Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

[p. 447]

Zonderlinge tael te Zele.

De tael der vlamingen wordt, zoo als genoeg bekend is, in de provintiën Oost-en Westvlaenderen, Antwerpen, Limburg, en in een gedeelte van Braband, algemeen gesproken, ter uitzondering van eenige vreemdgezinde huisgezinnen, die, of uit trotschheid, of uit naäpery, het fransch in hunne gesprekken bezigen.

Waer of het beste vlaemsch gesproken wordt ligt in myn plan niet te onderzoeken; overal treft men eenige onregelmatigheid, in het spreken, aen; overal vindt men eenige afwykingen, zonder dat dit nogtans tot eenen eigenlyken tongval eener vreemde tael overga.

Men weet, dat in het land van Waes en in geheel het distrikt van Dendermonde het vlaemsch, over het algemeen, de tael der gemeenzame gesprekken is, en nogtans is het juist in die streek, en byna in haer middelpunt, dat men eene bevolking aentreft, wier spraek noch uit het vlaemsch, noch uit het hoogduitsch, is voortgesproten. Zy spreekt geen byzonder dialect; maer een recht mengelmoes, deels van uitheemsche, deels van eigene woorden, die zy zelf gevormd heeft.

De gemeente Zele, gelegen tusschen Dendermonde en Lokeren, tusschen de rivieren de Schelde en de Durme, is de verblyfplaets dier vreemdsprekenden; niet het dorp, maer twee daer aen grenzende gehuchten, eene bevolking van omtrent drie duizend inwoners bevattende, en door het dorp gescheiden zynde, hoewel er geen enkele Zelenaer zy, die deze tael niet verstaet, zonder dezelve nogtans te kunnen spreken.

Meest alle deze lieden zyn vervaerdigers of koopmans van zeildoek en inpaklinnen, goederen die zy eertyds in

[p. 448]

Frankryk, Holland, en zelfs in Engeland gingen te koop veilen. Thans reizen zy daermede slechts de Belgische provinciën rond. By elkander wezende, spreken zy byna algemeen en uitsluitelyk deze tael, die zy het Bourgoendsch (Bourgondisch) heeten, doch in het byzyn van anderen gebruiken zy het Zeelsche vlaemsch, immers wanneer zy hunne gesprekken willen laten verstaen.

Van waer dit volk afkomstig zy, en hoe lang het bestaen hebbe, is my tot nu toe, in weerwil van vele nasporingen, niet gebleken; maer ten opzichte der woordrykheid van deszelfs spraek zou men zich verwonderen, wanneer men er woordenboeken van zag te voorschyn komen¹

Ofschoon men in die tael hier en daer al eenige van het Fransch of van het Hoogduitsch afgeleide woorden aentreft, zoo heeft men er echter geene in, die met de eigenlyk Engelsche woorden overeenstemmen, waeruit men dus zou moeten afleiden, dat die tael zeer lang moet bestaen hebben, dewyl dit volk eertyds meer met Engeland, dan met Frankryk of Duitschland, handel dreef.

Ter uitzondering der lidwoorden, voorzetsels, en voegwoorden, vindt men er weinig vlaemsche woorden in; en die er van afgeleid schynen zyn zoo naeuw aen de werking, die er van uitgaet, of het werk, dat zy voorstellen, verbonden, door verandering of byvoeging van uitgang, dat men schier zou gelooven, dat de tael opzettelyk door kundige mannen gevormd en samengesteld is.

Meest al deze woorden, eenen persoon of eene zaek voorstellende, hebben achter de werking, die zy uitdrukken, of die er van voortkomt, den uitgang rik, als: de lichterik (de dag), de zitterik (de stoel), de terte-

1 Men heeft my verzekerd dat de eerw. heer Dhooge, eertyds onderpastor te Zele, er twee dusdanige vervaerdigd heeft.

[p. 449]

rik. (de voet)¹, de klonkerik (het glas), van klinken, enz.

De byvoegelyke naemwoorden en de bywoorden hebben doorgaens den uitgang ig, als: grandig, van het fransche woord grand, kiewig (schoon), krottig (kael)², klitsig (slecht), enz. De trappen van vergelyking hebben in de uitspraek den zelfden uitgang als die, welke in het vlaemsch gehoord worden.

De voornaemwoorden maken meest wangeluiden, door de gedurige herhaling, welke, uit gebrek der betrekkelyke voornaemwoorden, telkens voorkomt. Het zelfstandig naemwoord wordt meest altyd voor den derden persoon gebezigd.

De werkwoorden zyn byna alle gelykvloeyende en volgen de zelfde regelen van vervoeging als die, welke men in het dagelyksch gesprek hoort, ter uitzondering van den onvolmaekt verleden tyd, in den welken men steeds eene n, zoo voor het enkelvoud als voor het meervoud, en somtyds het achtervoegsel gen, hoort: ik bekten, gy sjoerden, hy flikten, ik veendegen, gy foktegen, enz.

Zie hier eene overzetting, in het Bourgoendsch, van de parabel des verloren zoons:

Daer modeerdegen ne keer ne grandigen bol, die deux knullen maesden. De kietste knul kabeeldegen aen zyn âken: bol, stuipt michels de splent, die my grandig modeert, en den bol doktegen de splent. Jetse lichterikken nog, de kietste knul flikten splent en dos en foktege foei naer ne lensen paï, daer e de poen verspleytte in de trankkeetjes en in doddigheid.

Als al den dos en den splent verspleyt modeerdegen veendegen er sé lichterriken in da paï: de knul begost

1 In sommige andere plaetsen van ons land zegt men ook terten, voor trappen met de voeten: de deeg terten, enz.

2 Krot verkoopen, voor armoede lyden, wordt in vele andere plaetsen gebruikt.

[p. 450]

krot te verpassen; en maesdegen het doddig en klits. Hy foktegen by nen bekker van en village om hem te verpassen voor te trafakken. Dien bekker kabeeldegen hem: fokt naer michels granze om de tjuttens kiwig te besjoeren, dan ze nie foei en fokken. De knul kreeg grandige schrans en zou van den tjuttens bik gewild hein, maer hy maesdeger nen egel af. Tein veendigen de knul paf, en treuvelde: combien trafakkers moderender nie in myn âkens keete, die kiwig oeft mazen, en michels molt van de schrans. Michels zal by zynen bol fokken en hem kabeelen: Bol! michels heet en klitsige ouvrage geflikt tegen de kiwige lichterik en veur ou, en meriteert nie da ghem as ou knul sjoert; pakt michels as eenen van ou trafakkers. Die kietsten leveerdegen hem tein en foktegen naer zyn âkens granze; den diën sjoerdegen den knul in de lense, veendigen kiwig by hem, paktegen hem in zyn klampen, en maesd hem kiwig geflikt. De knul treuveldegen: Bol! michels heed en klitsige ouvrage geflikt tegen de kiwigen lichterik en veur ou, en meriteert nie da ghem as ou knul sjoert; pakt michels as eenen van ou trafakkers.

Maer den bol kabeeldegen aen nen trafakker, vit! dokt den grandigen dos aen den knul en dost hem kiwig; dokt hem ne ronderik aen zynen feem, en trederikken aen zyn terterikken; port den grassigen vaurik en kiecht hem voor kiwig te bekken en een grandige karmoelje te flikken. Michels e knul modeerdegen mol en maesd nou kiwig, hy modeerdegen foei en nou in de keete. En ze bektegen en buisdegen grandig.

De kantigste knul trafaktigen in den operik, en as hy naer de granze veendigen, sjoerdegen hy parnassen en flikkeren. De knul vlamdegen naer de trafakkers, en kabeelde: wa modeerd da? Nen trafakker treuveldegen hem: ou frère maesd geveend, en ou âken maesd geflikt

[p. 451]

kichen den grassigen vaurik, om dat den bol nou zynen knul kiwig sjoert. - De kantigsten modeerdegen jan en wildegen in de keete nie fokken. - Tein veendigen den bol en nosterden hem kiwig, maer dien kabeeldegen in jannigheid: Bol! michels maesd veur ou zooveel grandige lichterikken getrafakt en ze leven nie klitsig geflikt, en ge maesd michels noppe gesteupen, of geen fopperiksken, om een karmoelje te dokken aen michels kiwerikken, maer as ou kietste knul geveend maesd, die dos en splent by de tranken en in de doddige keeten verspleyt heed, flikt den bol den grassigen vaurik kichen. - Tein treuveldegen den bol: knul! ge modeerd me michels en da michels maesd, maesd de knul. - Wy zullen een kiwige en grandige karmoelje flikken, en schoenkelen; want ou frère modeerdegen mol en maesd kiwig; hy modeerdegen foei en nou in de keete.

J.B. COURTMANS.

Aenmerkingen op het voorgaende stuk.

Zeer welkom was aen den uitgever van het Museum dit bericht van den heer Courtmans, en volgaerne zal men in het vervolg ook eene plaets verleenen aen mededeelingen van dergelyken aert, vooral wanneer die eenig licht kunnen verspreiden omtrent den oorsprong en de toepassing van zulke tot dus verre onbekende spraken, en van de bevolking welke daervan gebruikt maekt. Men heeft my verzekerd dat er omstreeks Audenaerden ook nog gemeenten zyn, waer iets dergelyks gevonden wordt. Ik verlang zeer ook van dien kant berichten te mogen inwinnen. Inzonderheid zou het my aengenaem wezen liederen of gedichten, in het zoogenaemd Bourgoensch

[p. 452]

opgesteld, mynen lezeren te kunnen mededeelen. Zeer zeker bestaen die.

Naer het my voorkomt is het Bourgoensch geene tael uit Bourgondie hergekomen, maer eene oude dieven-of landlooperstael, dergelyke men er in meer andere gewesten van Europa ontmoet. De duitschers noemen dit Rothwälsch of Jenische Sprache, onderscheiden van het Jüdischdeutsche en van de Zigeuner- of Bohemiers-tael, doch met beiden eenigermate verwand. Zie het Conversations-Lexicon, op het artikel Rothwälsch. Zy werd in Duitschland zeer veel gesproken gedurende de religieoorlogen; doch schynt aldaer nooit anders dan als eene louter by overeenkomst gesmeedde kunsttael gekend te zyn geweest, terwyl het Bourgoensch van Zele wezenlyk voor die het spreken eene moedertael blykt te wezen. Professor Hoffmann von Fallersleben heeft in zyn Monatschrift von und für Schlesien, 1829, bl. 55-68, een artikel over het Aeltestes Rothwälsch in Deutschland, en daerin verscheiden versjens, mitsgaders een lyst van Rotwälsche woorden, medegedeeld, uit welke ik opmake dat er wellicht eenige betrekking tusschen de door hem aengevoerde en de binnen Zele gebruikelyke tael heeft bestaen¹. Ik vind in zyn lyst, onder andere, ook de hier-

1 De overeenstemming van het hoogduitsche Rothwälsch met de byzondere spraek te Zele is echter minder opmerkelyk, indien men daerover oordeele naer den inhoud van een boekjen, hetwelk my, by het afdrukken van het bovenstaende, ter hand komt, getiteld: Rotwellsche Grammatik oder Sprachkunst, das ist Anweisung wie man diese Sprache in wenig Stunden erlernen, reden und verstehen möge, Absonderlich denenjenigen zum Nutzen und Vortheil, die sich auf Reisen, in Wirthshäusern und andern Gesellschafften befinden, das daselbst einschleichende Spitsbuben-Gesindel, die sich dieser Sprache befleissigen, zu erkennen, um ihren diebischen Anschlägen dadurch zu entgehen. Francfurt an Mayn, 1755, kl. 8^o. Het daerin voorkomende woordenboek bevat woorden, die ik by Courtmans of Hoffmann niet vinde.

[p. 453]

boven gedrukte woorden grandig en kiwig, genoegzaem in denzelfden zin. Ook dezelfde wyze van woordvorming: Glesterich (glinsterik) glas, härterich (harterik, hartvanger) een mes, senftrich (zachterik) een bed. Schrenz (stube) staet byna gelyk met granze (grange), van het Bourgoensch, welke laetste tael echter veel meer met fransch vermengeld is. Zie hier een klein proefjen van het duitsche Rotwälsch:

Funckert her! hier lasst uns hocken
Hol der Ganhart das Geschwenz!
Auf dem Terich ist 't ja trocken,
Wie am Glatthart in der Schrenz.

Wie der Fluchart freut sich grandig
Auch der Gleicher allerwärts
Jeder Strombart ist sein Kandig
Und sein Windfang ist die Schwärz.

Het kan wezen dat, in langvoorleden tyd, een bende van vreemde uitwykelingen zich by Zele hebbe neêrgezet, om aldaer eenig bestaen te vinden; waeruit dan allengskens eene grootere bevolking mag zyn ontstaen, by welke men, tot het dryven van verholen handel of smokkelary, het noodig oordeelde eene byzondere tael te gebruiken.

J.F. WILLEMS.