ sie gedaen hebben, die rechte waerheit seggen, [vander] keuren ende breuken [die] den heer bennen der vors. weken gevallen sijn, ende dan is die heer [sculdich] elken füster alle jahre einen grauwen winters tabbert.

Item int jaer ons heren duisent vier hondert ende ses

1 Denen, dien.

2 Zy alle, die deel maken van dit kerspel, zullen hun regt van gemeenschap verliezen, by zoo verre het aen hen gestaen heeft den dader te vatten.

3 En als (de heer van Born) dien (dader) te Born heeft.

4 Halden, houden.

5 So wy, zoo als.

6 Hyvan, hiervan.

7 Zoo zullen zy daervan bewys doen door het constateren van hunne gebruiken en herkomsten ten aenzien van het bosschen, houwen, enz.

8 Veestraten, straten langs waer het vee heen en weêr trekt.

9 Ouch met, ook mede.

10 Den, dien.

[p. 435]

en tachentich waert gantz verdragen allen den genen die in de xiiij kirspelen wonen, die opgaende bruggen hebben, dat dy opden vors. bosch geen gerechticheit en hebben, want sie huns selfs heerlicheit hebben; ende willen[si], man sal sie bortochten, ofte sie¹ daerop doen boschen ofte houwen.

Item enich halfwenner², der in die xiiij kirspelen wont, ende met hunne naburen gein herscappie hebben en wolden, sullen afgesloten worden, toter tijt tou dat sy gemoet sijn³ met die naburen lief ende leet te lijden. Doen sijt daerenboven, men sal si bortochten. Ende alle dese vors. puncten staen alle weeg⁴ tot erkentenis der xxviij man⁵.

Aldus onderteekent⁶:

Dat vors. gecollationneert uten principale, dat ich vonden hebbe int ampt van Born, opten diesdage in juny, genaempt hoymaent, anno xv^c xxxiij.

Renovatum per me Johannem Jacobum Salden.

Sittardt den 19^den january, 1766.

Deze kopy is door geen handteeken of zegel bekrachtigd. Waer er gapingen in den tekst schenen te bestaen heb ik het ontbrekende tusschen [] aengevuld.

J.F. WILLEMS.

1 Ofte sie, indien zy.

2 Halfwenner, halfwinner, zeker soort van pachters.

3 Gemoet syn, gezind zyn.

4 Alle weeg, allerwege, allezins.

5 XXVIIJ man; vermoedelyk scheidsmannen. Men ziet dat deze § betrekking heeft tot een ander stuk, en slechts by aenteekening hier toegevoegd is.

6 Aldus onderteekent. Dit beduidt zooveel als: lager stond nog aengeteekend.