Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5 (1841)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5

(1841)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Spreekwoorden aen geestelyke zaken ontleend.

Interdum vulgus recte sapit.
Hor.

De spreekwoorden maken de mnemotechnique wysbebegeerte des volks uit: deze is niet louter bespiegelend, maer uitoefenend; zy is dus vol levenssap. Schaersch zyn de omstandigheden des menschelyken levens, waerin die bezielde spreuken, wien de wysheid der volkeren tot moeder was, geen raed, en les, en leere, zouden kunnen aenbieden.

De spreekwoorden zyn 't erfdeel van den vader tot den zoon, hetwelk van alle nalatenschappen 't minst verandering ondergaet, even als 't karakter des volks, waervan zy eene afspiegeling zyn: zy maken de gesprokene overlevering uit, welke van geslachte tot geslachte herbloeyt.

Misschien vindt men, buiten 't Oosten, geene landen, waer de spreekwoorden in de samenleving zulk eene groote rol spelen, als by den Nederlander. Diep doordringend van aerd, bemint de Belg de tael van die volkswysbegeerte, wier orakelen voor elk verstaenbaer zyn, als ten algemeenen gebruike ingerigt. De spreuken der vaderen zyn een rykdom, waeraen de franschsprekende en fransch-denkende Belg verzaekt, en deze gevoelt dit zelf zoo wel, dat hy somtyds tegen wil en dank mêegesleept wordt, om in zyne langue par excellence et universelle een vlaemsche spreuk in te vlechten. Assuitur pannus...

De verzameling van die onverborgen schatten, welke, als de romeinsche oudheden, door geheel ons vaderland verspreid zyn, zoude tot een dik boek gedyen. Wy herin-

neren ons ter snede de woorden des Predikers: ‘Van vele boecken te maken en is geen eynde, ende veel lezens is vermoeyinge des vleesches.’ De spreuk is oud maer niet verouderd, en een once van zulke Oosterspeceryen geldt meer dan menig pond van Europeesche reukwerken.

Ook gevoelen wy ons de lust niet om, als de snedige Erasmus, een nieuwen foliant over de spreekwoorden in de balans der ontluikende Belgische letterkunde te leggen: hy kon wel lichter wegen dan de luttel bladeren des Predikers, en, als een pluimtjen, voor den eersten adem der kunstkenners wegstuiven. Wy willen ons ditmael bepalen tot eene kleine verzameling van spreekwoorden, die op het H. Schrift, de legenden, kerkgebruiken, en andere min of meer godsdienstige omstandigheden, zinspelen.

Indien eenige derzelve thans min gebruikt, of min verstaenbaer zyn voor 't algemeen, ja, zelfs voor anders vry ervarene persoonen, men schryve dit toe aen den gang der eeuwen. De Bybel, die zedelyke en staetkundige hoeksteen van 't maetschappelyk gebouw der voorgaende tyden, is aen velen onder ons nu zoo onbekend als de Koran; ook de gouden legenden hebben reeds een ruimen tyd in 't stof der afgebrokene kloosters gelegen, schoon bestemd om met de oude Ridder- en Dierenromans afgeborsteld te worden.

'T valt moeyelyk en meestal onmogelyk, het tydstip der wording van menige geestelyke spreekwoorden na te gaen. By de volgende kan die regel uitzondering lyden, is het niet wegens't wanneer? dan toch wegens't na wat tydstip?

 

't Synode van Dordrecht zal om zynent wil niet gehouden worden.
Hy liegt als of hy Luthersche psalmen zong.

Dewyl die psalmen kerkelyk ongetrouw waren.

Dat is een sterk argument tegen de Socinianen.

Zie Sprenger van Eijk's Vaderlandsche spreekwoorden.

Hy is een omgekeerde Armeniaen.

Dit zegt men van een opengespouwene, gestoofde baers. Zie den zelfden schryver, Nal. op vad. Spreekw., Rotterdam, 1839, II, 16.

Daer geen dwang is, is geene eer, zei de koster, en hy sloeg de beelden in zyn kerk.

Waer eer voor vrees of ontzag gebruikt wordt (Matt. I, 6). Hier mede komt overeen de spreuk: De Heer uit, de eer uit (Tuinman, II, 159).

Hy riekt naer de Noormannnen (of naer den mutsaert).

Hy is heterodox: By misslag gaet mutsaert in mostaert over, die toch niets met de lyfstraf der ketters gemeen heeft.

Hy drinkt gelyk een Tempelier.
Hy zag noch heiden, noch christen.

Uit de kruisvaertstyden.

Hy snuift gelyk een ketter.

Die vergelyking wordt by ons algemeen op elke overdrevenheid toegepast, doch faelt wel eens, zoo als in 't gezegde: Hy vloekt als een ketter.

Men moet de heiligen vieren gelyk zy zyn.

Een gezegde dat naer de hervorming, of, gelyk wy straks zeiden, naer den mutsaert riekt.

Het H. Schrift.

Doe Adam spittede en Eva span’ Wie was doe een edelman?
't Is wonder wat Adams kinderen al brouwen.
God zal 't voorzien, sprak Abraham.

Naer aenleiding van Genesis.

Hy weet wel waer Abraham de mostaerd haelt.

Verbasterd uit het woord mutsaerd, en ziende op Isaacs gezegde, toen hy, ter offering 't gebergt betrekkende, de brandstof wel zag, maer t' overig niet.

't Is een kalf Mozes.

Men vergelykt een zachtmoedig mensch by dit dier, dat geene horens heeft om te stooten. Mozes wordt mede (Numeri 12:3) als een zachtmoedig man opgegeven. De spreuk kan wel eene verkorting zyn van: 't is een kalf zacht als Mozes. (Zie Sprenger van Eijk, Nalezing op vaderlandsche Spreekwoorden. Rott., 1836, blz. 57, en De Jager, Taalkundig Magazijn, III, 98.)

't Is een Rebecca.

Van een snaterige vrouw, klankspeling op bek in 't woord Rebecca.

Zy is uit den stam Levi.

Levis mulier: eene platte woordspeling.

Die kan gewinnen zyn nature ’ is sterker als Samson t'elker ure.
Die zyn leed met leed wil wreken ’ Salomons magt zal hem ontbreken.
Als David zyn volk telde, verloor hy den stryd.
Hy is zoo wys als Salomons kat (waerby ook gevoegd wordt:) die van wysheid de pooten brak.

Van een onnoozel mensch: het onverstand van Salomons kat word hier tegen zyne bekende wysheid overgesteld.

Het lot valt altyd op Jonas.
Arm als Job.
Hy is gelyk van Gods hand geslagen (als Antiochus).
Hy draegt Uriaes brieven.

Hy is verraden.

Iemand verzenden van Cayphas naer Pilatus, of van Pontius naer Pilatus.

Eene verbastering van Pilatus naer Herodes: 't laetste welligt om de gemakkelyker uitspraek der beide namen met eene P beginnende.

't Is een Judas
Hy is de Joden overgeleverd.
Zy leven met hem gelyk de Joden met Onz' Heere.
't Is een Ecce homo.
Ik wil gaen, en Pilatus zyn offer brengen.
't Is een theologus, of getuige, als Judas een apostel.
't Roept er al Barrabas op.

't Schreeuwt er al tegen: 't spreekwoord is ook verbasterd in de toepassing.

't Is hem te vergeven, hy weet niet beter.

Naer aenleiding van Luc. 23:34.

Hy is van St. Thomas volk.
Hy meende dat hy in Abrahams schoot was.

Op Lazarus zinspelende.

't Is een ryke vrek.

Staet in verband met het voorgaende woord, als tot dezelfde parabel behoorende.

Hy heeft van de dertig penningen medegenoten (of: niet gehad).
Hy heeft van de gersten brooden niet gegeten.

't Ziet op de overlevering door Judas, en 't mirakel by Joh. 6:9.

't Is niet secundum Lucam.

Waerom juist die evangelist uitgekipt? Om dat er gespeeld wordt op Luc. 1:3, 4.

By het heilig graf waken.

Vergeefsche moeyte doen.

Lucas schryft daer niet van, of: 't Is juist geen Evangelie.
't Is een Zedebeus.

'T is een sukkelaer.

Zy zit al in sinte Anna 's schapraê.

Van een bejaerde maegd, by wie het druifje tot rozyn overgaet: wegens Ste-Anna 's hoogen ouderdom, toen zy baerde.

Zy ziet er uit gelyk een Magdaleen. - Hy gelykt een Lazarus.

Diepbedrukt, ellendig.

Op Bybelplaetsen schynen de volgende spreuken te zinspelen:

 

Hy neemt geen blad voor den mond.

Gen. 3:7. Ook wil men dat de oude tooneelspelers, voor 't uitvinden der maskers, hunne aengezichten met vygebladeren bedekten, en dus van hunne wagens de voorbygangers vry havenden.

Daer schuilt een slang onder 't loof.

Gen. 3. 't Kan ook de vertaling zyn van 't Virgiliaensche: latet anguis in herba.

De duivel heeft het vragen gemaekt.

Hy komt voor als de eerste vrager. Gen. 3:1.

't Is een zure appel om in te byten.

't Schynt genomen uit Gen. 3, 6.

Wacht u van die God geteekend heeft.

Uit Gen. 4, 15, doch slaet, by liefdeloos misbruik, op gebrekkigen.

Dat schreeuwt.

Gen. 4:10, en 18:20. Jak. 5:4.

Hy ziet of hy er zeven op had.

't Kan zien op Pharaos droom van de zeven magere koeyen.

Iemand uit den droom helpen.

Gelyk in Gen. 41:1 en Dan. 3.

Men komt met koussen en schoenen in den hemel niet.

Er schynt gespeeld op Exod. 3:5.

't Was als of een paerd sprak. - 't Is als of de steenen spraken.

Van een wonder geval. Een sprekend peerd komt by een oud heldendichter voor, doch de Bybel gewaegt slechts van een sprekende ezelin. De andere spreuk is ontleend aen Luc. 19:40.

Onder iemands vleugelen schuilen.

Bybelstyl.

Na dat de man is, is zyn kracht.

Genomen uit Richt. 8:21.

't Hoofd in den schoot leggen.

't Zal op Samsons geval met Dalila zien.

Hoe komt Saul onder de profeten?

Dit is genomen uit 1 Sam. 10:11, 12. Iemand antwoordde tot jongelingen, die hem dit spottende toeduwden: Hy komt zyns vaders ezelen zoeken.

Hy ploegt met een anders kalf.

Uit Richt. 14:18, genomen.

't Is een man als David, had hy maer een harp.

't Zal zien op Sam. 16, 18.

Hoe past hem dal harnas, of wambuis?

Ontleend uit Davids geval I Sam. 17:38, 39.

Iemand met zyn eigen zwaerd dooden.

D.i. met zyn eigen redenen wederleggen. 't Is ontleend uit I Sam. 17:51.

Hy zoude haer op de handen dragen.

Schynt ontleend uit Ps. 91:12.

Hy is 't byltje kwyt.

Ziet op 2 Koningen 9:20.

't Is een kind van Ninive.

Van een weetniet, die geen onderscheid tusschen zyn linker en rechterhand weet te maken, uit Jon. 4:11.

Hy is te ligt bevonden.

Uit Dan. 5:27.

Hy ziet zyn hulp in de poorte.

D.i. hy steunt op hen, die 't bewind hebben. Men weet dat oudtyds de rechters hunne zitplaets in de poort hadden. Ziet Spreuk 31:23. 't Is genomen uit Job. 31:21.

De derde streng maekt den kabel.

Prediker 4:12. Tres faciunt collegium, of: de derde man brengt den praet aen.

Hy gaet naer huis.

D.i. hy gaet sterven: trouwens het graf is 't huis der overledenen. Job 30:25. Pred. 12:1.

Hy laet violen zorgen.

Zou, volgens Tuinman (I, 9) afgeleid zyn van Matth. 6:2 8 wegens 't onbezorgd wassen der bloemen, en wel met verwisseling der lelien in violen. Eenvoudiger ware de verklaring: Hy laet een ander zorgen, die, als de speelluî, tot zoo iets niet geroepen is.

't Is een muggezifter.

Ontleend uit Matth. 23:24. De Joden zogen wynmuggen uit, om zich door geen drinken van bloed te verontreinigen: zygen is in ons spreekwoord tot ziften overgegaen, waer mede 't verwant is. De Statenbybel heeft: Gy blinde leidslieden, gy die de mugge uitzuiget, ende den kemel doorzwelget. Van Leemputs Nieuw testament draegt: Blinde leyts-lieden, uitziftende eene mugge, ende eenen kemel doorzwelgende.

't Is door 't oog van een naeld gekropen.

Uit Matth. 19:24.

't Is den broeder van noode.

Uit denzelfden Evangelist 21:3.

Daer zal niet een haen naer krayen.

Schynt op den haen te zien, die, by Petrus verloochening, tot zyne vermaning kraeyde.

Hy liegt als een wagter.

Van een logenaer, gelyk de omgekochte grafwagters waren. Matth. 28, 12.

't Zal uitkomen, al zouden 't de vogelen uitbrengen.

Kan genomen zyn uit Prediker 10, 20. In plaets van vogelen zegt men ook wel krayen, of kranen, en dan ziet het op 't bekende geval van lbycus.

Hy heeft den fynen mantel omgehangen.

Genomen uit Zach. 13:4. Vergelyk daer mede Matth. 7:15.

By ja, en by neen.

Dit zal zien op Matth. 5:37.

Dit is in de woestyne gepredikt.

By zinspeling op Joannes den Dooper, maer te onregt door 't misbruik des woords woestyn. Matth. 3:4, 5.

Een vermaelde wand.

Zoo heet Paulus (Akten der Apostelen) een' boozen regter.

God.

Mild was de oudheid in spreekwoorden, waerin die heilige naem voorkwam. Hy werd zelfs wel eens te veel gebruikt, of misbruikt. Van de Turken vertelt men, dat zy een beschreven papier vindende, dit opnemen en wegleggen, uit vrees dat er letteren in mogten voorkomen met welke Gods naem geschreven wordt. Hoe voorbeeldig voor vele Christenen! Wy hebben op den Heere de volgende gezegden ontmoet:

God leeft nog.
God leeft ’ die alles geeft.
God zegene ons.
't Is wel gezeid: God help u; maer de arme luî hooren 't noode.
Niemand volmaekt dan God alleen.
Alle ding heeft een eind, behalve God.
In God is 't al. Niet zonder God.
't Is al niet wat God niet is.
Vreê ’ is God meê.
't Gaet zoo God wil: God gaf, God nam (Job).
Zoo 't God voegt ’ my genoegt.
God beschikt over nacht.
't Is al goed wat God doet.
Die God te vriend heeft, hem schaedt geen schepsel.
Die op God betrouwt ’ zyn geluk is menigvoud.
Dien God behoedt, is wel behoed.
Dien God helpt, hem mag niemand krenken.
Die God bemint boven al ’ hem treft geen ongeval.
God en de reên ’ komen overeen.

De deugd, uit God gevloeyd, is immers maer de praktische reden.

God en de eer waren nooyt gescheiden.

Onwaer. Beter zegt Thomas tot den Tyd:
 
Tu naquis: l'Éternel te prescrivit la loi.
 
Il dit au mouvement: Du temps sois la mésure.
 
Il dit à la nature:
 
Le temps sera pour vous, l'éternité pour moi.

Die een vyand op de wereld heeft, heeft niet een vriend by God.

 
Voor hem is geen ruste meer.

Men zal één God hebben, en veel vrienden.
Gods vriend, aller wereld vyand.

Dat men God onttrekt vaert dikwils ten duivele waert, of: Om Gode geven armt niet; wat men onthoudt, gaet al verloren.

Cats zingt:
 
Siet de saeck is soo gelegen,
 
Waermen iemant gunste biet,
 
Daer is straks des Heeren seghen;
 
Milt te gheven aremt niet.

God heeft veel meer dan hy ooyt vergaf (weggaf).
Wat God iemand geeft zal hem St. Pieter niet ontnemen; of: Heeft het my God bescheert (beschoren), St. Pieter en neemt het my niet.
God is een heer, de abt is een monnik.
God geeft de koe, maer niet by de hoornen. - Tot Gods hulp behoeft arbeid.
Rep handen en voeten ’ God zal 't verzoeten.
Help u-zelven, zoo helpt u God.
Stroop uwe armen, en zeg: God woud's.
God helpt den sterkste.

Dit zal op de kampgevechten, of zoo gezeide vonnissen Gods, zien.

God geeft de ganzen den kost wel, maer zy moeten dien plukken.
God geeft de vogelen den kost, maer zy moeten er om vliegen.
Als men het God opgeeft, dan is 't wel half verloren.
De vreeze Gods is 't beginsel der wysheid.

Spr. Salomons, I:7.

Als 't God verdriet, zoo verdriet het al de wereld.
's Volks stem is Gods stem.

Versta: Wat alle man zegt, is gemeenlyk waer.

God borgt wel, maer en scheldt niet kwyt.

God kan wel een tyd borgen.
God is geen spreker ’ maer op zyn tyd een wreker.
Ons Heere zal wel uit zyn vensterken kyken.

Beranger heeft een onhebbelyk gebruik gemaekt van een dergelyk spreekwoord.

Wy leven by eenen God, maer niet by eenen koop, of: koopman.
Hy gaet niet anders dan of hy God, onzen Heer, by de voeten had.
Welaen, 't zy gelogen of 't zy waer ’ God geve een goed koornjaer.
Die God tot een maegschap hadde, zou op een kort ryk worden.
Er neemt geen wyf een ouden man om Gods wille.
Is dat een oorlog, zoo geve God dat het lang dure.
God windt aller menschen misdaed op één kluwen.

Dit wil zeggen, dat hy ze allen samenvoegt, zoo dat er hem geen van ontgaet.

Wat duert eeuwelyk anders dan de genade Gods?

Voorwaer eene verhevene gedachte!

Het zal wel komen dat God lief heeft.
Ik wil u wel wat zeggen, dat van God niet wezen zal.

Niet zoo waer als of 't van God kwam; geen evangelie.

De duivel is Gods aep.
Daer God een kerk stigt, bouwt de duivel een kapel. Of: Doe God het vuer schiep, schiep de duivel den ketel.

Dit laetste hoort men wel 's winters, als een over 't vuer gehangen ketel 't warmen belet.

Wie zich aen God gelegen laet, diens einde is goed.

Oulings: Wie sich an Godt laet, des eynde wert wel goed raedt.

God laet iemand 't water wel aen den mond komen, maer niet daerin.

Hoe wildet toch hebben? Wilde God wezen?
Van God gezonden, schoonvonder myne.

Wat schoone vond is de myne.

God en verleent geenen mond of hy verleent er den kost toe.
Onze lieve Heere heeft wonderlyke kostgangers.
Onze Heere bidt voor geen mangelaers.

Mangelaers bedyen niet.

Onz' Heere bleef gezond.

Alles viel wel uit.

Te winter regent het overal ’ Des winters, daer God jont den val.
Als God een mensch plagen wil, dan byt hem wel een muis dood.

Dit schynt te zien op den ongenadigen bisschop Hatto, die door deze dieren in den nog bestaenden toren, in het Bingerloch, opgeknauwd werd.

Dertig met God.

Tuinman (I, 9) wil dat sommigen in het tellen geen dertig willen noemen, of zy voegen er by: met God! als een tegengif, en dit wel om dat Christus voor zulk een getal zilveren penningen is verkocht.

God woud 's, is aller beden moeder.

Een oude spreekwyze als blykt uit de bewoording: woud's, dat is woude es, wou het. De eerste aller wenschen is: wilde het God!

God schept den dag, en hy gaet (of kruipt) er door.
Laten Gods water over Gods akker gaen.

Onbezorgd leven, en zich aen den regen die op 't gras van 't kerkhof valt niet bekreunen. Zoo zoude ik het eer verstaen, dan gelyk Tuinman doet, die zegt: 't spreekwoord is genomen van vloeden, die men door geen dyken
of dammen zoekt te keeren. Sprenger van Eijk (Vad. Spreekw. 1841) wil het daer van afleiden, dat by overstroomingen de rustplaetsen der dooden zoo veel mogelyk tegen 't geweld van het water bezorgd en beschut worden.

God wil geen gegeven goed.

Wat men zelf gewonnen heeft, schenkt meest genot.

Als God een land plagen wil, zoo beneemt hy de heeren hun wysheid.

 
..... Cet esprit de vertige et d'erreur
 
De la chúte des rois funeste avant-coureur.
 
Racine.

Buer houdt, God houdt.

Vry duister: wil 't ook zeggen, die wel staet met zyn buer, staet wel met God, leeft rustig?

Laet God raden, die heeft een wyze moeder gehad.

Zoo vindt men dit spreekwoord opgegeven, dat onzin is. Moet het ook wezen: die God laet raden, voor beraden, beschikken?

God bejegende menig, die hem groeten konde.

In den arme: wat gy den minste myner broeders gedaen hebt, hebt gy my-zelven gedaen, staet er geschreven.

Zalig is hy die God alle dag ziet, en zyn erfheer eenmael 's jaers.

Die God ziet in zyn werken: de wereld is de verbloemde voorstelling van de Godheid, zegt de wysgeer Sallustius.

Al dat onz' gebuerman heeft ’ dunkt ons beter dan wat God ons geeft.
Hy wil God een vlassen baerd aennayen.

Is 't een calembourg: God tot een vlasbaerd willen maken? of ziet het op de mysterien der middeleeuwen, toen men Dieu et ses saints par charité speelde; en misschien de zinnelyke voorstelling der godheid een gouden baerd gaf,
zoo als de heidenen de standbeelden hunner Goden byzetten. Regnier (Sat. VI), het verval der zeden, by den voortgang der eeuwen, schetsende, zegt:
Et l'hypocrite fit barbe de paille à Dieu.
waerover men de uitlegging van Brossette kan nalezen.

Zoo als de weerd is, zoo beraedt hem God de gasten.
God behoede ons voor groot geluk!

Ware in den eigenlyken zin een zeer wysgeerig gezegde; doch 't ziet op wat wy een vlaemsch geluk plegen te noemen, b.v. als er iemand van den trap valt, en zich de ribben niet breekt.

't Is een Gods kind.

Van een simpel mensch: misschien speelt het op 't bekende:
beati pauperes spiritu!

't Is een God, een pot.

Overgegaen by ons in pottegot, 't is al pottegot, 't is al uit éénen pot geschept, hetzelfde.

Gedwongen eed ’ is God leed.
Als 't God behaegt ’ is 't beter benyd als beklaegd.
Boerenargheid en Gods barmhertigheid is ongrondeerlyk.
Die een boer goed doet, doet God leed.

By deze en dergelyke spreuken herinnere men zich, dat een spreekwoord niet altyd een waer woord is: de spreuken zyn de wysheid der volken, doch deze redeneeren wel eens gelyk individus1.

Wy zullen dit God en de molenaer laten scheiden.
God en de molenaer scheiden veel.

Is 't woord hier een woordspeling, en ziet het, betrekkelyk God, op 't beoordeelen over voor ons duistere zaken, en, betrekkelyk den mulder, op 't scheiden of breken van graenstoffen? Voorbeelden van dergelyken voorvaderlyken
wansmaek zyn: Duren is een schoone stad, maer Kortryk ligt er by; dat, topographisch, onzin is. Iets beters klinkt: Meenen ligt by Kortryk.

Geef God geen beschimmeld brood.
Dat stuert ons God by Gerbrand.

Van onverwachte hulp. Sartorius zegt die spreuk niet te kunnen verklaren.

Hy zou wel van Gods autaer nemen.
Hy is God en heel de wereld schuldig. - Hy heeft ter wereld Gods niet.
Die 't God gunt, geeft hy 't slapende somtyds.
In 't geluk en 't ongeval ’ dat God een' schikt, hy krygt het al.
Wy mogen niet verder dan God wil.
God weet alle ding.
Nu mag men zien dat God nog leeft.

By de lyfstraf van een booswicht. Domme spreuk. Beter zeide een wysgeer tot een gelukkigen en boozen Godsloochenaer: Hoe kan ik aen God twyfelen, als ik u zie leven?

Zeg, of doe, dat het God hoore, noch verneme.
Is er een goed, God hael ze allen.

Voor: Indien er een goed is, enz., van slecht volk sprekende.

Hoe barmhertiger zang, hoe Gode aengenamer.

Barmhertiger, voor slechter. Ook hoort men wel eens zeggen: 't is barmhertig slecht.

't Zal zyn: God help!

't Is verloren gezongen.

Iets daer geen God help! op valt.
Hy zoekt werk, en bidt God dat hy er geen vinde.
Spyt God en den duivel geboren.
Hy vraegt naer God noch den duivel, of: Hy vraegt naer God noch naer een goed mensch.


Niemand zonder dit ’ dan die 't al bezit.

Versta daer onder: zonder dit gebrek.

Tot onze oude eedvormen en uitroepingen behooren:

 

God help my niet, zoo 't niet alzoo is!
Zoo moete God naer uwe ziel tasten!

Men zie voorts 't artikel over eenige nederlandsche vloeken, eeden en uitroepingen door Willems, voorkomende in de Nederduitsche Letteroefeningen, Gent 1834, bl. 218-230.

Jezus.

Jezuken schudt zyn beddeken uit.

Als 't sneeuwt hoort men by ons die naïve spreuk: zoo zeggen de Hessenlanders ook, als de sneeuwvlok stuift, dat het Frau Hollen is die haer pluimenbed uitschudt, waervan het dons in de lucht omvliegt (Grimm, Sagen). Van denzelfden aerd is de spreuk op den vallenden regen: Ons lieve Heerken sprooyt zyn wywater.

Ons Heeren appelken ontnemen.

Die spreuk, gebruikelyk voor: den arme doen betalen, zal op 't kindeken Jesu zien, dat wel eens met een appel in de hand verbeeld wordt.

Hy zou onz' Heere van 't kruis bidden.

Gelyk men van sommige heiligen in de legenden leest.

H. Geest.

't Was gelyk de H. Geest die 't my ingaf.
Ik wensch u den H. Geest in uw lichaem.

Ik wensch u opheldering van verstand.

Engelen.

Hy kan kallen als een engel.

Paulus heeft gezeid: al kon ik spreken als een engel, bezit ik de liefde niet, ik ben niets.

Engelken op straet, duivelken over den haerd.
Elk denkt zyn duivel een engel.
Vroege engelkens worden jonge duvelkens.
De engelen woonen in den hemel, hier heeft men met menschen te doen. - Menschen en zyn geen engels.
't Was of een engelken in mynen mond p...e.

Dit passen de lekkerbekken op goeden wyn toe: de spreuk pleit niet zeer voor de kiescheid der ouden, die overigens uit andere gezegden doorstraelt.

Als man en vrouw 't malkanderen brengen, dan lachen de engeltjes in den hemel.

D.i. als de echtgenooten zich een dronk toebrengen. 't Zal spelen op Lukas 15:7.

Hy heeft een goeden engel gediend.

Zinspeelt op den engel bewaerder, en wordt gezegd als iemand eenig geluk wedervaert.

Zy spreken als engels ’ en doen als bengels.

O.L. Vrouw.

De boter slacht O.L.V.: zy verbetert alles.

Helle.

Als 't regent en de zonne schynt, is 't kermis in de hel.

Veel is er over dit gezegde getwist (Zie Tuinman I, 308, en De Jager Taalk. Mag. III, 122). Welligt wil het eenvoudig zeggen: Waer er twist valt, juicht de hel. De Groningsche spreuk luidt: Als het regent en de zon schynt, bakken de heksen pannenkoeken. Men kan 't verstaen: Waer twist uitbreekt, juichen de booze vrouwen.

Eigen wil barnt in de hel.
't Geld brengt den mensch in de hel, en blyft er zelf buiten.
Hy leeft of er hemel noch hel ware.


Hy vervloekt hem in den helschen afgrond.

Vervloeking, daer, zoo men zegt, put noch galg in vergeten is, of: waer de hairen van op 't hoofd ryzen.

Zie dat gy niet loopt uit het vagevuer in de hel.

Van Scylla in Charybdis.

Dat mag in hel noch in hemel.

Van een verfoeyelyke daed.

Hemel.

In den hemel zyn.
Dit is gevonden geld: 't valt uit den hemel.
's Menschen zinlykheid is zyn hemelryk.
Hy meent daer door een stoel in den hemel te verdienen.
De potschrapers komen in den hemel niet.
Iemand met beloften azen ’ is een hemel voor de dwazen.
Kost en kleer' ’ 't hemelryk, en dan niet meer.
De hemelen zyn ons vaderland.
Wat van den hemel valt, dat schaedt niet.

Vagevuer.

Op het vagevuer kennen wy alleen 't volgende:

 

Hy heeft hier zyn vagevuer op de wereld.

Heiligen.

't Scheepken van St. Pieter kan wel waggelen, maer 't kan niet vergaen.
Myn St. Pieter.

Myn sleutel.

't Is St. Pieters visscher.

Hy is ongelukkig, hy vangt niets. Ontleend uit Luc., S, 5, of Job, 21:3.

St. Pieter op onz' Heere leggen.

Anders: 't is de boer op den edelman. Gemeene kost na iets lekkers eten.

Geld by visch, Peter by Pauwels.

Trouw by koop, bevestigd door geld.

Hy woont buiten alle Gods lieve heiligen.
Geheel de St. Crispyn.

Al 't boêltjen. Het gereedschap der schoenmakers, wier patroon de H. Crispianus is, is vry omslachtig.

'T is St. Rochus met zynen hond.
Hy staet wel met Ste. Apollonia.

Van eenen grooten eter.

St. Marten heeft er zyn kruk in gestoken.

Van een vat dat langer dan naer gewoonte loopt.

Hy heeft leelyk op den rooster gelegen.

Zinspeling op St. Laurens.

Hy is van de zeven slapers.
Hy heeft kleine apostelen.

Kindertjes.

Als het Gode niet en belieft, zyne heiligen en mogen niet; of: en kunnen het niet gebeteren.
Arme luî maken ryke heiligen.

Dit is offeren boven hun vermogen om de gunst dier heiligen te bekomen.

Ik viere geen heiligen die ik niet gevast hebbe.

Ik wil slechts het goed genieten waerover ik gearbeid (gevast, gespaerd) heb.

Ik geloove geen heiligen of zy moeten brood eten.

Ik hou meer van levende dan van doode helpers.

Geen sant ’ verheven in zyn land.
Elk land ’ heeft zyn sant.
Hy is een heilige daer men wel een kaers mag voor ontsteken.

Hy staet met een roode letter in den Almanak.

Gelyk dit slechts met heiligen 't geval was, wier feestdag men vieren moest.

Hy is een afgezette sant.

Wiens feestdag afgezet is.

Hy moet naer St. Reinuit.

Hy is verloren.

St. Lors een kaers ontsteken.

Van die lorssen en borgen, eer zy naer St. Reinuit moeten.

Steekt St. Blydert een keers op.

Nieuwe woorden mogen de tael verryken, maer nieuwe heiligen, zoo als deze, by welken men St. Jutmus en St. Nimmermeer kan stellen, quid juris?

St. Thomas de wasscher.

Op St. Thomas dag gaen de vrouwen aen 't wasschen en plasschen tegen den hoogtyd van kersmis.

Een martelaer.

Van een wafel, die stuksgewyze uit het yzer komt.

Lier is vol Gommers.

Naer aenleiding van St. Gommer, patroon dier stad.

Dus krygen de heiligen hun was.
De heiligen komen om hun was.

Dit ziet op de wassen kaersen in doodsnood beloofd, maer na 't geval zelden ontsteken, volgens de spreuk: Was ik er uit, 'k en gaf geen duit, en wordt gezegd, als iemand na langen uitstel voldoen moet. Na dat Jupiter Saturnus verjaegd had,
L'on ne pria les Saints qu'au fort de la tempéte, zegt Regnier (Sat. VI), die heilig en onheilig wat samenklutst.

Kleine heiligen hebben ook magt.

Of: Alle hagen schutten wind.

't En zyn geen santen geacht, ten zy dat zy mirakelen doen.
't Is een minnaer van de elf duizend maegden.

Dit ziet op het talryke gezelschap van de H. Ursula. De doling, volgens Valois (Valesius), zal ontsproten zyn uit het verkeerde naschryven van de woorden: Ursula et Decemilla, virgines.

Neem wat St. Paulus van de Grieken nam.

't Zou niets anders beteekenen, dan: Neem er niets ter wereld van, volgens Tuinman en Sprenger van Eijk; naer aenleiding van 1 Kor. 9:12 en 2 Kor. 11:12.

St. Jakob by 't ram ’ St. Pieter een lam.
Wy hebben St. Jans nacht gehad.

Van een nacht in groot geraes doorgebragt: wegens de heidensche plegtigheden, waermede men dien heilige, den nacht door, plag te vieren.

Hy is Pietje de voorste.

Zou herkomstig zyn van het haestige gestel, den H. Petrus in 't Evangelie toegekend. (Zie De Jager, III, 98.)

Hy wil de kwade Pieter niet zyn.

't Is genomen van Petrus bedryf, Matth. 26:52.

Daer loopt wat van St. Anna onder.

Beteekent eene gekheid, of ten minste iets onvoegzaems, dat men in zyn gesprek mengt. (Zie Sprenger van Eijk, Nalezing op de Spreekw., bl. 64, en De Jager, Taalk. Mag. III, 99 en 467.)

Belooft St. Mallaert ’ een bedevaert.

Tot een dwaes, by woordspeling.

'T is een sint Juin.

Van een schynheilige domoor: St. Juniperus was de medegezel van St. Franciscus. (Zie Tuinman, bl. 78.)

By Loo.

Zou volgens Tuinman, dien Bilderdyk zoo gaerne dom noemt (Verklarende geslachtlyst, I, 286) eene inkrimping zyn van: by Eloo of St. Elisius! doch Willems heeft hem wederleid met de aenmerking dat in onze oudste gedichten doorgaens bi lode staet. (Zie Nederduitsche letteroefeningen. Gent, 1834, bl. 228.)

Loop voor St. Vellen.

Dit ziet op 't zoogenoemde vroegfeest van St. Valentyn, dat eertyds met algemeene wandelingen naer buiten gevierd werd, volgens Bilderdyk (Nieuwe verscheidenheden, IV, 204), en, volgens anderen, op de waerzegster der Germanen, Veleda. (Zie Mauricius, Onledige ouderdom, I, 94.)
Ook heeft men de vallende ziekte St. Veltens plaeg genoemd, by alliteratie. (Bilderbyk en Tuinman.)

Al roept men St. Joris, men houdt zich aen de manen.

Versta er onder: van 't paerd.

Hy heeft de kost by St. Joris.
Het is een haring voor St. Jan.

't Komt te vroeg: want met den dag van dezen heilige (24 juny) mogen eerst de netten tot de haringvangst uitgeworpen worden.

Dit is als het verken van St. Teunis (Antonius).

Van een losbol. Men wil dat eenige der dieren aen dien heilige toegeeigend vry langs de straten omliepen.

Hy is in St. Antonius gilde, hy is in de belle.

Hy is stadskind, stads belleman heeft uitgeroepen dat hy onder curatele staet.

Al evenwel dubitat Augustinus.

Dit ziet op de twyfelingen van Sint Augustyn in sommige zaken. Zeide hy niet: Credo quia absurdum est?

Hy heeft een Christoffel, die hem draegt.
Niet zonder een Christoffel.


Hy slacht die milde St. Egbert: Hy geeft noten met krauwelen.

Krauwelen, klauwen. De tyd, waerop St. Egberts dag in valt, is vast mild in noten.

Die op zyn tyd knollen wil eten ’ Moet St. Laureins niet vergeten.

Voor alle zandstreken geldt de regel, van niet voor St. Laurensdag te zayen, maer ook niet na half Augustus.

Op de legenden schynt te zien:

 

Hy steekt er den draek mede.

Dit zoude samengetrokken zyn uit: hy steekt er den gek mede, als met St. Joris draek, d.i. als met een sprookje. (Zie De Jager, Taalkundig Mag., III, 79.)

Onder de weêrkundige waernemingen, waer 't een of ander feest tot barometer aen verstrekt, komt:

 

Te Sinte Laureins dage ’ Hangt de regen op de hage.
Als Sinte Margriet in haer bed p..., regent het zes weken.

Niet zeer kiesch, doch op den leest geschooyd van St. Medard by de Franschen. Sinte Margriet komt 20 july.

Een groene kersmis maekt een witten Paeschen.

Als 't groen der weiden met kersmis nog niet verdort, verwachte men te Paeschen nog sneeuw.

Men zegt mede:

 

Als Sinte Lucie komt lengen de dagen een vloosprong.

Kerk.

Ik ben Paus, noch van zulken staet ’ Noch ik geef geen aflaet.

Tot een overdreven wierookzwayer.

Hy is te Rome geweest en heeft den Paus niet gezien.
Hy wil den Paus in den ban doen.
Wy kunnen al geen Paus van Rome zyn.
Hy gelooft wal de Kerk gelooft.
Van de bruiloft naer de eerste mis.

Van staet veranderen.

Als 't kloksken van Rome luidt, blyft gy scheel zien.

Dit zegt men tot de kinderen die scheel trachten te zien, om hen af te schrikken.

De klokken zyn naer Rome; zy zullen eiers leggen.

Als zy in de goede week zwygen, terwyl by hun ontwaken er Paescheiers in den tuin geleid worden.

Hoe nader by Rome, hoe slechter Christen; of: hoe meerder geus.
Al is de kerke groot, de paep en zingt nogtans niet meer dan hy mag.
Zot is de pape, die zyn heiligdom laekt.
Hy slacht den priester: hy zegent hem-zelven eerst, of: Die 't kruis heeft, zegent zich-zelven eerst.
De papen geven de boeren groote kruisen te dragen, en volgen met de kleine.

In de processien.

Het is al zoo gemeen en kondig als den Pater noster.
Wagenaers inbyt, dronkaerts Pater noster.

Voermans ontbyt is gelyk aen 't eerste dagwerk van een dronkaert; een voerman eet 's morgens niet, maer drinkt des te lustiger.

Hy kan wel Amen zeggen, 't ware een goed koster.

Van een jabroêr.

Men zoude er een kerk op bouwen.
Zorg niet wie den laetste naer de kerk zal dragen.

Wat zal 't verken (of: de donder) in de kerk doen?

Op onbekwame luiden, die ergens nutteloos zyn.

Hy wil het Magnificat verbeteren.

Simons lofzang, die voor onverbeterbaer doorging.

Hy moet van daeg een goed gebedeken uitgesproken hebben.

Van iemand, wien eenig geluk weêrvaren is.

Gaudeamus zingen. - Geestelyk verblyd zyn.
Den Jube Domine spelen.

Voor een platvoet, die knikt als een horlogiemannetje.

Nu mogen wy Te Deum laudamus zingen.
Het liedeken van Requiem.

Anders: van 't treurig nonneken.

't Is zoo waer als Amen, of: als 't H. Evangelie.
Overal in 't spel, als Pilatus in den Credo.
Daer mede is Alleluia gezeid.

Daermede is 't uit: catastrophe fabulae.

't Is al geen Evangelie wat hy verlelt.
't Is 't Evangelie van den spinrok.

Zoo waer als de sprookjes, die men by den spinrok uitkraemt.

Of het een niet geloove, zoo is hy daerom geen ketter.
Ik ben al te Vespertyd van myn leven.

De avondstond myns levens is daer.
Et la nuit est prochaine, à qui passe midi;
zegt een Dichter.

Niet vele te bidden: 't is zomer.

Hoe langer dagen hoe korter gebeden: de winternood is een groot bidder. De winter uit, 't gebed uit.

De predikstoel liegt niet.
Uit de kapelle klappen.


Die vervaerd is, loope in de kerke.

Dit ziet op de vryplaetsen aldaer.

Waer de oyevaers weggaen, komt er rusie in de kerk.

Spruit voort uit de bygeloovige achting voor die vogelen; zoo zeide men ook: Daer de oyevaers nestelen sterven geen kraemvrouwen.

't Komt altyd in de goede week.

Van iets dat welkom is.

Tusschen Paeschen en Pinksteren vryen de onzaligen.

De Romeinen zeiden: mense Maii nubere malum (Ov.); de liefde lokt dan naer buiten, en schalkaerts zeggen: Liever in 't groen dan in 't sermoen.

't Zyn vygen naer Paeschen. - Vygen na Paeschen zyn paddestoelen in de mei.
Hy heeft vele Paescheiers geëten.

Hy leeft lang geleefd.

't Zyn al dieven in één kerke.

Zy zyn niet te betrouwen.

Zy zyn niet allen heilig, die veel ter kerke gaen.
Als ik u weder bidde, zoo zullen er twee zondagen in de week komen.
Als Paeschen op een goeden Vrydag komt.
Te sint Nimmermeer.
Als twee zondagen in eene week komen.
Willekom, heilige Vieravond: 't heeft een lange week geweest.
Welkom gelyk de eerste dag in de vasten.

Anders: gelyk een vuist in 't oog.

Hy is op zyn Paesch-best; of: Hy is in zyn pontificael.
Een pinksterbloem van een meid.
Hy laet Paeschen en Pinksteren zien.

Van een kaelaert, by antiphrase.

Een zot is een zot, alwaer het Paeschdag.

Al ware hy op zyn Paesch-best gekleed.

Te zomer (ook wel te St. Jutmus) als de kalveren op 't ys dansen.

Wyst op een tyd die nooyt komt.

Zoo lang luidt men O, tot kersavond komt.

Zoo lang ontbreekt er poen tot de pracht op kersavond vervalt.

Men roept zoo lang Paeschen tot het eindelyk komt.
Als Paeschen op een zondag komt, is elk kind van zyn eigen vader.

Een raedselachtig voorstel van twee overbekende zaken; doch hier geldt het gezegde: hoe oubolliger, hoe frayer; even als by de spreuk: Die aen eene witte roos riekt, krygt de roos aen de neus, waer de kwael, doorgaens de roos genoemd, slechts schynbaer wordt bedoelt.

Van Aken tot Paeschen.

Tyd en plaets worden hier ook voor een wisselyken kronometer opgegeven.

't Is gelyk de lange week voor Sinxen.

Uit hoofde van de alsdan langere dagen.

Zondagwerk duert maer een dag.
Twee kassen in een kerk past niet.

Kasse, fierter, waerin de gebeenderen der heiligen rusten, die in eene kerk vereerd worden.

Oude kerken hebben duistere glazen.
Laet de kerk in 't midden van 't dorp staen.
't Hangt aen de klokreep.

't Is overal uitgescheld, bekend.

Het heiligdom ben ik kwyt, de kas is blyven staen.
Eene schoone kas zonder heiligdom.

Schoon hoofd, zonder hersenen.

Het is een ydel kasse: 't heiligdom is er niet.

Van een ydele kas of beurs, waer 't geld uit is.

Wat volk komt hier ter kerke?
De kogel is door de kerk.

Er wordt niets meer ontzien: de bom is doorgebroken.

't Is een arme kerke, daer nimmer kermis en is.

Daer geen profytjes aen vast zyn. Hiermede in verband staet de spreuk: Geen dorpken zoo klein, of 't wordt 's jaers kermis daerin.

Die 't geluk heeft, leidt de bruid ter kerke.
By 't volk is de neering, zei de mosselman, en kwam met zyn mossels in de kerk.
Hy weet er even zoo veel van, als 't kalf van de hoogmisse.

't Kalf wordt als een zinnebeeld van domme tweevoeters gebruikt, en vast met meer regt dan de ezel: ook luidt een andere spreuk: Een kind zou merken dat een kalf een beest is.

Hy heeft het kloksken hooren luiden, maer weet niet waer 't kapelleken staet, of: de klepel hangt.

Anders: Hy heeft er nooyt van hooren piepen.

Gy zult niet afhouden voor gy op den rug ter kerke gaet.

In de kist of op de baer liggende.

Hy heeft een heiligje, of santje, verdiend.

Een prentje, dat aen de kinderen in den Catechismus geschonken wordt.

Met een santje uit de kapel zenden.

Bevredigen, als men de kinderen door 't schenken van een beeldeken doet.

Zy mogten veel liever op eenen vrydag vleesch gegeten hebben.
Een vastendag maekt drie gulzige maeltyden.


Wie gaet hier dat keersken uitblazen?

Zoo als na de mis, of het lof, geschiedt.

Wywater tegen smyten.

Iets verhinderen.

Hy weet het geheim (of: fyn) van de misse niet.

Ziet op dat gedeelte der misse, dat met lage stem wordt uit gevoerd.

Koperen geld, koperen zielmis. Of: koperen geld, koperen kruis.
Zyn buik een zielmis doen.

Wegens de maeltyden op uitvaerden gebruikelyk.

Hy heeft hem zyn laetste geregten gegeven.

Hy heeft er mede afgemaekt.

Daer klept een berechting. - Hy ligt met de gewyde kaers.

't Zal haest gedaen zyn.

Die tegen zyn dank ter kerke gaet, dien geschiedt geen goed van der misse.
Men doet wel een groote mis in eene kleine kapel.
'k En doe geen twee missen voor één geld.

Ik antwoorde niet tweemael hetzelfde.

Hy zit aen 't schotelken.

Van 't offerschotelken in de kerk.

Hy wachter na als de pastor na zyne offerpenningen.
Laten zinken met den laegsten dienst.

Beleefdelyk van der hand wyzen.

Iemand een kruis naschryven.

't Gebeurt wel eens achter iemand die vertrekt; men wil, hem daerdoor, gelyk den duivel, voor eeuwig verdryven.

Weêr beginnen van kruisken A.

Onze oude, en sommige onzer nieuwe spelboekjes, vangen
met dit teeken aen: tydens het révolutionnaire fanatismus der Franschen sloegen dezen by ons al de schoolboekjes aen, die dit teeken droegen.

't Geschiedt onder 't kruis.

D.i. in verdrukking en gevaer; men verstaet er ook wel iets door, dat openlyk verrigt wordt.

Ten heiligen zweeren, by kas en by kruis.
Hy zwoer by kris en kras.

Men pleeg op 't kruis te zweeren: welligt is kris de verkorte naem van Christus, en kras uit alliteratie daerby gevoegd.

Elk heeft zyn kruis op de wereld.

Waerop wel eens een onkiesch rymtje volgt.

Elk huisken heeft zyn kruisken.

Anders: elk kramer moet zyn paksken dragen.

Ik heb al wywater gehad.

Van iemand die onder 't spreken op u speekselt.

Stomme-bedevaert spelen.

Van iemand die geen woord spreekt: het komt van de bedevaerten, die men beloofde stommelings af te leggen.

Van ziekte, of bedevaert wordt niemand beter.

't Eerste faelt wel eens.

Hy mag zyn biecht wel spreken.

Van een doodzieke.

Men moet reinop biechten. - Een goede biecht is een goede absolutie.
Korte metten maken.

Iets haestig afdoen, gelyk de monniken hunne metten.

Iemand de biecht voorlezen.

Dit deed de vrouw, wier man, eer hy te biechten ging, haer telkens duchtig doorstreek, opdat zy door hare verwytingen hem al 't misdrevene herinneren zoude.

Dit komt van 't lange preken.
Den hongerigen is 't niet goed lang te preken.

Want de buik heeft geen ooren.

Korte sermoenen, beste sermoenen.
Als de vos de passie preekt, boeren wacht uw ganzen.
Een ieder is prediker onder de galg.
Doet naer myn woorden, maer niet naer myn werken.
Lange maeltyd, kort gebed.
Korte missen, lange braedworsten.
Een glaesje ’ naer de gratie.

Dit verordende paus Bonifacius aen de Duitschers, opdat de liefde tot drinken hun niet beletten zou de dankzegging na de maeltyd te vergeten.

Korte benedictie, lange gratias.
't Laetste olysel geven.
Kosters koe weidt op 't kerkhof.

Of duidelyker: Alle ambten zyn smeerig; zoo zei des kosters wyf, en nam een eindje kaers in de kerke.

Bourgonds geloof.

Waerin men leugens door eeden bevestigd. Zie Belgisch Museum, I, 447.

Gelders geloof.

Trouwloosheid. Fides Punica.

Wat geen zonde is, is geen schande.
Een Christen moet arbeiden als zou hy altyd leven, en moet leven als of hy elk uer moest sterven.
't Is een ongedoopte.

 

Hy maekt geen soort onder Christen menschen.

Van een domkop.

Hoe grooter jurist, hoe booser Christ.

Jurist, eertyds voor een juris canonici doctor gebruikt. Zie de Epistolae obscurorum virorum.

Niet onaerdig is 't klippelversje:
 
God zegene ons bruiden
 
Voor negenderhandc luiden:
 
Voor den schout en zyn bode,
 
Voor een woekeraer en een jode,
 
Voor medecyn en voor jurist:
 
Want dat zyn zes boose Christ'!
 
Voor procureurs en advokaten,
 
Want zy geen geld in de borze laten.
 
Zoo lang als de buidel open staet,
 
Zoo weten ze altyd goeden raed.
 
God zegene ons voor den officiael;
 
Dat is de booste van allemael.

Hy zal geen kettery in 't land brengen.

Van iemand die 't poeder niet uitgevonden heeft.

Geen ketter ’ zonder letter.

Twisten over den bybel was immers het hoofdbedryf van Acatholyken.

Geestelyke ordens.

Den pastor en koster zyn 't zelden eens.
Als pastor en koster (of: kok en bottelier) kyven, komen de geheimen uit.
Er zong nooyt paep wel zyne andere mis.
't Is een kaersenëter.

Van een priester die traeg misse leest: want spoedig misse lezen geldt by sommige voor eene verdienstelyke tydsparing!

De monniken zyn goed, maer 't convent deugt niet.

Dit wordt toegepast op iemand, die, als hy alleen tot iets verzocht wordt, u met goede woorden afscheept, maer anders in zyn vergadering handelt.

Monniken eten dat zy zweeten, en arbeiden dat zy koude krygen.


De monnik preekte dat men niet behoort te stelen, en had zelf de gans in zynen scapulier.
Een verloopen monnik spreekt nooyt goed van zyn convent.
't Is pater Goedleven. - Van 't patersvaetje.
In 't hoekjen van den haerd daer de monnik dood vroos.

Antiphrase.

Zyn geweten is zoo eng als een monniksmouw.
Uit de mauw schudden.

Van iets dat men gereedelyk te voorschyn brengt: 't is ontleent van de monniken, die hun mouw tot portefeuille deden dienen.

De kap of het habyt maekt den monnik niet.

Anders: 't Zyn al geen koks, die lange messen dragen.

Daer was nooyt kap zoo heilig, of de duivel krygt er zyn hoofd wel in.
Gelyke monniken, gelyke kappen.

Gelyk aen 't voorgaende.

't Is monnikenwerk.

Werk zonder doel, gelyk men by de novicien wel eens opleide.

Hy heeft een katuizersleven.
Hy is daer voor verveerd, als een monnik voor een schepel roggen.

Hy vraegt niets beter, en verlangt er naer, als een bedelende monnik naer een schepel roggen.

Geloof geen monnik, of hy hebbe hair in de hand.

Dit past men byzonder op de uitgeloopen kloosterlingen toe en speelt op eene oude plegtigheid in 't zweeren, wanneer iemand zyn hoofdhair in de hand nam (J. Lydius, Diss. de sacramento).

Een monnik wordt niet gram om dat men hem mynheer den abt noemt.


De capucienen gaen altyd getween. Of: een goed monnik gaet nooyt alleen.

Dit gebruikt men, als men iemand verzoekt om het by één glas wyn, enz., niet te laten blyven.

Onz' Heeren braedverkens.

Van de monniken sprekende.

Als de abt de teerlingen geeft, dan mogen de monikken wel dobbelen.

Dobbelen was een verboden spel, vooral voor geestelyken.

Klopt wat langer aen dit klooster, daer zullen meer monnikken uit hun cel kruipen.

Zoo gy voortgaet in die zaek, verwacht u aen meer dergelyke ontmoetingen.

Alles moet blyven als 't was ’ 't Beggyntje moet spinnen vlas ’ En de pater drinken uit het groote glas.
Hy zou wel zeven beggynen dansende maken.
Hy zou wel een nonne uit het klooster klappen, of kallen.
Het is een beggynelogen.
Werken is zalig, zei 't beggyntje, en zy deed niets.
Daer is een beggyn te geeselen.

Daer is wat vreemds te zien: 't woord, gebruikelyk by een grooten toeloop volks, schynt gesproten uit de secrete discipline. Men hoort het veel in Vlaenderen, in Holland weinig of niet meer, zoo Sprenger van Eijk getuigt.

Daer hebt gy 't leste, zeide de beggyn; toen spoog zy 't herte.

Dit zegt men al jokkende, als men 't laetste te voorschyn brengt. By dit spreekwoord herinnere men zich de voorlaetste der Sinnepoppen van Roemer Visscher, met het opschrift: Daer hebdy 't al.

Daer heeft een beggyn voor gebeden.

't Zal niet geschieden; als had een krachtig gebed het voorgekomen.

Geene oude geit zonder baerd, noch nonne zonder popeling.

Popeling, gepreutel, gemompel (Kiliaen).

Een zwarte zuster den hals breken.

Een flesch rooden wyn uitdrinken.

't Is een kardinaelskop.

Van een gewortelden stomp, dien men aen 't vuer legt: dit zinspeelt op het hoofd der kardinalen, met hun breeden hoed en hangende kwasten.

Ik heb ook een woord in het kapittel te zeggen.

't Ziet op het kapittel der kanonikken. Avoir une voix au chapitre, zegt Furetiere.

Wacht u van de pylaerbyters, of kerkuilen.

Langendyk schreef:
 
Te zorgen voor zyn pens,
 
Nooit voor zyn evenmensch,
 
Maer drie maal daags ter kerk,
 
Is dat geen christlyk werk?

Duivel.

Hy schynt de aendacht der ouden met voorliefde naer zich getrokken te hebben, zoo als 't Scheltema reeds aenmerkte in zyne geschiedenis der heksenprocessen.

De booze geest speelt dan ook een groote rol in de voorvaderlyke spreuken:

 

Hy zit gelyk de duivel in een wywatervat.

Hy zit op zyn gemak niet.

Hy zou de duivel om geld dienen.

't Ziet op Matth. 4:8, 9.

Hy zou zyn ziel aen den duivel verkoopen.
Hy zal immer myn duivel op aerde wezen.
De een mensch is des anderen duivel.


Zy zouden wel een roof voor de helle halen, en komen ongeschend weder.

Voor, uit; ongeschend, ongeschonden.
Zoo antwoordt een der Geuzen op de manmoedige redevoering van hunnen aenleider Lamarck (Van Haren, de Geuzen; II, 2).
 
Leid ons, wy volgen uwe treden
 
Tot in de voorstad van de hel.
 
Daer winst en vryheid is te halen
 
Zal my geen schrik van u doen dwalen,
 
Al is de hitte nog zoo fel.

Ruikt ge zoo, als ge gebraden zyt, zoo vreet' u de duivel.
De duivel heeft hem by den nek.
Gelyk de duivel is, betrouwt hy zyn gasten.
Gy zyt te slecht om voor den duivel te dansen.
De duivel en kikt noch en mikt, maer hy speelt zyn perten.
Die kerel is van den duivel bezeten.
Hy was op, voor dat de duivel zyn paneel geschud had.

Wat is paneel? Rugdeksel, rugkleed, stratum. (Kil.)

Hy zal zweeren, dat de duivel Henrik heet.

Misschien by zinspeling op 't opschrift des kruizes I.N.R.I.

't Is er vol, gelyk de helle vol duivels.
Hy wordt dat gewend (gewoon) gelyk een duivel 't branden.
De duivel schynt er zyn steert in geslagen te hebben.

Van een onverwachte hindernis.

Als ge van den duivel spreekt, ge ziet zynen steert.

Lupus in fabula, zeiden de latynen.

Duivels zak en is zyn leven niet vol.
Hy zou 'nen duivel uit zyn vel doen springen.
Hy heeft weêr van den duivel in.

Hy is weêr lastig, boos.

Hy is van alle duivels opg'heft (opgeheven). 't Is als een gestampten duivel.
Ge zoudt zeggen, 't is de duivel en zyn moêr.

Het schynt meer dan 't is: van een trotsaert, zynde de duivel zoon van den hoogmoed.

't Is duivels werk.
Duivelsarg.
Hy zei al wat de duivel hem ingaf.

De allegorie geeft den booze meest een blaesbalg in de hand, als stoker van twist en eeuwige vlam.

Hy ziet er uit, als of hy in de helle geblazen had.
De ledigheid is 't oorkussen van den duivel.
De duivel zou er hem dood dansen.

't Staet er al overhoop.

Als de duivel oud, of ziek is, wordt hy heremyt.

Daernaerzweemt: de vos is kluizenaer geworden. Zoo vereenzelfdigt men ook die beide loozaerts, in de spreuk: de duivel, of de vos, die de passie preekt.

't Gebeurt somtyds dat men den eenen duivel voor den anderen heeft.
Ik laet geenen duivel in mynen buik wassen; ik zeg het met éénen adem uit.
Men moet den duivel altemet een keers ontsteken.
Hy is er bang voor, als de duivel voor 't kruis.
Elk poogt om 't zyne, de duivel om al.
Daer de duivel niet komen kan, zendt hy zynen bode.
Daer de duivel zelf niet durf komen, zendt hy een oud wyf of een monnik.
Die zich den droes op den hals haelt, moet hem werk geven.
Hy haelt zich den duivel op den hals, en kan hem niet afkeeren.


Heeft de droes het paerd, hy neme ook den toom er by.

Is 't meerdere weg, ik laet ook het mindere varen.

Komt de duivel in de kerk, dan wilt hy op 't hoogaltaer zitten.

Een slecht mensch die ter kerke komt, wil van elk bemerkt worden.

Hy is uit de hel gekropen, toen de duivel sliep.
Zy is den duivel te erg.
Die schuldig is droomt van den duivel.
Vele handen maken ligt werk, maer zyn de droes in de schotel.
Hy moet yselyk gebaren ’ Die den duivel wil vervaren.
Daer hangt de gierige droes uit.
Daer is de duivel te bannen.

Daer is wat byzonders te verrichten: 't spreekwoord ziet op de omslagtige plechtigheden der exorcismen.

Een woekereer, een meuleneer, een wisseleer, een tolleneer ’ Zyn de vier evangelisten van Lucifer.
De duivel is een arm gezel, hy heeft noch lyf noch ziele.
De duivel komt wel ongeroepen.
De duivel is zoo leelyk (of zwart) niet dan men hem wel schildert.
De duivel heeft mede onder de menschen zyn martelaren.
Hy zit er op gelyk de duivel op Geeraert.
De kale droes ligt overal.

Van een armen duivel, die er gestaen heeft; voor wien Jan Crediet dood is.

Zoo de duivel geen straetschender wordt.
De duivel is een schelm.
Hy gaept daer naer als de duivel naer een ziel.
't Moet een slechte duivel zyn, die zich van zulk eenen duivel laet ontnemen.


Hy is er by, eer de droes zyn schoenen aen heeft.

Van iemand die by der hand is, die van zessen klaer is.

Hy zoude niets voor God doen, ware de duivel dood.

Hy laet het kwade alleen uit vrees voor de straf.

Hy meent dat hy onz' Heer by de been heeft, en hy heeft den duivel by den steert.
Daer zou de droes meê spelen.

't Zou spooksel of toovery moeten zyn.

Daer zou de droes om lachen.

Van een kwaed bedryf.

Dat zou de droes doen.

Van netelachtige zaken.

Die met den duivel gescheept is, moet er meê over.

Van een boos wyf.

Luipende zeugen eten 's duivels draf.

Luipende zeugen, sluipende zwynen. Een ander spreuk zegt: De luipende katten halen 't vleesch uit den pot.

By den duivel (of den beul) te biechte gaen.
Als 't vuer in de bus is rydt de duivel op de kogels.
Soort zoekt soort, zei de duivel, en hy pakte den schouwvager by den kop.

Van den zelven aert is het volgende spreekwoord, waerop Fokke Simons eene voorlezing deed:

Practica est multiplex, zei de duivel, en hy sneed den boer zyne ooren af.
't Is beter de duivel dood, als zich zelve.
Roode baerd ’ duivels aert.

De overlevering schildert ons Iskarioth als een roodhairig wanschepsel af. De latynen, de franschen en wy zyn het eens om die ongelukkige vossebaerden te beschimpen.

De duivel op een kussen binden.

Volgens de legende wist Ste Margriet den duivel meesterlyk te ringelooren. Ook zegt het rymke: 't Was de beste Griet die men vond ’ die den duivel op een kusse bond.

't Zal gebeuren, of de duivel zal de kaers houden.

Sint Dominicus zou over hem den baes gespeeld hebben. Toen de duivel hem eens in zyne vurige meditatien dagt te stooren, gebood hy den booze de kaers vast te houden, tot Satans voorste vinger verbrand was. Ook geleidde de H. man hem eens rond zyn celle, met een gloeiende tang by den neus. Van daer misschien: iemand leelyk by den neus hebben.

Laet de donder den nikker niet schenden.

Van iemand die een ander zyn eigen gebrek verwyt.

Op den booze schynt nog te zien:

 

Hy scheidt met een stank.

De duivel immers liet by zyn verscheiden geen goeden geur na, in de oude tyden.

Er blyft ons eene opgave mede te deelen der werken, die ons ten dienste gestaen hebben tot het samenstellen van dit artikel.

Deze zyn: Mergh van de nederlandsche spreekwoorden, waerin Spiegels, By-spraacks almanak, een vervolg op 't hand-boeckxken van Epictetus. Amst., 1644.

Sartorius adagorium chiliades tres cum not. Schrevelii. Amst., 1670.

Uitlegging der nederduitsche spreekwoorden; door C. Tuinman. Middelburg, 1720.

Oude nederlandsche spreuken en spreekwoorden; door G.J. Meyer. Gron., 1836; zynde een herdruk, met verklaringen van twee oude werkjes, getiteld: Ghemeene duytsche spreekwoorden; door P.W. (1550), Les prover-

bes anciens, flamengs et françois; par M. Francois Goedthals. (Anvers, 1548.)

Bydragen tot de kennis der nederduitsche spreekwoorden; voorkomende in 't derde deel van 't Taalkundig magazyn, van A. De Jager. (Rott., 1840.)

Handleiding tot de kennis van onze vaderlandsche spreekwooorden; door Sprenger Van Eijk. Vyf deeltjes van dit verdienstelyk werk zyn er tot dus verre uitgekomen te Rotterdam (1835, 36, 38, 39 en 41.).

Nop een woord: in een stuk van den aert van 't deze is 't ommogelyk alles op te halen. Er moet veel waters verloren loopen. Ook is al wat men vindt geen schat, en komen er wel spreekwyzen voor, om wier keur men van de trappen niet zou willen vallen. Wat tot steen des aenstoots kon strekken, hebben wy uit den weg geworpen.

 

Pr. VAN DUYSE.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs