Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5 (1841)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 5

(1841)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende


illustratie

De strengste winters in De Nederlanden.

 
Een maend voor Kersmiss', een daer naer,
 
Is recht de winter van het jaer.
 
 
 
Huygens, Korenbloemen, d. I, bl. 732.

De zeeuwsche dichter, Philibert van Borsselen, zegt, in eene aenteekening op het 928e vers van zyn gedicht genaemd Strande, ten jare 1838 te Antwerpen uitgegeven: Winter is een win-teer om dat hy 't gewin verteert, of wind-heer om dat de windt alsdan heerscht. - Indien deze verklaring niet de regte étymologie is van het woord winter, zy laet niet na van vernuftig en in den grond eene onbetwistbare waerheid te wezen; immers, wie weet niet dat de kracht waermede de winden waeyen, gevoegd by de streek waeruit dezelve komen, het meeste toebrengen om ons heete of natte zomers, warme of koude winters te geven. De ondervinding, inderdaed, heeft dit van over lange bevestigd, dat noorde, noord-weste, ooste en noord-ooste winden ons den winter vriezend weder geven. De twee laetste winden byzonderlyk, voor zoo veel zy sterk waeyen, brengen felle vorst, en wanneer zy voortduren, doen zy in het grootste gedeelte van Europe lange en strenge winters heerschen. Maer hoe lang en streng sommige van onze tegenwoordige winters zyn, zy worden in langdurigheid en strengheid

verre weg overtroffen door degene van vorige eeuwen, en dit laet zich verklaren door de menigte der wouden en moerassen welke destyds gansch Europa, en in het byzonder Noord-Gallie, overdekten; ook rekent de heer Moreau de Jonnès dat de bosschen van België over achttien eeuwen eenen dusdanigen invloed op deze landstreek hadden, dat de gemiddelde temperatuer van de koudste maend des jaers vyf of zes graden lager was dan tegenwoordig. (Moreau de Jonnès, Mémoires sur le déboisement des forêts, dans les Mémoires de l'Acad. de Brux. 1825.)

Dit gevoelen wordt gestaefd door verscheidene plaetsen uit de romeinsche en grieksche schryvers.

Aldus zegt Strabo dat de bosschen en moerassen van het grondgebied der Menapiers op hetzelve eene dusdanige vogtigheid onderhielden, dat het er gedurig regende, en dat, wanneer de regen ophield, de lucht derwyze door nevels verduisterd werd, dat men over dag nauwelyks drie of vier mylen verre kon zien. (Strabo, Rerum geographicarum lib. IV.)

Aristoteles verhaelt dat ten zynen tyde de ezels in Scythie en Gallië niet konden in leven blyven, uit hoofde van de strengheid der luchtstreek. Van eenen anderen kant ontmoette men in België elanten en rendieren, die thans nergens elders dan in Lapland en Noord-Rusland gevonden worden. (Aristoteles, Historia anim. lib VIII.)

Varro verzekert dat de barheid van het klimaet van Noord-Gallië dusdanig was dat er geene vruchten konden rypen.

Elke winter was de Rhyn met eene yskorst overdekt, en Herodianus getuigt dat men in zulk geval dezen stroom zonder gevaer te voet en te paerde overtrok. (Herodianus, in Alexandro Severo.)

Men kan de langdurigheid der winters op dit tydstip

alnog afmeten door deze daedzaek dat in de IVe eeuw onzer tydrekening de romeinsche legers in Gallië nooyt voor de maend juny te velde trokken, volgens de getuigenisse van den griekschen kronykschryver Ammianus Marcellinus, in deszelfs XVIII boek, VIII hoofdstuk.

Uit alle deze daedzaken mag men opmaken dat de temperatuer der luchtstreek in België, gedurende de tien eerste eeuwen van ons tydperk, niet veel verschilde van degene van het tegenwoordige Noorwegen en van de landen op de zelfde breedte als dit laetste gelegen (Schayes, Les Pays-Bas, avant et durant la domination romaine, II, p. 151).

Intusschen, gelyk de uitvinding der thermometers of weerglazen slechts in 1590 plaets had, en dat deze instrumenten voor het jaer 1700 niet zeer juist de temperatuer aenwezen, is het onmogelyk om met nauwkeurigheid te zeggen tot hoe verre de luchtgesteltenisse der Nederlanden zy veranderd. Wy moeten ons derhalve bepalen tot het blootelyk nederschryven van een zeker getal daedzaken, betrekkelyk de harde winters die zich sedert Christi-geboorte in onze gewesten hebben doen gevoelen. Eenige dier daedzaken zyn misschien overdreven, maer de schuld daervan is aen de oude kronykschryvers, die niet altyd zeer sober zyn in het gelooven aen buitengewoone natuerwonderen.

De vroegste winter, welke in onze gewesten is waergenomen, valt in het jaer 358. De Apostaet Juliaen was toen te Parys en heeft er ons in zynen Misopogon eene beschryving van gelaten, waeruit blykt dat de winters in Gallië en westelyk Europa destyds niet veel van de tegenwoordige verschilden: ‘Het gebeurde, zegt Juliaen, dat de winter, dien ik te Lutetia (Parys) doorbragt, ongemeen streng was; de rivier sleepte ysschollen gelyk marmeren vloersteenen: gy kent de steenen van Phry-

gië? dusdanig waren, door hunne witheid, deze ruwe en breede ysschollen, welke zich op elkander stapelden, tot dat zy, zich vast gezet hebbende, eene brugge vormden.’ Gelyk men ziet, de Apostaet beschryft zeer goed hetgeen men elken winter by het toevriezen der Seine te Parys waerneemt. (Juliani Opera omnia, p. 340, ex recensione D.J. Lipsiae, 1696. - Châteaubriand, Études historiques, tome II, p. 36.)

Over de winters van het jaer 400, toen de zwarte zee bevroos; van het jaer 462, toen het leger van den koning Theodomir den met ys bevloerden Donauw overtrok, en van het jaer 763, toen de zwarte zee en de engte der Dardanellen toevrozen, zullen wy niets zeggen, als behoorende deze winters tot uitheemsche landen, bygevolg niet tot ons onderwerp. (Annuaire du bureau des longitudes, Ao 1825.)

Aldus bereiken wy in eenen stap het jaer 822, toen zwaer geladene wagens, gedurende meer dan eene maend, over het ys van den Donauw, van de Elbe en van de Seine, reden, terwyl de Rhône en de Pô ook toevrozen, en, daer de vorst zich nagenoeg over gansch Europa uitbreidde, moet hy gewis zich in de Nederlanden hebben doen gevoelen. Daerentegen was een andere winter der IXe eeuw, degene van 858, ongemeen warm en zacht, doch veroorzaekte tevens vele ziekten in Europa. (Mémoire de l'Académie des Sciences, année 1749. - Annales Mettensis, ad annum 858.)

De winter van het jaer 981 liet zich alleenlyk opmerken door de overgroote menigte sneeuw, die door gansch Europa viel1. In 1080 heerschte in het midden van ons werelddeel zulk een strenge vorst, waerdoor de meiren en rivieren in de Nederlanden zoo hard bevrozen,

dat Dirk V, graef van Holland, op het ys van den Rhyn tweemael aen de Vriezen slag leverde, by welk dubbel hoofdtreffen deze laetste tien duizend dooden had1. In de XIIe eeuw hebben wy slechts eenen winter vermeld gevonden, namelyk dien van 1128; dezelve was zoo koud dat 'er by menschen geheugen in Vlaenderen nooyt iets dergelyks gezien was2.

De twee winters van 1216 en 1234 troffen op eene gevoelige wyze Italië en Zuid-Frankryk; maer het is niet wel zeker of die van 1232, toen alle de wortelen der granen uitvrozen, tot Hoog- en Laeg-Duitschland moet gebragt worden3. Degene van 1240, 1241 en 1242 waren wel niet streng, maer langdurig, zoo dat men nergens, byzonderlyk in Vriesland, of ploegen, of zaeyen kon4. Hetzelfde mag men zeggen van het barre jaergetyde van 1255, 't welk gekenmerkt werd door het droevig einde van den nieuw gekozen roomschen koning, Willem II, graef van Holland, die de Vriezen, over eene half toegevrozen gracht, in vollen ren te gemoet rydende, door het breken van het ys, met zyn paerd in de modder viel, waerdoor man en paerd ellendig versmoorden5. Men moet ook onder de nederlandsche winters tellen dengenen van 1293, wanneer de Rhyn en de Baltische zeestraet, het Cattegat, door het ys werden bevloerd6.

In het vyfde jaer der XIVe eeuw (1305) bevrozen alle de rivieren van Frankryk7, alsmede in 1323, toen de

reizigers over de toegevrozene Oostzee van Denemarken naer Lubeck en Dantzick gingen1. De winters van 1334 en 1358 troffen byzonderlyk Italië2. Die van 1361 was in Vlaenderen vergezeld door duerte en pest3; degene van 1363-1364 deed zich gevoelen van Lubeck tot aen Arles, dat is, in geheel westelyk Europa, en was ongemeen lang4; eindelyk werd deze eeuw besloten gelyk zy was begonnen, namelyk, door den niet min strengen als langen winter van 1399-1400, die in West- en Noord- Europa met zulke hevigheid heerschte, dat in Vlaenderen de vastgestolde rivieren een geruimen tyd paerden en wagens droegen5, terwyl men in het noorden de zeeëngte van den Sund te voet mogt overtrekken6.

Volgens de eenparige getuigenis der kronykschryvers was de winter van 1407-1408 de verschrikkelykste die men sedert vyf eeuwen in Europa gezien had; ook werd dezelve genaemd de groote winter. Tusschen Denemarken en Noorwegen, Vlaenderen en Zeeland, geraekte de zee met ys beschorst7, en de Donauw bevroos in deszelfs geheele lengte. De Maes bleef twee maenden lang toe liggen, en de Luikenaers, van het beleg van Maestricht terugkomende, trokken met hunne wagens over het ys dier rivier. De Seine lag insgelyks toe en men passeerde ze met wagens en paerden8. De greffier van het parlement van Parys verhaelt dat de inkt tot in zyne pen

bevroos, ondanks het groot vuer 't welk in zyne kamer was aengestoken1. Vele menschen en beesten stierven van koude en gebrek; de visschen zelve waren in hunne kolken niet veilig. Eindelyk, na dat de vorst zeven volle weken geduerd had, werd hy gevolgd door eenen zwaren ysgang, die vele huizen en molens wegsleepte2.

Deze groote winter werd twee-en-twintig jaren daer na, in 1434-1435, gevolgd door eenen anderen, welken men met den naem van langen winter gedoopt vindt, om dat hy, zoo hy minder streng was dan de eerstgenoemde, daer en tegen veel langer duerde. De eerste koude werd met den aenvang van december 1434 bespeurd, en de vorst, die met den laetsten dier maend inviel, bleef tot den 22 maert 1435 aenhouden. Alsdan had men eenige dagen dooy; maer de koude vervolgens hervat hebbende, ging het in Frankryk tot den 17 april voort met vriezen3, en in de Nederlanden, tot in het midden van bloeymaend. Vele stroomen bleven gedurende tien weken met eene dikke yskorst betogen, en wy hebben ergens gelezen dat de Schelde toen van Antwerpen tot aen Batz bevrozen lag4. Van nieuwjaer tot in juny telde men hier te lande veertig dagen sneeuw, en op Sint Jansmisse stonden de vrouwen nog met vuerpotten voor de kerkdeuren5.

Na deze twee merkwaerdige winters, tusschen welke de Overrysselsche jaerboeken nog vermelden dengenen van 1423, alswanneer het van Drie Koningen tot den 25 february te Zwolle zoo hard vroos, dat men met zwaer geladene wagens over den golf van den Dollart kon

ryden1, vinden wy dien van 1442, toen in de Nederlanden vele wortelen en boomen uitvrozen2; en van 1457-1458, welke zeer vroeg inviel; want hy begon den 11 october, duerde tot in february, bragt geweldig veel sneeuw mede, vroos byna alle de stroomen toe, en liet over dezelve met paerden en wagens ryden3.

De winter van 1466 is de eerste over welken het toevriezen der Schelde voor Antwerpen uitdrukkelyk vermeld wordt; vyf weken lang ging men over het ys dier rivier, tot groote verwondering van den Paltzgraef Frederik, die toen te Antwerpen was4. Intusschen, vermits de schryver, van wien wy deze daedzaek overnemen, niet altoos in zyne jaertelling zeer nauwkeurig is, zoo vermoeden wy dat deze winter van 1466 dezelfde is, welke de vlaemsche jaerboeken op 1464-1465 stellen, en zeggen met half december te zyn ingevallen, tot half february te hebben voortgeduerd, verscheiden reizigers te hebben doen bezwyken, en den wyn in de bekers te hebben gestold5.

Ook de winter van 1468 moet in de Nederlanden uitermate streng geheerscht hebben. Philip van Commene verhaelt onder andere, dat men gedurende den zelven het ransoen wyn der fransche soldaten in Vlaenderen met bylen aen stukken kapte6. De ruwe winter van 1480-1481 werd algemeen als een straf des hemels aengemerkt7; dezelve begon op Kersdag, en den 13 january geraekte de Schelde voor Antwerpen met ys be-

vloerd, zoo dat men die rivier tot half maert te voet kon overgaen1. Het is gedurende den zelfden winter dat Maria van Bourgondie, te Brugge zynde, met alle de heeren en juffers van haer hof in sleden reed en op schaetsen ging2. Wat de winter van 1493 betreft, die de reeks der harde wintergetyden van de XVde eeuw besluit, dezelve was slechts opmerkelyk in Zuid-Europa, alwaer de haven van Genua, op Kersdag, toevroos3.

De godsdienstige twisten, die de XVIe eeuw kenmerken, waren nog niet begonnen, toen Europa, in 1507, door een nieuw bezoek van Boreas zeer onaengenaem verrast werd; inzonderheid leerde de zoele zuidelyke luchtstreek van Provence hem van naby kennen: te Marseille ging de zeehaven geheel door het ys toe, en op deze yskorst viel drie voet sneeuw4. In 1512 was het de beurt van de Nederlanden, die veel van den doortogt des wintervorst moesten uitstaen: het stroomend water der Maes veranderde in eene vaste en stevige ysbaen, langs de welke men met wagens van Luik naer Maestricht reed5. Hetzelfde werd in 1521 op de Schelde waergenomen, over welke bevrozene rivier, tusschen Vlaenderen en Zeeland, Antwerpen en Burcht, eene gemeenschap met rytuigen werd daergesteld6.

Ofschoon niet streng was echter de koude van 1522 merkwaerdig door haren langen duer, en uit dien hoofde zeer verderfelyk voor de veld- en hofgewassen: in november 1521 begonnen, bleef zy tot in juny 152 aenhou-

den1. In 1543-1544 zag Frankryk het feit vernieuwen van den bevrozen wyn, die men met bylen aen stukken kapte2. Deze laetste winter begon ook zeer vroeg, doch had verscheidene tusschenpoozen van dooy, vergezeld van ysgang. By dien van den 20 november 1543 zonken te Antwerpen twee merktschepen3.

Met het afloopen van het jaer 1564 kwam een der strengste winters, waervan de geschiedenis melding maekt. De koude begon met half december en ging zonder tusschenpoozen gedurenden tien weken voort, dat is, tot het einde van february 1565. In alle de rivieren der Nederlanden was het ys twee voet dik. Van Rupelmonde tot aen Sinte-Bernards lag de Schelde zes weken toegevrozen, en te Antwerpen gedurende dertien dagen. Op al dien tyd kon men de rivier met wagens, sleden en paerden overtrekken. Voor Antwerpen stond men er met kramen en tenten op, in welke men spys, drank en ververschingen verkocht. Treurig is het hier te moeten byvoegen dat in dezen strengen winter, die zich geheel Europa door deed gevoelen, vele menschen en beesten van koude en honger bezweken zyn. (Van Meteren, Historie der Nederlanden en Van Meerbeck, Chronyke der gantsche Wereld, ad Annum.)

De menigvuldige sneeuw, die in de maend january 1569 viel, was het eenigste en merkwaerdigste verschynsel van den winter in dit jaer4. Maer het wintersaisoen van 1570-1571 was buitenmaten fel, vooral in Languedoc en Provence, alwaer alle de rivieren voor menschen en paerden vaste reisbanen werden5, en in de Nederlanden, waer de



illustratie
B. Museum 1841
Bl. 40
Ysfeest voor Antwerpen in het jaer 1564 volgens een houtsnede van dit jaer.


vlietende waters van november tot in january versteend bleven1. Zulk een streng jaergetyde werd in 1594 andermael in onze gewesten waergenomen, wanneer de vorst, met Sinte-Marten ingevallen zynde, tien volle weken duerde. By wylen had men een dag of twee dooy, doch dit verdikte het ys nog meer2, weshalve men eenigen tyd van Antwerpen naer Burcht over de Schelde kon wandelen. Met den bestendigen dooy, die op het einde van february inviel, kwamen zware ysgangen, slagregens en overstroomingen, dezen winter besluiten3, welke sterk afstak by dien van 1596, waerin het zoo warm was dat men omtrent Kersdag in ons land vele boomen zag bloeyen, en dat men omtrent den zelfden tyd reeds jonge spreeuwen, kraeyen en raven vond4.

De zetel van den eersten strengen winter der zeventiende eeuw, namelyk van 1603, was in Zuid-Europa5; maer degene van 1608 vestigde zich in het centrum van ons vastland, byzonderlyk in België en Batavië. Gedurende de maenden january en february was de Zuiderzee geheel met ys bevloerd6, alsmede de geheele Maes, van Namen af tot aen Rotterdam toe7. Ook op de Schelde was alle scheepvaert gestremd, tot zoo verre dat de markies de Spinola, de president Richardot, don Juan Mancididor, pater Neyen en de audiencier Verrycken, welke alle vyf door den koning van Spanje benoemd waren geworden, om een twaelfjarig vredebestand met de Vereenigde-Provincien te sluiten,

verhinderd werden zich te water naer hunne bestemming te begeven, en de reis naer den Haeg over land aennamen, trekkende met een gevolg van twee honderd sleden over den vasttoegevrozen Biesbosch1.

In de eerste helft der XVIIe eeuw treft men alnog de winters van 1622-1623 en van 1643-1644 aen, als onder de strengste behoorende. Eerstgenoemde winter begon in december, en, na een poos dooy, bleef de vorst tot in february aenhouden; alle de nederlandsche binnenwaters gingen toe, en de Zuiderzee werd met eene dikke yskorst beslagen, over dewelke men op schaetsen en in sleden van Holland naer Vriesland reisde2. Een nieuwe dooy had in february plaets, maer hield niet aen, en de prins Maurits van Oranje, deze weêrsverandering hebbende willen te baet nemen, om eenen aenslag op Antwerpen te wagen, werd daerin verhinderd door den schielyk terugkomenden vorst, welke de ruiters belette van op hunne niet scherp beslagen paerden te harden3. Wat de winter van 1643-1644 betreft, dezelve kwam na een buitengewoon drooge zomer, en was zoo lang als streng, weshalve alle de waters tot in maert vast lagen4.

Komende tot de tweede helft der XVIIe eeuw ontmoet men vooreerst den winter van 1655-1656, wanneer het in de Nederlanden van den 8 december tot den 10 maert, dat is vyf-en-zeventig dagen, met twee tusschenpoozen dooy, elk van eene week, bleef vriezen5. De winter van 1657-1658 duerde zoo lang niet,

maer was volstandiger en voornamelyk op het einde zeer gestreng; want, van den 24 december tot den 18 february, had men slechts drie dagen afbreuk van vorst. Het is in deze laetste winter dat de zweedsche koning Karel-Gustaef de zee-engte van den Kleinen-Belt, met geheel zyn leger, kanon en bagagie, overtrok1.

De onmetelyke menigte sneeuw, welke in den winter 1660 viel, maekt denzelven vermeldingswaerdig, en men leest in de Antwerpsche Kronyken, dat de beeldsnyders van die stad, te dezer gelegenheid, eenen omgang van sneeuwbeelden vervaerdigden2. Frankryk en Engeland, ten naesten by onder dezelfde luchtstreek als de Nederlanden zynde, zoo moet men in onze gewesten hebben waergenomen de winters van 1662-1663 wanneer het te Parys van den 5 december tot den 8 maert vroos; - van 1676-1677, als de Seine vyf-en-dertig achtereenvolgende dagen toebleef, terwyl men te Namen gedurende drie weken met zwaer geladene wagens over de Maes reed3; - en van 1683-1684, als de Teemsch voor Londen ter dikte van elf duimen met ys werd bekorst, zoo dat aldaer ook zwaer bevrachtte rytuigen overtrokken4. Nopens de winter van 1698-1699 hebben wy niets aengeteekend gevonden, dan dat het van den 9 van slagtmaend tot den 15 van bloeymaend, gestadig, doch met tusschenpoozen van dooy, bleef vriezen5.

De eerste merkwaerdige winter der XVIIIe eeuw had veel overeenkomst met den laetsten der XVIIe, en, gelyk deze, strekte hy zich uit over geheel Europa. Hy begon

den 24 december 1708 met eenen ysregen, en de vorst die daerop volgde duerde tot laet in het voorjaer. Den 13 january 1709, daelde de kwik in den thermometer tot 18 Reaumur-graden beneden het vriespunt1. In Italie bevrozen de waters der havens aen de Middellandschezee, en in geheel Europa was de ellende verschrikkelyk2. Een duitsch tydschrift heeft over eenige jaren de volgende, ons dunkens eenigzins overdrevene schets van dezen winter 1708-1709 gegeven:

‘Alle oorden van Europa, zoowel zuidelyke als noordelyke, schenen evenzeer door den vorst te lyden. Tot op tien mylen van de kust was de Oostzee met dik ys bezet. De rivieren van Frankryk en Spanje lagen alle toe, en over het Britsche Kanael reisde men te paerd en te voet van Frankryk naer Engeland. Iedere landstreek van Europa telde duizenden harer bewooners die op de landwegen doodvrozen, of in hunne wooningen door de felle koude bezweken. Alleen in den aenhoorigen omtrek van het aertsbisdom van Parys, kwamen er door den vorst, en ten gevolge der duerte van allen leeftogt, meer dan 20,000 menschen om het leven. Ontallyke vruchtboomen stierven; zelfs spleten vele eiken en pynboomen van een, en geheele wouden werden vernield. Tamme en wilde dieren schenen den gestrengen vorst niet te kunnen wederstaen. Honden en katten werden dol van koude, en geheele driften van wolven drongen dorpen en steden binnen, om derzelver bewooners aen te vallen. De vogels vielen van koude verstyfd uit de lucht neder, en in de voorsteden van Weenen vond men elken morgen herten, rheeën en hazen, die zich, als tamme huisdieren, met de bloote hand lieten grypen. Toen ein-

delyk in de maend mei de nood des winters, na honderddertig dagen geduerd te hebben, met slechts korte tusschenpoozingen van dooy, een einde nam, en de langgedrukte beangstigde menschen meenden weder hoop te kunnen opvatten, ontstonden er verwoestende ziekten, die eene groote menigte pas aen de koude ontkomene menschen en dieren, ten offer van honger en pest, deden vallen.’ Een dergelyk streng jaergetyde moest men in 1715-1716 beleven. De Schelde voor Antwerpen, de Teemsch voor Londen, en de Maes voor Rotterdam, lagen zeven weken toe. Gedurende al dien tyd stond men op het ys dier rivieren met kramen en tenten, waer men koffy, thee, wyn en bier schonk, dans en speelpartyen gaf, en vele vermakelykheden bedreef1. Ook was de winter van 1728-1729 niet min fel en aenhoudend. Dezelve duerde 157 dagen, en deed zich voornamelyk gevoelen in de oostelyke en noordelyke streken van Europa. Gelyk deze winter met tusschenpoozen van dooy vergezeld was, had men te Weenen het verschynsel van den Donauw driemael te zien toevriezen en opengaen: op de laetste ontdlooying volgde een zoo zware als rampspoedige ysgang.

Een der winters, zoo door langen duer als vinnige koude, vermaerd geworden, is degene van 1739-1740. Dezelve begon omstreeks het einde van october, toen schier plotseling de vorst op eenen buitengewoon heeten zomer volgde. Den 5 november 1739 waren genoegzaem alle de rivieren van Duitschland vastgevrozen. Den 3, 4, 5, 10 en 11 january 1740 was de noordooste wind zoo scherp en bytend dat men hem schier niet kon verduren. Een gelyktydig schryver, pater Cornelissen, toen in het kollegie van Gheel stu-

derende, verhaelt dat de inkt in zyne pen bevroos, ofschoon hy by een goed vuer gezeten was; by voegt er by dat zyn adem het deksel van zyn bed tot eene yskorst maekte1. Men moge dit een en ander voor overdreven houden, altoos blyft dit niettemin waer, dat de koude dermate fel was, dat vele menschen doodvrozen, dat eene ontelbare menigte wild en gevogelte bezweek, en dat alle zaden, granen en wortelen, werden vernield; alleenelyk de peën en de klaver, tegen den wind beschut, ontkwamen aen deze algemeene verdelging der kleine veldgewassen2.

Gelyk doorgaens by andere strenge winters was waergenomen geweest, zoo bevrozen in 1740 ook de meeste rivieren van Europa, namelyk, de Seine te Parys, de Teemsch te Londen, de Schelde te Antwerpen, de Maes te Luik en te Rotterdam3, de Rhyn te Keulen, de Donauw te Weenen. Gedurende twee maenden reed men met zwaer beladen vrachtwagens over de Oostzee. In Spanje lag het vlakke veld met tien voeten sneeuw bedekt. De Zuiderzee werd in een onafzienbaer ysplein herschapen: den 21 january kwamen over die zee drie sleden, waervan er eene bepannen was, van Staveren te Enkhuizen, en dit voorbeeld anderen hebbende aengemoedigd, zoo kwamen er den 26 dito in de laetstgemelde stad honderd zestig vriessche sleden aen, benevens vier of vyf duizend schaetsryders4.

Deze verschrikkelyke winter deed zich ook gevoelen in Rusland, alwaer zoo veel sneeuw viel, dat de boerenstulpen niet meer kennelyk waren dan door den rook, die uit de schoorsteenen opsteeg, en de Newa bleef 162 da-

gen digt bevrozen. Ter zelfder tyd werd te Petersburg een paleis, met kolonnen, sieraden, meubelen en vier stukken kanon uit ysblokken vervaerdigd: een van die kanons werd geladen, losgebrand, en de kogel ging op zestig treden afstands eene plank van twee duimen dikte doorbooren. (HS. Aenteekening uit Mairan's Physique.)

Om kort te gaen, de winter van 1739-1740 evenaerde onder vele opzigten dengenen van 1708-1709, en de koude bleef in geheel Europa tot in zomermaend met zulk eene strengheid aenhouden, dat die maend niet veel verschilde van wintermaend, dewyl de boomen nog geene bladeren droegen. Evenwel kreeg de landman een goeden oogst in zyne schuren. (J.L. Cornelissen, HS. Kronyke; J.L. Schuur, Merkw. Gebeurtenissen, III, bl. 276.)

Zes weken drooge vorst, doorgaens met zonneschyn, en altyd zonder sneeuw, kenmerkten den winter van 1762-1763. Van tyd tot tyd had een zuidenwind de bovenstreek, en echter bleef het gestadig sterk vriezen. In weerwil van eb en vloed bleef de Schelde gedurende tien dagen tusschen Antwerpen, Burcht, Hoboken en Cruibeke een ysplein, op hetwelk men met kramen en tenten stond, waer de wandelaer zich alle soorten van ververschingen kon aenschaffen. Den 2 february was het dooyweder sedert vyf dagen ingevallen, toen het ys eerst begon los te raken; maer een overgroote ysblok, die van de bovenrivier met den vloed afdreef, tusschen de Werf en de Vlaemsche Wal zynde blyven vast zitten, konden er dien dag nog honderde menschen overtrekken. (Van den Sande, Gazette van Antwerpen, ad Annum; De Rouveroy, Chronyke, bl. 355.)

Een allermerkwaerdigste sneeuwwinter volgde in 1771-1772 dengenen waervan wy komen te spreken. Den 13en, 14en, 15en, 16en en 17en january had men zulke zware sneeuw-

jagten, dat de liefhebbers der beeldhouwkunst te Antwerpen dezelve te baet namen om eenen omgang van dertig of veertig sneeuwbeelden te boetseeren; onder andere bewonderde men op de Beurs een Scaldibeeld van vier-en-twintig voeten hoogte, en een Thetisbeeld van zeventien voeten, beide vervaerdigd door de leerlingen der Akademie van teekenkunst. (Vanden Sande, Gazette, op het jaer.)

Vyf jaren later, in 1776, had men in de Nederlanden en de naburige gewesten vyf-en-twintig achter een volgende dagen vriezend weder, waerdoor de Maes van Namen tot aen Rotterdam1, de Seine te Parys2 en de Schelde te Antwerpen, hare waters onder ysbanken zagen verdwynen, en de oude verlustingen van met paerden en sleden over het ys dier stroomen te ryden, en van er met kramen en tenten op te staen, vernieuwd werden. Te Antwerpen had men onder andere op de toegevrozene Schelde, behalven herbergen en wafelbakkeryen, een fraey met tapyten behangen houten koffyhuis opgerigt. Den 31sten january vuerden de kuipersgasten eene ton op het verstolde element en het schermersgild kampte er voor prys. Den 3en february, het ys, door dooy en vloed losgemaekt, aen het dryven zynde gekomen, plantte men drie brandende pektonnen op eenen der grootste blokken, en liet ze met denzelven op Gods genade naer zee gaen3.

In 1779 veranderde het wintertooneel; in stede van koud of windig te wezen, was het jaergetyde zacht en warm, in zulker voege dat men kon zeggen dat men zonder onderbreking van den herfst tot de lente was overge-

gaen, te meer daer men reeds in maert de perzik- en abrikoosboomen zag bloeyen1. Daerentegen had men in 1783-1784 negen-en-zestig dagen vorst met overvloedigen sneeuw2, en in 1785-1786 vroos het van den 1sten december tot half maert, met tusschenpoozen van zware sneeuwjagten, welke, echter, een zegen voor het land waren, doordien het blanke tapyt 't welk zy over de velden heen spreidden, belette dat planten, kruiden en wortelen bevrozen3; maer by het ontdooyen werd de sneeuwlaeg voor die zelfde velden een geessel, want er kwamen groote overstroomingen van voort4.

De winter van 1788-1789, den 30sten november, met felle vorst en dikken sneeuw invallende, bedreigde den behoeftigen met een zoo lang als streng jaergetyde; doch dit droevig vooruitzigt werd niet verwezenlykt; want met half january was het weêr ten goede veranderd. Nogtans was de koude vinnig genoeg geweest om de Schelde voor Antwerpen tweemael te kluisteren; de eerste mael den 15sten december, wanneer het dryfys tusschen de Werf en de Vlaemsche Wal vast raekte, waer door 's anderdags de overtogt mogelyk werd, schoon niet zonder gevaer, want reeds op den middag brak het ys, en dertien menschen, die op eene schol waren gebleven, dreven met dezelve weg, doch mogten, wat lager, behouden aen land komen. Boven Hoboken ging het ys slechts in den nacht van den 21sten tot den 22sten december door den ingevallen dooy los, en 's namiddags kwamen er eene menigte ysvlotten, met tenten, huisraed en tappersgerief voorby de stad dryven. Weinige dagen

daerna, de vorst met nieuwe krachten hervat hebbende, vroos de Schelde weder toe, en het ys, schoon gedurig met den vloed op en neder gaende, vormde eene vaste brug. Den 7 january werd op het ys voor de Kraen door eenen mandemaker eene mand gevlochten, en een burger, genaemd Jan Rymenants, oud 105 jaren, toog over de ysbaen. De koude was toen twee graden scherper dan in 1740. Het ys brak, na dat het vyf dagen had vast gelegen1.

By de tallooze onheilen, welke de groote fransche staetsomwenteling van het einde der XVIIIe eeuw over alle de standen der maetschappy uitstortte, voegde zich in 1795 een der ruwste winters, welke men sedert eene halve eeuw beleefd had. Den 25 january stond de kwik in den thermometer tot 18 graden, 8 strepen, beneden het vriespunt2. De Zuiderzee, in hare geheele uitgestrektheid bevrozen zynde, liet den franschen huzaren toe deze ysvlakte te berennen en de hollandsche vloot te veroveren; maer deze ongehoorde wapendaed werd, te midden der algemeene ellende des volks, nauwelyks opgemerkt3.

In de XIXe eeuw vinden wy den ontydigen en verschrikkelyken winter van 1812, die in Rusland het groote fransche leger verdelgde; daer nogtans dezelve byzonderlyk tot de noordelyke landen van Europa beperkt bleef, zoo kan hy niet gerekend worden onder degene die de Nederlanden bezogt hebben, te min, vermits de koude hier zeer gematigd was. Hetzelfde kan men zeggen van de winters van 1820 en 1823, welke by het gemeen voor streng doorgaen, ofschoon de kwik, op den thermometer van

Réaumur, niet beneden de 13 graden onder het vriespunt daelde, en dat de Schelde in het eerstgemelde jaer, tusschen de Vlaemsche Wal en de Jordaenskaey te Antwerpen twee dagen bleef toe liggen. (HSS. Aenteekeningen, ad 1820 en 1823.)

Maer in 1829 had men waerlyk een ongemeen streng wintersaisoen, want de kwik daelde op Réaumur's thermometer tot 18 graden beneden het vriespunt, en de koude was van den 19 tot den 27 january zoo fel, dat men in Zeeland vele wilde eenden en ganzen dermate verkleumd vond, dat men ze met de hand kon vangen. Ofschoon de Schelde zoo menigvuldige als vervaerlyk groote massen dryfys kruidde, vormde dezelve maer eerst den 24 january voor Antwerpen eene vaste brug, weshalve een schipper met een twintigtal andere persoonen het waegden om er over te loopen, en ook gelukkig de Vlaemsche kust bereikte; maer ten einde van twaelf uren ging het ys weder dryven. (HSS. Aenteekeningen, 1829.)

Talryke herftstormen gingen den winter van 1833 tot 1834 vóóraf, welke overigens in alle opzigten aen den genen van 1779 gelyk was, dat is te zeggen, warm en zwoel. Ook begonnen de bladeren en bloemen reeds met half february uit te botten. In vergoeding voor dezen zegen bleef het koude jaergetyde 1836-1837, tot het einde van mei hardnekkig voortduren, dewyl de wind bestendig in het noorden bleef, van tyd tot tyd sneeuwjagten aenbrengende, of, zoo hy by wylen uit dien hoek naer eenen anderen schoot, toefde hy niet zyne oude standplaets te hervatten, waerdoor men ernstig voor eenen duren tyd bedugt was, wanneer, in het begin van juny, Boreas door Zephirus gelukkiglyk werd verwonnen, hetwelk toeliet dat men nog eenen overvloedigen oogst in de schuren haelde. (HSS. Aenteekeningen.)

Een ongemeen helderschynend noorderlicht, dat in den avond van den 23 october 1837 te Verviers, te Brugge, te Parys en elders werd waergenomen, deed vele persoonen veronderstellen, dat er eene nieuwe strenge winter voor de deur stond. Aenvankelyk meende men dat de weêrwichelaers den bal hadden misgeslagen, en 1838 scheen door eenen uitnemend zachten winter te zullen gezegend wezen, doordien den 3 january de kwik op Réaumur's thermometer 10 graden warmte aenwees; maer weldra werd de voorspelling bevestigd, want dags naer Drie Koningen veranderde het weêr schielyk, de kwik daelde achtervolgens tot 3, 5, 6, 8, 10, 14 en 16 graden beneden zero; en in min dan eene week waren alle onze rivieren toegevrozen. Dit weder, hetwelk, na eenen valschen dooy, tot het einde van february bleef duren, gaf gelegenheid tot het houden van een bal op het ys der Schelde te Dendermonde, tot het geven van eene ysfeest op de Maes voor Rotterdam, en deed lord Seymour te Parys eene wedding winnen van in eene koets met vier paerden bespannen over het ys der Seine te ryden. (HSS. Aenteekeningen.)

Boven Hoboken bleef de Schelde vier weken toe, en te Temsche werd op het ys naer den wipvogel geschoten. Voor de stad Antwerpen, tusschen het Kranenhoofd en het Noordfort, raekte de stroom den 19 january insgelyks toe, weshalve honderde menschen er over liepen, onder andere zekere bakkersjongen, die slechts zyne baeyen ondervest, met eenen linnen voorschoot en slechte sloffen, zonder koussen, aenhad; op den middag echter ging het ys met de ty afdryven. Den 10 february raekte het ys wederom vast, doch alleenlyk voor eene halve uer, hetwelk lang genoeg was om aen drie waeghalzen toe te laten 'er over te loopen. (HSS. Aenteekeningen.)

Het was slechts den 25 february dat het dooyweêr zich voor goed vestigde; maer de gevolgen van eene zoo lange als strenge koude waren beweenlyk. Vele arme menschen bezweken langs de groote banen of des nachts op hun strooybed; anderen, die in hunne slaepkamer vuer gemaekt of vuerpotten by zich genomen hadden, verstikten of verbrandden in hun bed. Maer was de ellende groot, niet min groot waren de menschlievende poogingen, welke in alle de steden en dorpen van België werden aengewend, om de behoeftigen ter hulp te komen. Geld, brood, vleesch, soep, sargien, kleederen, en bedden, verstrekten tot verzachting van het noodlyden dier ongelukkigen. Deze winter van 1838 was ook zeer nadeelig voor de veldvruchten, bloemplanten en boomgewassen: vele granen bevrozen; het kool- en sloorzaed onderging op menige plaetsen een dergelyk lot met de klaver en de meeste wyngaerden was het eveneens gesteld; veele heesters, heiplanten, houtgewassen en chineesche roozen vervrozen tot in den wortel. In de bloemhuizen en broeykassen was de verwoesting overgroot; vele hoveniers en bloemkweekers verloren het vierde deel van hunne planten.

Nu nog, ten slotte, eene schets van den jongsten winter (1840-1841).

Men zal zich herinneren dat op het einde van 1839 de Almanakken ons voor het jaer veertig, zoo niet 's werelds ondergang, ten minste pest, oorlog en hongersnood voorspelden. Doch, in weerwil van de hevige spanning, waerin Europa gedurende het grootste gedeelte van dit noodlottig jaer verkeerde, kwam geen dier drie geesels ons werelddeel overvallen; de bevolkingen, nauwelyks van hunnen schrik bekomen, vermeenden derhalve by het ten einde spoeden van het gedagte rampjaer, zich te mogen verheugen aen dit drievoudig gevaer ontsnapt te

zyn, toen er eensklaps uit Weenen eene stemme opging, gelyk degene van Jonas, wanneer hy den ondergang van Ninive verkondigde.

Deze stemme was die van een' oostenrykschen weêrwyzen, het menschdom een' nieuwen inval van Boreas' ys- en sneeuwstoet aenkondigende. Gelyk vaek gebeurt dreef men den spot met den ongelukspropheet; misschien niet ten onregte, want meermalen had men harde winters willen voorspellen uit eenen overvloedigen noten-oogst, het vroege vertrek der zwaluwen, het voorbarig verschynen in onze gewesten van noordsche watervogels, enz., en zeer zelden was de uitkomst deze voorspellingen komen bewaerheden.

Tegen het einde van november verdubbelden de schertsingen: Sinte Catharina was niet in wit gewaed verschenen! dat is te zeggen, men had den 25 van de gemelde maend nog geene sneeuwjagt vernomen, hetgene volgens onze kempsche boeren als de gewisse voorbode van een streng jaergetyde zoude hebben kunnen aengemerkt worden. Maer volkssprookjes zyn niet altoos metereologische pronosticatien, en weldra kwamen de daedzaken uitwyzen dat een oostenryksch starrekyker in staet was geweest om vader Mattheus Laensberg, in het stuk van voorspellingen, de loef af te steken.

Inderdaed, vóór dat november geheel verloopen was, had Boreas zynen zetel in onze Nederlanden gevestigd, en met den aenvang van december had de Winterheer zynen sneeuwmantel over alle de gewesten van Europa uitgeschud. Inmiddels, daer de vorst in de drie eerste weken vry gematigd was, en slechts na Kersmis en Nieuwjaer hevig begon te nypen, bleef men in de hoop verkeeren dat deze vroege koude van korten duer zoude wezen, en in deze hoop werd men niet weinig gesterkt door den dooy, welke den 10 january, met veel sneeuw, inviel, ten

gevolge waervan den 20 dier maend Sinte-Sebastiaen mogt optreden zonder een harden kop te hebben. Doch ook dit ander sprookje onzer Kempenaers moest by deze gelegenheid verkeerd uitvallen.

Na een zwaren ysgang van de Schelde, Maes, Rhyn en Waal, waerby ettelyke onzer nederlandsche provincien door zeer rampspoedige overstroomingen werden geteisterd, hervatte de vorst met eene nieuwe hevigheid, en op sommige plaetsen ging zulks met zware dondervlagen vergezeld, zynde dit voor het jaergetyde een waerlyk vreemd verschynsel. Als eene andere by menschen geheugen voorbeeldelooze byzonderheid, werd opgemerkt, dat alle de staende en loopende waters eene tweede reize onder de ysschotsen vastraekten. Wel is waer dat de koude tevens veel heviger was dan de eerste mael, en de Reaumursche weêrwyzer zakte eens tot 15 graden beneden het vriespunt. Op de groote wegen en zelfs in de huizen vrozen verscheidene menschen dood.

Maer eindelyk den 11 february moest de vorst andermael voor den dooy wyken, en de scheepvaert, welke te Oostende in het geheel niet was gestremd geweest, werd den 17 dier maend te Antwerpen hersteld. Doch in Holland bleven de meeste havens nog gesloten, onder andere die van Amsterdam, alwaer de kooplieden geen genoegzaem geduld hebbende om het losgaen van het ys af te wachten, hetzelve met groote kosten deden doorzagen, met dit gevolg dat de hoofdstad van den hollandschen handel den 25 van sprokkelmaend de eerste zeeschepen langs het Nieuwe Diep in hare dokken zag aenkomen.

Over het geheel genomen is deze winter van 1840-1841, schoon voor de geringe volksklassen zeer gevoelig geweest zynde, op verre na niet te vergelyken by verscheidene andere van vorige eeuwen, en misschien hebben wy

ongelyk gehad denzelven in deze schets op te nemen. Maer wy hebben gedagt dat deze Winterkronyk alsdan welligt by velen niet volledig zoude worden bevonden. Deze bedenking en de aenmerking dat de laetste kwalen den meesten indruk op het menschelyk gemoed maken, tot zoo verre dat zy alle voorgaende kwellingen schynen te overtreffen, dit een en ander, zeggen wy, heeft ons bewogen om onze schets met een beknopt berigt over het laetste wintergetyde te besluiten.

 

Antwerpen.
J.H. DARINGS.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs