Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 4

[p. 240]

Memorie

‘Van het apparent verraet van de stadt van Hantwerpen,
Van den garnisoene van duucq d' Anjou
(gheseit duucq d'Alanchon),
alsdan ligghende in garnisoene in de voornomde stadt,
ende duer dien (met Godts hulpe) zy faulte hadden,
zoo was van de burghers van Hantwerpen
de naervolghende balade ghemaect
tot schande van de Franchoisen’

Het is genoeg bekend dat Francois, hertog van Anjou, broeder van Henrik den III^den, koning van Frankryk, door de algemeene staten der Nederlanden geroepenis geweest om over deze landen te heerschen, en dat hy, in 1582, Frankryk verliet om naer Vlaenderen te komen, aen het hoofd van een talryk leger. Nauwelyks was hy omtrent Kameryk gekomen, wanneer hy den hertog van Parma dwong het beleg dier stad op te breken, en onder de oogen van dezen krygsman zich van Cateau Cambrésis meester maekte. Deze eerste zege boezemde de Vlamingen het vertrouwen in dat by eerlang de Spanjaerden zou verdryven; maer het gebrek aen besoldiging noodzaekte het fransch leger uit een te gaen, en zoo werden de Nederlanders in hunne verwachting bedrogen. De hertog van Anjou begaf zich nu naer Engeland, met het voornemen, 't welk hy ook werkstellig maekte, van de koningin tot echtgenoote te verzoeken en haer tevens de heerschappy der Nederlanden aen te bieden; doch zyn verzoek en aenbod bleven onbeantwoord, en hy bragt by het hof dezer vorstin in vermakelykheden dagen

[p. 241]

door, die hy beter had kunnen besteden. Zy liet hem niets dan eene streelende hope, welke hy niet zag vervullen.

Ondertusschen had de hertog van Parma Doornyk belegerd, en na een dapperen tegenstand deze stad beweldigd.

De hertog van Anjou, nu overtuigd dat hy vruchteloos getracht had zyn lot aen dat van Elisabeth te verbinden, verlaet, na de overgave van Doornyk, zyne poogingen in Engeland, en komt, vergezelschapt van Leicester, met eene engelsche vloot, naer Antwerpen, om bezit te nemen van de heerschappy, tot welke hy geroepen was. Hy wordt daer ingehuldigd, en zweert plegtiglyk de voorregten der Brabanders te zullen eerbiedigen en voorstaen.

Maer met afgunstige oogen het gezag van den prins van Oranje gadeslaende, en bemerkende wat invloed deze vorst had op het gemoed der Nederlanders, zoo neemt de hertog van Anjou op eens het besluit de Vlamingen aen zyn eigen willekeur te onderwerpen. In plaets dus van zyn krygsvolk te gebruiken tegen den prins van Parma, vormt hy het opzet zich meester te maken van Antwerpen, en van alle de plaetsen alwaer er fransche bezettingen lagen. Op den zelfden dag, namelyk den 17 january 1583, berst de samenzweering uit te Duinkerke, Dixmude en Dendermonde, welke steden de Franschen innamen; maer zy werden te Oostende en te Brugge afgeslagen.

In Antwerpen, zegt de schryver, dien wy hier volgen, geloofde de hertog van Anjou, dat de maetregelen, die hy genomen had, een goeden uitval zouden hebben. Een groot aental van zyne krygsmannen omringen de stad; hy zelf, aen het hoofd van zyne lyfwacht, veinst te willen uittrekken om zyne manschappen te monsteren. Deze maken

[p. 242]

zich meester van twee poorten, na de burgers, die ze bewaerden, vermoord te hebben. Zy verspreiden zich door de straten van de stad, poogen door hun geschreeuw van tue, tue, ville gaignée, vive la messe, de burgers schrik in het hert te jagen, terwyl de stad alom in wanorde geraekt en het bloed aen alle kanten stroomt. De burgers, het gevaer ziende, wapenen zich in alle stralen. Het volk, heet op wraek, slaet de hand aen al wat tot redding kan dienen; men vecht met eene ongemeene woede; de Franschen worden overmeesterd en omhals gebragt, overal waer men er vinden kan: by de poorten van de stad is de moordery het afgryselykst. Door hunne kloekmoedigheid, eindelyk, zegepralen de strydende Antwerpenaren, die, verontwaerdigd om de trouweloosheid en de valschheid der Franschen, schuimbekkend deze verraders vervolgen, en ze byna allen doen sneuvelen: vyftien honderd van deze laetsten bedekken de straten met hunne zieltogende lichamen.

De hertog van Anjou haelde uit zyn verfoeyelyk verraed geene ander vrucht dan het ongenoegen van gewaegd te hebben vreedzame burgers aen zyne woede op te offeren. Er bleef hem niels over dan zich aen hunne geregte wraek te onttrekken. Hierin is hy gelukkig genoeg geweest te slagen, en hy vlugtte naer Frankryk, beladen met de schand van zynen eed verbroken en voor altyd het vertrouwen en de liefde der Vlamingen verloren te hebben.

Dit alles is vry algemeen bekend; maer hetgene minder wereldkundig is bestaet hierin, dat kort na deze gebeurtenis de wethouders van Antwerpen eene verklaring in het licht gaven, by welke zy zichzelven en hunne inwooners verregtveerdigden over hun gedrag en handeling ten aenzien van François van Anjou, en zyne helpers; gelyk wy vinden, onder andere by Van Meteren,

[p. 243]

IV deel, 81 bladz., Hooft, II deel, 857 bladz., Bor, II deel, 139 bladz., en De Wez, V deel, bladz. 106, enz.

Wy denken dat de ballade, die wy hier mededeelen, als eene navolging mag beschouwd worden van die wethouderlyke verklaring, door den druk in handen van elkeen gekomen. Wie deze ballade opgesteld hebbe weten wy niet. Wy hebben dezelve getrokken uit een register, inhoudende de beschryving der geboorten, huwelyken en sterfgevallen, benevens de acten van koop en verpachting der goederen van de familie van Provyn, oorspronkelyk van Merkhem, by Dixmude, zynde dit register geschreven door Jan Colenbueden, die getrouwd was met eene dochter van Provyn te Merkhem, en nog leefde den 8 mei 1598.

‘Anno drie en tachtentich is dit gheschiet,

Januarius zeventhiene¹ te Antwerpen in de sté;
Maer Godt heeft ons gheholpen uit verdriet,
Doen zy riepen, tuez, tuez, ville gaignié.’

‘O ghy langhelobbe knietasters, courtoos,^{Vs 1}

Archlistich volk, François, ontrau van gronde,
Slanghen onder de palyngnen ghecropen zeer boos,
Vermomt Hughenois, leughenachtich van monde!
Haddy in de Parijssche moort gheen stonde
U coussen te bynden, om sdoots te ontvlien,
Twaere nochtans tijt dat mense upbonde,
Ende niet en sloddercouste tot over de knien.⁸
O valsch uytgheven, verradelijcke spien
Des landts, omme rooven Hantwerpen de stad!
Parijssche moorders! moeten wy u hier oock zien,

1 Den 17^en january 1583.

Vs 1 Langhelobbe knietasters, langgelobde, van lange lobben (manchettes), handlobben. Knietasters, vrouwzieken, dus langgelobde ontuchtigen.

8 Sloddercouste, van slodderen (flaccere), slap hangen, beteekent koussen ongebonden en slap over de knien hangende.

[p. 244]

 

Met groote buycken up een ghebroucbillet gadt!^{Vs 12}

 

Was dat u knietasten naer de coussebanden pradt?

 

Neent, maer of tslodder velteecken waere vergheten.¹⁴

15

Fy moorders loos, van bloede niet zadt!

 

Moet men u ontrauwe alle de werelt duere weten?

 

U zijn nu de coussebanden met spiescen ghemeten;

 

Leertse upbynden ende thoont baer noblesse,

 

Ende en roupt niet meer, of ghy wert doot ghesmeten:

20

Ville gaignié, vive la messe.’

 

 

 

‘Ter messe hebdy gheweist, tis claer ghebleken,

 

Ons wachte duersteken, die ghy bloothoofts vont staen;

 

Ende zy deden u eere, schaempt u van uwe moorderstreken.

 

Maer quaemdy ter weken noch eens monsteren voortaen,

25

U zouder weinich naer Vranckerijcke ghaen

 

Victorie roupen, twelck veele beclaghen mach.

 

Maer hadden wy u te Parijs alzulcx ghedaen

 

Ghy zout ons vermoort hebben thien daghen naer den dach:

 

Wy vermochtent u oock te doene een hart gelach;

30

Wy zijn zulcx aerts niet, maer hebbent uwer verschoont,³⁰

 

Meer als duysent ghevende stoot noch slach,

 

Maer ghevanghelick gheset, ghenaede bethoont,

 

Ghetracteert naer dat elck was ghepersoont.³³

 

Danct Godt der goetheit, ende onser herten ghetrauwe,

35

Ghy die ontrauwich by ons hebt ghewoont.

 

Tscheen dat elck zijn herte ons uitdelen zouwe;³⁶

 

Zo ghync dy vooren open, cnopt vast u tauwe.

 

Ghy creecht cnopgaten, rocriemen, bynt vast u tesse,³⁸

 

Ende en roupt niet meer tHantwerpen so bauwe:³⁹

40

Ville gaignié, vive la messe.’

 

 

Vs 12 Een ghebroucbillet gadt, den aers, die zoo wel als de billen, door eene broek bedekt is.

14 Tslodder velteeken, het ongebonden, slap en vliegende veldteeken (signal), hier voor vaendel

30 Wy zyn zulcx aerts niet, Dit is in onzen aert, in ons karakter niet.

33 Ghetracteert naer dat elc was ghepersoont, met elk gehandeld volgens zyne verdienste.

36 Zauwe, voor zoude (van zullen), en om te rymen met ghetrauwe, regel 34.

38 Rocriemen, riemen (courroies) waermede men den rok sluit. - Tesse, voor tesch, tasch, een buidel of zak.

39 Roept niet so bauwe, baude, boude, stout (audax) Kilianus.

[p. 245]

 

‘Ville gaignié, riept ghy, men zalt ghedynken.

 

Met tzweert al blyncken, om ons volck an te vueren.

 

Die ons zouden moorden, de vrauwen verdryncken;

 

Zach men u volck wyncken, boos van natueren.^{Vs 44}

45

Ziet, riep ghy, tcanaille sprinct over de mueren:

 

Ville gaignié, want, met loose listen,

 

Hadter ghy vijf duysent, vul van errueren

 

In busquade daer gheen boorghers af en wisten;

 

En tgheweire was in u hof, vul tonnen en kisten,

50

Voor bagaigie ghebrocht, omme ons volck te vernielen.

 

Maer de cansse liep verdraeyt, daer ghylieden luttel up ghisten;

 

Want de moorders spouwen selfs meerst alhaer zielen.

 

En ghy, monsieur, bedenckende u misdaet, liet zien u hielen,

 

Vreezende tgheschut te sterck was in Godts hant.

55

Ghy meendet rijcke te maecken uwe fransche fielen,

 

Maer zy roofden te vrouch, te laete stichten zy brant.

 

Dacht ghy een nieu Vranckrijck te maecken van tlant,

 

Ende uwe moedere daerinne te stellen als voghdesse?

 

Riep daeromme u volck ende ghy, als een thyrant,

60

Ville gaignié, vive la messe?’

 

 

 

‘Zes daeghen te vooren heift u volck, 't is blijckelick,

 

Ghezocht practijckelick baghen, coppen en schaelen,

 

By alle juweliers, en ghesteenten rijckelick,

 

Die zy ghelijckelick tsmaendaechs zouden haelen

65

Zonder Godtspennynck, maer met moorden soudyse betaelen.

 

Zulcx was de meenynghe, 'texploot van den spele,

 

Tschreyen der vrauwen, tsmeecken onser quaelen,

 

Ende zou 't ghebaet hebben int afsteken der kele?

 

Maer neen, 't is beter dat wy uwer peele⁶⁹

70

Up straet ontblooten; als achte ghy ons onsterck;

 

Drie hondert slougher XV^c, ten was niet te veele;

 

Zy mochter meer ghedoot hebben int perck.

 

Maer twas ghenouch om te begraven int bollewerck.

 

Alst u belieft, mueght ghyse besoucken commen;

Vs 44 Zach men u volck wyncken, wenken, met de hand byroepen.

69 Dat wy uwer peele ontblooten, pele beteekent hier kleed, en is nog in sommige plaetsen daervoor in gebruik.

[p. 246]

75

Maer niet up zulcker wijse, of ghy wert den zerck.^{Vs 75}

 

Compt devotich om een misse, met zwitsen trommen,⁷⁶

 

Heidensche wijse, anbidden de stommen,

 

Voor de zielen, naert decretaels confesse,

 

Zonder meer te roupen met grootter sommen:⁷⁹

80

Ville gaignié, vive la messe.’

 

 

 

‘Zeer naer een jaer hebdy hier ligghen vermotten,

 

Het balleken doen botten, gheen vianden vercleent.

 

En als u quamen claghen goede patriotten,

 

Die liet ghy ghaen trotten met troost onghemeent,

85

Zegghende: hebt patience: ma grand' troupe vient.

 

't Is waer ghy en spraect noynt waerder woordt:

 

Haer toecompste werdt noch van weduwen en weezen beweent,

 

Want zy tHantwerpen meenden te doene een leelicke moort.

 

Was dat uwen eedt, doen ghy ons quaempt anboort,

90

En wy u ontfinghen als een hertoghe gheeert?

 

Ten is niet te verantwoorden. Maer hoordt,

 

Wildy dat uwen goeden naeme wederkeert?

 

Justiciert zulcke raetslieden u qualick gheleert;

 

En dat ghy als een jonckvorst zijt bedroghen.

95

Bekent uwe faulte; up dat uwen lof vermeert.

 

Ghy wenscht weder de herten u afghetogen?⁹⁶

 

Maer hebdy zulcx uyt uwes moeders borst ghezoghen?

 

Zoo is te vergheifs dees voorgaende lesse;

 

Want ghy zou 't u weder te roupen pooghen:

100

Ville gaignié, vive la messe.’

 

 

 

‘Wy hebben u als een princelick vorst anveert,

 

Inghehaelt zeer weert, met veel jolijten.¹⁰²

 

Maer wy haelden in het troyaens peert,

 

Want met vier en zweert wildet ghy ons merriten.¹⁰⁴

Vs 75 Of ghy wert den zerck. Men denkt dat hier door moet verstaen worden, zyn eigen graf delven, of eene gewisse dood te moeten verwachten.

76 Compt met zwitsen trommen, met stille trommels, bedaerd, zedig.

79 Zonder te roupen met grootter sommen, in groote menigte.

96 De herten u afghetoghen, de menschen wier achting, wier genegenheid gy verloren hebt.

102 Inghehaelt met veel jolyten, met veel blydschap, vreugd, vriendelykheid.

104 Wildet ghy ons merriten, Merriten wordt door ons verstaen, als of men wilde zeggen, door vuer en zwaerd wildet gy u, by ons, verdienstelyk (meritoire) maken.

[p. 247]

105

Hebdy aen Joab gheleert dus cussende bijten?

 

Of heeft u Rahabeams jonghen raet ghepraempt?

 

Of zocht ghy als Achab u singulier profijten?

 

Spreekt uyt u herte, of ghy blijft beschaempt.

 

D'eene huere waerdy een hertoghe, d'ander huere moorder vernaempt.^{Vs 109}

110

T'is claghelick zydy verleyt; maer hebdijts schult,

 

Zoo macht u spijten dat ghy tHantwerpen oynt quaempt;

 

Want den put die ghy ons grouft heeft u volck ghevult:

 

Den gheveinsden hynckaert bleef oock in tumult.¹¹³

 

Daer en was int dootslaen noch begraven gheen faveur.

115

Misricorde creech vaste slaghen up den bult.

 

Dies wiert de loose: o monsieur, monsieur,¹¹⁶

 

Misricorde! ghy waert in ghetreur;

 

En u volck met menighe ghecuste duuccesse,¹¹⁸

 

Die mooght bidden en roepen, achter de duer:

120

Ville gaignié, vive la messe.’

 

 

 

Prince.

 

‘Een comedie spilden ons die van Parijs,

 

Dat wy hier onwijs en zonder herte waeren.

 

Wy hebbent u oock bethoont; zegt: grand merchys;¹²³

 

Leeft naer beter advijs, wildy welvaeren.

125

Of wy en zullen thertooghcleet niet spaeren,

 

Een ander te omhanghen dat men u omghynck.

 

Maer wildy een goet hertoogh zijn, al u jaeren,

 

Vuldoet den eet die ghy zwoert doen men u ontfynck;

 

Laet vaeren tcaetspel, het steken naer den rynck,

130

Steict naer den vyant; 't hooft haer monstreert!¹³⁰

 

Dit brynct den tijt mede, 't spelen is kynderdynck.

 

Volcht de Romeinen, ons alzo gouverneert,

 

Met wijsen raet en crijghslieden welghemonteert.

 

Zouckt den vyant ende gheen bolbanen.

135

Tzal worden vergheten hebdy u verabuseert.

Vs 109 D'ander huere een moorder vernaempt, eerst voor een hertog en dan voor een moorder bekend.

113 Den gheveinsden hynckaert. Wy weten niet wie de dichter hier in het oog heeft.

116 De loose, de leus.

118 Met menighe ghecuste duuccesse, dit zyn, ongetwyfeld, ligte vrouwen.

123 Zecht grand merchys, van het fransch merci, dank, bewyst groote dankbaerheid.

130 Thooft haer (de vyanden) monstreert, biedt hen (de vyanden) het hoofd, wederstaet ze.

[p. 248]

 

Staet weder up, uwen val en zal niemant vermaenen;^Vs

 

Ghelooft des lants staeten, niet uwe courtoisaenen:

 

Zy en kennen onsen aert niet, maer wy haeten finesse,

 

Deur 't roupen in Hantwerpen, met vlieghende vaenen,

140

Ville gaignie, vive la messe.’

 

 

 

Finis est.

‘Ten voornomden 17 january 1583, in de stede van Dixmude oock Franchoisen ligghende, verweldichden zy de borghers met verraet, vermoorden aldaer diversche poorters, ende deden groote pillaige. Ter memorie daer van.’

Het opgemelde register stelt ons in staet om hier nog eene andere byzonderheid by te brengen, hierin bestaende, dat de vader van den beroemden Hosschius (welke, in 1596, te Merkhem, by Dixmude, geboren was) den naem droeg van Syderoen de Hoossche, en zyne moeder dien van Joossyne Caeyaerts. Dit ziet men in de aenteekening, gehouden op het beroepen register van Jan Colenbueden, onder de dagteekening van den laetsten hoymaent 1605, zynde die van de geboorte van Hanskin van Provyn, van welk kind deze vrouw meter is geweest. Wy weten, van een anderen kant, dat Syderoen de Hoossche (niet Hossche) man van Jossyne Caeyaerts, nog leefde den 19 november 1613. Moge deze mededeeling aen de hoogachters van den dichter Hosschius welgevallig zyn!

LAMBIN.

Vs Uwen val en zal niemand vermaenen, zal niemand u doen gedenken, herinneren.