Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 4

[p. 181]

Gillis Li Muisis.

Het was, zoo als men weet, voor onze oude kloosterlingen eene wet afwisselend Gods woord te overwegen, te bidden en te arbeiden, volgens de bekende spreuk:

Nunc lege, nunc ora, nunc cum fervore labora.

Langen tyd handhaefden zy stiptelyk deze verordening, en vele onzer ryke akkers zyn het allereerst door eene geestelyke hand met het ploegyzer doorsneden. Doch wanneer hunnen arbeid barre heiden in welige landouwen herschapen had, verlieten zy het akkerwerk voor de bezigheden van den geest, voor het beoefenen der kunsten en wetenschappen. Eenigen hielden zich onledig met zoo nauwkeurig mogelyk de lettervruchten der oudheid te vermenigvuldigen; anderen schreven werken van eigen vinding; maer ongetwyfeld had elke abdye eenen kronykschryver, die dag voor dag aenteekende wat'er in 't klooster of in het naestgelegen oord gebeurde, en wat hy van trouw-verdienende pelgrims hoorde verhalen. Deze schryver was aen het klooster zoo noodig als de overste, de voorzanger of de keldermeester; stierf hy, een ander werd zoo aenstonds in zyne plaets aengesteld, en vervolgde de jongste gebeurtenissen op hetzelfde blad, waer zyn afgestorven broeder den laetsten regel op nedergeschreven had. Dikwyls gebeurde dit zonder dat de schryver zynen naem aen de nakomelingschap verlangde over te brengen en zonder dat hy eenig eigenbelang by zyn verhael vertoonde. Wanneer de overste zelf de gebeurtenissen van zynen leeftyd wilde aenstippen, zoo vergenoegde hy zich aen eenen onderhoorigen monnik zyne gedachten uit te

[p. 182]

drukken en op het perkament te doen aenteekenen. Aldus ziet men in de hier bygevoegde plaet twee kloosterlingen, in arm-stoelen gezeten, van welke de eene schryft hetgeen hem zyn overste voorhoudt.

Deze plaet, nauwkeurig opgemaekt naer eene oorspronglyke miniatuer van een handschrift der eerste helft van de XIV^e eeuw, vertoont ons den abt Gillis Li Muisis, oversten der benedictiner abdye van Sint-Marten te Doornik, vermaerd door zyne gedichten en nog meer door zyne kronyken. Het zal aen menigeen, zoo wy verhopen, niet onaengenaem wezen hier eene schets van 's mans leven en eene opgave van zyne werken aen te treffen.

Gillis Li Muisis¹ wordt door sommige schryvers ook Mucidus, dat is de Rotte, genoemd, naer de echte beteekenis van zynen naem, die ons bewyst dat men in zyne eeuw niet al te kiesch of keurig in het naemgeven was. Foppens² en S. De Wind³ zyn van gevoelen dat hy te Doornik zou geboren zyn; men vindt inderdaed vele Doornykers van den zelfden naem in de XIV^e en XV^e eeuw. Indien men nogtans geloof mag geven aen Arthur Dinaux⁴ zou de geleerde abt, in een handschrift, aen denzelven heer behoorende, bekennen dat hy geboren is te Rongy. Wy kunnen dit gemakkelyk aennemen, en zulks strydt ook niet met het zeggen van De Wind en Foppens, byaldien men dit Rongy plaetst in de vlek van dien naem onder het Doornyksche; maer

1 De heer De Bréquigny heeft zich ingebeeld dat men Le Muisit moest schryven, om dat hy den naem zoo gevonden heeft in handschriften; hy had moeten bemerken dat in het romansch de eigennamen verbogen werden, zoo dat Li Muisis in den eersten naemval staet, Le Muisit in den vierden.

2 Biblioth. Belg., p. I, pag. 31.

3 Biblioth. der Nederl. geschiedschryvers, I, bl. 511.

4 Les Trouvères de la Flandre et du Tournaisis, pag. 205.

[p. t.o. 182]

[p. 183]

het zou weinig geloofweerdig zyn, indien men, naer de meening van den franschen schryver, dit dorp by St-Amand moest zoeken. De Doornykers mogen Li Muisis, zoo ons dunkt, nog altyd voor eenen medeburger aenzien; des te meer, om dat hy van zyne kinderjaren af tot aen zyne dood toe byna nooyt van die stad afwezig is geweest.

Hoewel de schryvers het hierover almede niet eens zyn, blykt het genoeg uit 's mans eigen werken, dat hy het eerste daglicht zag in 't begin van het jaer 1272, nieuwe tydrekening. Zyne ouders behoorden tot den adelstand, zoo als hunne wapenschilden en nog meer de hooge ambten, die zy te Doornik bekleedden, genoegzaem bewyzen. Groote rykdommen hadden zy niet, want hy zelve bekent dat zyne borze niet zwaer was, wanneer hy begon te leeren¹. Nogtans was hy niet teenemael haveloos, vermits hy, na het afsterven zyner moeder, eene eeuwige rent kon maken om aen de abdyheenen van Sint-Marten (toen omtrent de vyftig in getal) den noodigen voorraed van vygen in den vasten te verzekeren.

Li Muisis had achttien jaren bereikt, toen hy Sint-Benedictus kleed aentrok, in het voormelde klooster, vroeger beroemd als eene schuilplaets van deugd en geleerdheid, maer sedert zeer vervallen door de oorlogen en door de zorgeloosheid der laatste abten. Het kwaed verergerde dagelyks en klam zoo hoog, na den oorlog tusschen graef Wyt van Vlaenderen en koning Philips-den-Schoonen, dat de monikken gedwongen waren zelfs hunne boeken, kappen, wyrookvaten, kandelaren en ander kerksieraed te verkoopen, ten einde het levensonderhoud te hebben; en zonder de kloekmoedigheid van Li Muisis,

1 Arthur Dinaux, ibid. pag. 219.

[p. 184]

zou de abt Dirck dou Parq het herstellen van zyn klooster zelfs onmogelyk gemaekt hebben voor de toekomst. Tot prior benoemd in 't jaer 1327, werd vervolgens Li Muisis tot de weerdigheid van abt verheven in 1331, en, in die hoedanigheid door den paus herkend, na veel sukkelens eindelyk gewyd in de abdy van den Eekhoute te Brugge.

Alles kreeg welhaest onder zyn toezicht eene andere gedaente; kloostertucht, orde, geleerdheidsyver herbloeyden, en, schoon de tyden niet veel voorspoediger waren, door den bloedigen kryg van Eduard III en de Vlamingen tegen Philips-de-Valois, zoo had toch Li Muisis in zestien jaren tyds de schulden der abdy betaeld en aen dezelve een toereikend inkomen verzekerd. Eerst toen (1347) begon hy zyne kronyken te bewerken en er eenen tyd aen te besteden, dien hy te voren geheel en al aen de geestelyke en tydelyke belangen van zyn klooster gegeven had. De hooge ouderdom waerin hy reeds getreden was, bragt geen hinder toe aen zyne werkzaemheid; maer hy verloor byna geheellyk het gezicht en moest zyne kronyken en rymwerken onvolmaekt laten, tot dat een heelmeester, wien hy den naem van Jan van Mentz geeft, hem eenigzins het gebruik zyner oogen weder bezorgde. Hy stierf in de maend october van het jaer 1353, niet in 't jaer 1351, zoo als de geleerde bisschop van Antwerpen, de Nelis, geschreven heeft¹, ofschoon deze had kunnen zien dat Li Muisis nog gebeurtenissen aenteekent van het jaer 1352. De bisschop van Doornik verscheen op zyne plechtige uitvaerd benevens zeven gemyterde kloostervoogden.

De werken door den goeden abt in fransche rymen geschreven, vruchten zyner laetste jaren, hebben geene

1 Prodromus, LII.

[p. 185]

hoegenaemde weerde, wat derzelver poëzy betreft: het zyn niets meer dan gebreklyk berymde zedelessen of verhalen; maer zy leveren somwylen daedzaken of omstandigheden op, die voor den geschiedenisschryver niet onverschillig zyn. De kronyken, byna belangloos zoo lang zy voorvallen der voorgaende eeuwen ophalen, worden meer en meer opmerkensweerdig naer mate zy den leeftyd van den schryver naderen. De Brequigny zegt, niet zonder reden, dat men nergens zoo nauwkeurig beschreven vindt als daer wat 'er te Gent in 1347 en 1348 is voorgevallen, en hetzelfde zou men van menig ander tydstip konnen zeggen. De latynsche schryftrant van Li Muisis, soms wel eens in de voorwoorden wat hoogdravend, is gewoonlyk zeer eenvoudig, duidelyk, gemakkelyk en klaer. Zyne staetskennis loopt niet hoog; de kunst om de gebeurtenissen door vergelyking overeen te stellen en de een door de ander toe te lichten, is hem onbekend; maer hy schryft met eene openhertigheid waervan men zich moeyelyk een denkbeeld kan maken; hy zou oneindig meer regt hebben dan de hoofsche hekeldichter om te zeggen:

'K noem alles by zyn naem,

Ik heete een kat een kat en...

Spreekt hy van de zorgeloosheid van den abt Jan Le Carpentier, hy zegt ons ronduit dat die kloostervoogd door des duivels ingeven zoo onachtzaem geworden was. Moet hy de gesteltenis van velen zyner medebroeders beschryven, hy doet zulks zonder in het minsten iets te verbloemen of te verzwygen. Hy toont weinig welwillendheid voor de wereldlyke geestlykheid, en nogtans teekent hy zorgvuldig aen dat menigen van dezelve de dood gevonden hebben door, in het woeden der pest, de ster-

[p. 186]

venden onbevreesd by te staen. Hy bemint weinig de Vlamingen, die op korten tyd meer dan twintig der pachthoeven van zyn klooster verbrand hadden; hy schildert hen af als een hoofdig en hardnekkig volk, altyd onstandvastig, willende nu dit nu dat, en alleenlyk gehoorzaem aen hopmannen van hunnen keus, en dan nog slechts wanneer dezen hen leiden naer hunnen zin; nogtans verheft hy hunnen moed en bewyst dat hunne gemeenten veel voorspoediger zyn dan de aengrenzende landstreken van Vrankryk. Groote voorstander der vryheid is hy niet, en evenwel bekent hy dat de Brabanders lof verdienen als zy hun bloed voor hunne vryheden vergieten; in Braband, zegt hy:

Verblyft een moedig volk, gevreesd in 't oorlogsveld,
Wanneer 't 's land vryheid of de burgerregten geldt.
Hierom verdient het lof¹.

Indien men de waerheid te kort doet met Li Muisis verhael te volgen, zal hy 'er evenwel niet schuldig aen zyn; want zoo dikmaels als hy eenigzins twyfelt aen de omstandigheden van eene daedzaek, haest hy zich om zynen twyfel te bekennen, en stellig te verklaren dat hy de echtheid van het verhael niet kan waerborgen, aengezien hy niet spreekt als ooggetuige, maer alleenlyk volgens de bescheiden van geloofweerdige lieden. Dit verklaert hy meermaels, doch byzonderlyk in 't begin der beschryving van den veldslag, te Crécy, door de Engelschen gewonnen op Philips-de-Valois.

1

Ibi est gens bellicosa
In guerrisque animosa,
Ac inimicis resistens,
In juribusque insistens
Sustinendis, prout possunt,
Et propter hoc laudandi sunt.

[p. 187]

De fransche schryver, dien wy eens en andermael aengehaeld bebben, beschuldigt Li Muisis van ligtgeloovigheid, als soms de voorzeggingen der sterrekykers voor goede munt aennemende. Wy willen zekerlyk den goeden man niet vry pleiten van al de vooroordeelen zyner eeuw; wy zien op verscheidene plaetsen zyner schriften dat hy veel achting had voor zekeren Jan van Harlebeke, priester, die in de sterren de toekomst waende te lezen, en die aen den abt, zoo deze schryft, vele zaken had voorspeld die naderhand zyn uitgevallen. Maer niet te min moeten wy ook in acht nemen de stellige verklaring die hy doet in zyne voornaemste kronyk: ‘'T is nogtans niet, zegt hy, dat ik geloof geve aen de voorzeggingen der wichelaers of aen het noodlot want ik ben voornemens niets te zeggen dat tegenstrydig zy aen de leer der katholyke kerk.’

Gaen wy nu over tot de opgave der werken van den arbeidzamen gryzaerd.

In het latyn kent men van Gillis Li Muisis:

1^o Een groote kronyk, zonder naem, die hy in drie verhandelingen verdeeld heeft, waervan de eerste de ongelukken beschryft van de Sint-Martens abdy, de oorzaken opgeeft van hare ontvolking en de verheffing des schryvers tot de weerdigheid van abt; de tweede begrypt de gebruiken van het klooster en is zonder geschiedkundig belang; de derde beschryft voornamelyk en breedvoerig de oorlogen tusschen Philips-den-Schoonen en Wyt van Dampierre; en die tusschen de koningen van Frankryk en Engeland. Achter dit laetste deel, allezins zeer belangryk, vindt men de rekening der ontvangsten en uitgaven der abdy, onder het bestuer van Li Muisis.

Het oorspronglyk handschrift van dit boek, geschreven op perkament, redenlyk wel bewaerd en versierd met

[p. 188]

miniaturen, maekt deel van de kostbare boekery van wylen den heer Goethals-Vercruysse te Kortryk. Een afschrift, met geene genoegzame zorg gemaekt, berust in de koninglyke boekzael te Parys en is door den heer De Bréquigny bekend gemaekt; doch die schryver heeft het verkeerdelyk bestempeld met den naem van kronyk van Vlaenderen. Een ander afschrift, op kosten en by toedoen van den geleerden De Nelis verveerdigd, bevindt zich thans in de koninglyke boekzael van Brussel. De heer O. Delepierre gaf ons eene al te vrye vertaling van enkele hoofdstukken uit dit HS., door den heer Goethals uitgegeven. De heer Arthur Dinaux zegt ons¹ dat Li Muisis voornaemste werk uit twee boekdeelen bestaet en getiteld is Libri duo Chronicarum AEgidii Li Muisis, abbatis XVII hujus caenobii post restaurationem. Het is voor ons een raedsel te ontdekken waer die fransche schryver zulks gehaeld hebbe. Wy hebben het werk voor onze oogen en moeten herhalen dat het in een enkel boekdeel bestaet, hebbende dry afdeelingen, en dat het geenzins den gebrekkigen titel draegt, dien men hier opgeeft.

2^o De tweede kronyk van den abt is eveneens zonder opschrift. De voorzeide schryver zegt dat zy getiteld is De rebus gestis annis 1349 50, 51 et 52. Wy weten ook niet waer hy dit heeft kunnen vinden. In den aenvang dezer kronyk leest men, in schrift der XVI^e of XVII^e eeuw: Antiquitates Flandriae, en op het blad 't welk voor Li Muisis handschrift geplaetst is: AEgidii Li Muisis monasterii S^ti Martini Tornacensis abbatis XVII Tractatus de accidentibus annis 1349, 50, 51 et 52. Dit laetste opschrift is waerschynlyk aen den geestryken oudheidkenner van Kameryk, doch gebrekkig, medegedeeld geworden, en heeft hem als den naem der tweede kronyk van

1 Ibid., 213.

[p. 189]

Li Muisis toegeschenen. Men vindt op 't zelve blad nog een derde Chronicon Flandriae ab anno 1298 ad annum 1352; maer dit alles is het werk van latere schryvers, en de goede Li Muisis heeft eigenlyk geenen naem aen dit tweede boek gegeven.

Het werk van dezen laetsten is geschreven op perkament en versierd met zeven miniaturen. Het bevat in rym en in onrym vele klagten op de zeden des tyds, spaert noch geestelyken noch wereldlyken, en levert aen den oordeelkundigen een aental belangryke aenteekeningen op, wegens de gebruiken en gewoonten der Vlamingen en Walen, in dit tydvak der middeleeuwen. Maer voornamelyk weidt het boek breedvoerig uit over de uitroeying der Joden in dit deel van Vrankryk, en over de buitensporigheden der geeselaers van den zelfden tyd. Een omgang dezer dweepers is afgebeeld in eene miniatuer. Een jongeling draegt voor allen een vaen en is gevolgd door twee fakkeldragers; daer achter komen de geeselaers, het hoofd bedekt met een slach van hoed, en de schouderen met een kap, maer de borst en den rug ontbloot, om de slagen te ontvangen der zweep, die zy alle in de hand houden. De voorste draegt een kruisbeeld.

Hunne hoofdplaets in Belgie was Doornik. Men kwam van andere steden met geestdrift zich aldaer by hen vervoegen. Misschien zal men hier niet ongeern aentreffen de berekening van het getal der Vlamingen, welke er op verscheidene dagen in hunne dweepery kwam deel nemen:

12 september 1349, kwamen 'er van Thienen in Braband	120 man.
12 september 1349, van Sluis	80 man.
12 september 1349, van Leuven	160 man.
Op den nacht van O.L.V. Geboorte, van Damme	50 man.

[p. 190]

Op den dag van O.L.V. Geboorte, van Enghien	200 man.
'S anderdags, van Namen	160 man.
'S anderdags, van Brugge	150 man.
Op den nacht van Doorniks ommegang, van Nieupoort	80 man.
Op den zelfden nagt van Eecloo	52 man.
Op den zelfden nacht van Brugge	300 man.
Op den zelfden nacht van Damme	100 man.
Op den dag van Doorniks ommegang, van Kassel	50 man.
'S anderdags, van Sluis	250 man.
'S anderdags, van Deinze	100 man.
'S anderdags, van Dixmuide	60 man.
Op St-Matthys nacht, van Bergen	240 man.
Op St-Matthys nacht, van Audenaerde	300 man.
Op St-Matthys nacht, van Genappe	120 man.
Op St-Matthys nacht, van Ryssel	200 man.
Op St-Matthys dag uit Vlaenderen	20 vrou.
Zondags nadien, van Maubeuge	200 man.
Zondags nadien, van Belle	300 man.
Op St-Franciscus nacht, van Valençyn	450 man.

Even omstandig verhaelt wyders Li Muisis de ongemeene sterfte die te Doornik en in de omstreken op denzelfden tyd gewoed heeft, en die reeds vroeger in Frankryk geheerscht had. Deze beschryving is vervat in een slach van rymende verzen en ondermengd van zedelyke bemerkingen: zy eindigt in onrym, dewyl dit gemakkelyker was, zoo ons de schryver verklaert. Andere geschiedkundige aenteekeningen komen vervolgens voor, en eindigen met eene berymde lyst der abten van Sint-Marten in 't latyn en in 't waelsch, gesloten door eene korte levenschets van Li Muisis zelven.

[p. 191]

Het opgemelde oorspronglyk handschrift van dit werk is van de boekzael der Sint-Martens abdy overgegaen in die van M. Le Candele te Gysegem. Het behoort nu aen de koninglyke bibliotheek van Bourgondie te Brussel. De heer de Gerlache heeft er zeer oordeelkundige bemerkingen op gemaekt in het tiende deel der nieuwe gedenkschriften van de Brusselsche Akademie.

3^o Een boek getiteld: Tractatus de his, quae temporibus suis, ante et post promotionem suam, in coenobio S.-Martini acciderunt.

4^o Een ander genaemd: Tractatus de consuetudinibus approbatis, antiquitus in monasterio S.-Martini observari solitis.

Waerschynlyk zyn deze laetste werken niet anders dan de twee eerste deelen der groote kronyk, waervan wy boven gesproken hebben.

In het waelsch schreef onze kloostervoogd:

1^o Een gedenkschrift op hemzelven en zyne abdy, waerin hy vele wetensweerdige omstandigheden mededeelt, onder het latynsch opschrift van: De statu suo et monasterii.

2^o Een berymd boekdeel getiteld: Traité des divers états des séculiers, des ecclésiastiques et des religieux.

3^o Een dergelyk stuk beginnende: ch'est li complainte, etc., waerin hy verhaelt hoe Jan Van Mentz hem het gezicht weder gaf.

4^o Des papes qui ont vécu du temps de Gillis Li Muisis.

5^o Rimes sur la vie de révérendissimes sieurs Andrieu de Florence et Jehan Des Prets, iadis évesques de Tournay.

[p. 192]

'T begin van dit gedicht kan ons tot eene proef verstrekken van Li Muisis rymtrant; het luidt als volgt:

Tous temps aime qui est amis,
Dont le hom qui se cuer a mis
En Dieu, et en son proisme amer,
De lui doit oster tout amer
Et tout chou qui poroit desplaire
A sen createur, et puis faire
Oevres boines et virtueuses
Et oster trestoutes wizeuses¹.

J.J. DE SMET.

P.S. Ik eindigde juist deze levensschets toen my in handen viel de tweede aflevering van het tweede deel der Annales de la société d'émulation de la Flandre-Occidentale. Ik las in die voortreffelyke verzameling (p. 204) dat M. Arthur Dinaux de eerste zou zyn die van de genezing der oogziekte van den abt Li Muisis gewag gemaekt heeft. Daer ik met onze voorvaderen van gevoelen ben dat men elkeen het zyn moet geven, ‘suum cuique’ zoo meene ik hier te moeten doen aenmerken dat de heer Gachardin zyne briefwisseling met de leden der commissie, welke van 's konings wege onze oude kronyken uitgeeft, den 7 van hooymaend 1838, bekend gemaekt heeft² hetgene M.A. Dinaux in 1839 heeft nageschreven. De heer Delepierre denkt dat die genezing bewyst dat de Belgen in de XIV^e eeuw eenen grooten voortgang in de heelkunst gedaen hadden; hy gelooft derhalve dat Jan van Mentz aen Belgie behoorde. Zeer geern zou ik van 't zelfde gevoelen zyn; maer dit vermoeden is door geen bewyzen gestaefd.

1 Onachtzaemheden.

2 Bulletins de la Commission d'histoire, III, p. 203.