Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1 (1837)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

(1837)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Beknopte geschiedenis der Kamers van Rhetorica te Gent.

De dichters of barden in oud Belgie behoorden tot den geestelyken stand. By offerfeesten zongen zy Thor en Woden lofliederen ter eer, en by vyandlyke aenvallen vergezelden zy de krygsbenden, wier moed zy door oorlogszangen in het dringenste gevaer ondersteunden.

Het opkomen der christenleer bracht de geestelyke liederen der heidenen in vergetelheid, doch nog lang bleven de oorlogs-en heldenzangen in het geheugen van den landzaet leven, en eenige onderwerpen van onze ridderromans worden, mogelyk niet ongegrond, tot dit vroegere tydvak teruggevoerd.

Tydens de overheersching der Romeinen, kwamen met romeinsche zeden de tooneelen hier in zwang, en schoon het gezag van dit volk hier haest ten onder ging, zoo bleven deze vertooningen nochtans voortduren, gelyk de wetsbepalingen, door Karlemagne jegens tooneelisten genomen, en de besluiten der kerkvergaderingen, genoegzaem bewyzen1. Eenige schryvers denken dat het verbod van romeinsche tooneelstukken te vertoonen aenleiding gaf tot het opstellen van geestelyke spelen. Anderen zyn van gedachten dat het vertoonen van mirakelen en mys terien uit de grieksche liturgie naer het westen over-

kwam1. Op kerkelyke feestdagen vertoonde men de mysterien onzes geloofs; ter gelegenheid van tournoispelen, jaermerkten, en inhuldigingen van vorsten werden er gebeurtenissen, uit de wereldlyke geschiedenis ontleend, ten tooneele gevoerd.

In de geschiedenis van Vlaenderen leest men, dat er te Gent, in 1301, alom schouwburgen werden opgericht, om de inkomst van koning Philips den Schoonen te vieren, en dat er aldaer in 1329, toen gravin Margareta voor de eerste mael Vlaenderen bezocht, veel tooneel-vertooningen zyn gegeven2.

Gedurende de halfvastenmerkt te Gent, gaven schepenen en dekenen der neringen op het stadhuis een prachtig feestmael. Te dezer maeltyden werd er reeds in de XIVe eeuw door menestrelen gespeeld; maer eerst in het begin der XVe eeuw wordt er in stadsrekeningen van het opzeggen van gedichten gewag gemaekt: ‘Item den menestrelen, sanghers, dichters ende speellieden ghegheven in hovescheden, die t'halffasten songhen, pepen ende dichtten in scepenencamer, 12 scell. gr.3.’

In de rekening van het jaer 1451, zien wy dat het stads bestuer een huis verhuerde, alwaer men gedurende deze halfvastenfeest schouwspelen vertoonde: ‘Item (ontfaen) van dat verhuert was 't huus daer Pieter Huerybloc plach te woonene an de vischmaerct, den tijt van halffastenen, eenen man van Brugghe, omme spel te houdene van dien, 10 scell. gr.4.’

Bestendige maetschappyen, welke het vertoonen van spelen tot voornaem doel hadden, onder den naem van

Kamers van Rhetorica, rezen maer eerst in het midden der XVe eeuw op. Vyf dergelyke genootschappen kwamen te Gent tot stand: I. De oudste kamer dezen stad, namelyk die der Fonteine, wier verordeningen door het magistraet van Gent den 9 december 1448 werden goedgekeurd;

II. Die van Ste-Agnete (De boomlooze mande), by brieven van 22 october 1471 herkend;

III. De kamer van Maria t'eeren den 14 august. 1478;

IV. Het genootschap van Ste-Barbara, reeds op het einde der XVe eeuw bestaende;

En V. De hoofdkamer van Jesus met de balsembloem, door hertog Philips den Schoonen den 20 maert 1492 opgericht.

Laserna-Santander, in zyne Memoires historiques de la bibliothèque de Bourgogne, bl. 175, noemt ook vyf rederykkameren op, maer maekt geen gewag van Maria t'eeren, en spreekt van een genootschap hetwelk hier nooit bestond, en wier zinnebeeld de Brembloem zou geweest zyn.

Over elke kamer stel ik my voor hier afzonderlyk te handelen, en derzelver verordeningen opvolgelyk in overzicht te nemen1.

Kamer van Rhetorica, genaemd De Fonteine.

Deze Kamer van Rhetorica bekwam, by goedkeurings-brief van het magistraet van Gent, van den 9 december 1448, haer eerste wettig bestaen.

Haer reglement behelst voornamelyk bepalingen over de verkiezingswyze des bestuers, en over de tooneel-en dichtoefeningen.

 

Het wapen of blazoen verbeeldde eene fontein, beheymt in eene loke ofte muragie, met eenen turrekine uprisende, ende daer utsprutende drie goten, overal sproeyende, in teekene der helegher Triniteit, zoo als deze in de nevens-staende plaet, naer de teekening van den heer P. Goetgebuer, is afgemaeld.

 

Het bestuer was uit eenen deken en vier raedslieden samengesteld, welke t'elken twee jaren binnen de vier paeschdagen door al de leden van het gezelschap werden gekozen: dit bestuer benoemde dan eenen geheimschryver en eenen bode.

 

De dichtoefeningen werden op de volgende wyze ingericht: ‘Alle drie weken 't sondaghs ten tween naer noene, up de camers van der Fonteine, zal men gheven een hoedeken, ende de ghuene dien 't ghegheven zal worden, zal zijn ghehouden binnen derden daghe daer naer over te ghevene een refrain van alzo vele versen als hem ghelieven zal, omme 't ghezelscip binnen den drie weken daer naer te dichtene. Ooc zal hy eenen prijs upstellen, zulc ende alzoo cleene van prise als hem ghelieft, omme te hebbene den ghuene diene best nae doen zal. Ende de ghuene die 't hoedeken alzo ghehadt zal hebben, zal dan den ghezelscepe te voren gheven eenen pot wijns van zes grooten, ende voort by haerlieden rade 't hoedeken overgheven, in der manieren voren verclaerst.’

Verder staen boeten vastgesteld tegen dengenen die het reglement in eenig punt verbrak, of gedurende de vergaderingen eenig wetspel voorstelde, daer men ghelt met vertieren mach, als dobbelen, ringhelen, queecken,



illustratie
Bl. 420.


verkeeren, kneylen, poutrainen, quarten, knufflen, of ander ongheoirlooft spel.

Hertog Karel de Stoute stond aen dit gilde het recht toe, van kleederen in zyne koleuren, en met het zinnebeeld van het vieryzer versierd, te mogen dragen, als ook om met de andere kameren van Rhetorica niet te moeten loten, wanneer eenig spel moest vertoond worden1.

De gemelde maetschappy der Fonteine, even als die van Ste-Agnete (de Boomlooze mande), en van Ste-Barbara verschenen op den dichtstryd te Antwerpen in 1496. De voorgestelde vraeg was: Welck het meeste misterie ende wonderlyckste werck was dat God oyt dede tot des menschen salicheidt. De onderwerpen der spelen door voornoemde kameren ter beantwoording vertoond, staen hiervoren blad. 150 en 163 naeuwkeurig opgegeven.

Den 21 en 22 mei 1497, werd een luisterryk schietspel door het oude gilde van Sint-Joris binnen Gent gehouden, en by de kaert van uitnoodiging ook prys beloofd voor de dichtgenootschappen, die de schoonste en genoegelykste spelen zouden vertoonen. De intrede der dertig schuttersgilden, welke uit de omliggende steden deze feest kwamen bywoonen, is te dien tyde in versen beschreven2. In dit opstel wordt

de stoet der maetschappyen van Brugge, welke hertog Philips, als koning van het schuttersgilde, vergezelde, in de volgende regelen afgeschetst:

 
Brugghe naer haer rijkelicke maniere
 
Brachte vijf waghens met haer rhetorijke,
 
Ende ooc vol schutters met blijder chiere
 
Twaelf peerden, daer naer den standaerd dergelijcke
 
Ende vier stadtpijpers, 't was baerblijcke.
 
Doen hondert peerden ende noch meer.
 
Twee honden trocken eenen waghen te prijcke,
 
Daer eenen sot in sat, niet al te teer.
 
Vijf en twintigh peerden volchden hem in 't ghekeer,
 
Ses trompetten ende claroenen schone.
 
Doen 24 paer peerden, elc scheen een heer
 
Van Lombaerdyen, ende uter spaenscher wone,
 
En ooc duytschen uter keyzerlicke crone.
 
Daer naer quam eerlic van Brugghe die wet
 
Met 26 peerden in reynen persoone,
 
Noch vier trompetten met sint Joris wapene net.
 
Doen hertoghe Phelips, eerlic upgheset,
 
Als coninc te Brugghe van sint Joris gilde,
 
Want hi met sijn edele handen onverlet
 
Den papegaey afscoot, dies elc dragen wilde
 
Blaeu en tanneyt, ghelu hoên, doorvlochten milde
 
Met witte en roode bandekens fijn sijden,
 
Som capproenkens, 't waer weert dat men 't onthielde,
 
Ghehackelt na 't duytsche; 't was om verblijden.

Gedurende de XVIe eeuw bleven de Kameren van Rhetorica met ongemeenen luister voortbloeien en werden steeds, zoo niet door het gouvernement, ten minsten door het stadsbestuer, ondersteund, en aengemoedigd. By schepenenakt van den 2 augustus 1532 verkregen de vier Rhetorykkamers jaerlyks eene wedde van twaelf ponden grooten, op voorwaerde: ‘van t'huerlieder coste te doen vertooghen acht waghenspelen 't sjaers, omme 't volc ende insetenen dezer voorseider stede te ver-

blijdene, 't welcke werdt elcke camere twee spelen; voorts in incomsten van princen ofte princessen doen vertooghen zulcke figueren ende spelen, als daer toe dienen ende behooren sullen.’

Tegen den 12 juny 1539 had de kamer der Fonteine de tooneel-en dichtgenootschappen van het land op een landjuweel uitgenoodigd. Het verlof tot het houden dezer feest is namens den keizer door 's lands gouvernante Margareta van Oostenryk, by akte van 3 february 1538, toegestaen. De uitgezondene kaert behelsde drie vragen, eene in 't vroede, een in 't amoreuse en een in 't sotte. De voorname vraeg was: Welck den mensche stervende meesten troost is?

Ten bestemden dage dongen negentien maetschappyen naer den prys. Deze waren (volgens de orde welke zy by loting verkregen, toen zy haer intrede deden): Brugge (Mijn werck is hemelick); Ypre (De gheest blaest daer hy wilt) Nieupoort (Van vroetschepe dinne1); Antwerpen (Wt jongsten versaemt); Thienen (Fonteine des levens); Brussel (Om beters wille); Oudenaerde (Paeis zy met u lieden); Kortryk (God voedt veel sotten); Edinghe (Penser y fault); Leffinghe (Altijts doende); Mesene (Met pynen duer de werelt); Nieukerke (Soetwillich in 't herte); Thielt (Ghebloeit in 't wilde); Axele (God ontcommer elcx herte); Menene (Wy open broeders); Caprycke (Ses al in 't herte); Loo-ten-hulle (Ick verrijcke de roye); Winnocksberge (Royaerts van Berghe); en Deynse (Donse om een betere).

Aen de rederykkamer van Antwerpen (de Violieren), die in haer tooneelspel bewees dat de Verrysenis des vleesch den stervenden mensch allertroostelykst is, werd den hoogsten prys toegewezen, bestaende in vier zilveren kannen, wegende negen marken troisch gewicht. De

vyf volgende pryzen zyn weggedragen door de Rhetorykkamers van St-Winnoksbergen, van Thielt, Loo in Vuerenambacht, Brussel en Kortryk.

De antwoorden, in den vorm van allegorische tooneelspelen opgesteld, zyn verscheidenmalen gedrukt. De eerste druk verscheen hy Joos Lambrecht, te Gent, 1539, in-4o, met houtsneden, de blazoenen der negentien kameren verbeeldende. De hertog van Alva, die zich aen al wat vlaemsch was vyandig toonde, deed dezen bundel onder de verboden boeken plaetsen, op voorwendsel dat er begrippen, den katholyken godsdienst tegenstrydig, in voorgedragen waren1.

Na den afstand van keizer Karel den V, en zyn vertrek naer Spanje, verbleef Philips II nog eenigen tyd in Vlaenderen. De vreugdebedryven, by zyne inkomst en gedurende zyn verblyf te Gent in 1558, waren luisterryk en prachtig; de Kameren van Rhetorica brachten niet weinig ter verheerlyking dier feesten by2. Insgelyks, toen de prins van Oranje in 1577, op het verzoek der vier leden 's lands, te Gent was gekomen, vertoonden de vereenigde Rhetorykkamers een spel van zinne voor het stadhuis, en verscheiden malen speelden zy de Historie van Jephte, op een tooneel voor het hof van Wacken te Poele, waer die vorst was afgestapt3.

Niet min heerlyk werd de hertog van Alencon, broeder des franschen konings, in 1582 te Gent ingehaeld4.

Schoon er dichters gevonden werden, die 's hertogen lof in fransche verzen bezongen, was men echter toen nog zoo zeer op het gebruik der vlaemsche tael gezet, dat deze fransche prins den eed tot handhaving van Vlaendrens grondwetten in het vlaemsch moest afleggen1.

 

Het verval der vlaemsche Rhetorykkamers hier te lande dagteekent van het jaer 1584, toen de spaenjaerden Gent onder hunne macht brachten. De heer N. Cornelissen, in het belangryk werk: De l'origine, des progrès et de la décadence des Chambres de Rhétorique, établies en Flandre, spreekt over dit tydvak in de volgende woorden (bl. 28): ‘Farnese onderwierp eenige der Nederlandsche provincien aen het spaensche ryk. Na een kortdurende oorlog, die min lang en min schrikkelyk te Brussel en te Gent dan te Antwerpen woedde, overweldigde hy een deel van Vlaenderen en Braband; maer deze onderwerping deed veel aenzienelyke inwoners naer vreemde streken heên wyken. By de korts te voren gestichtte hoogeschool te Leiden werden onze geleerden, onze letterkundigen en dichters tot leeraren aengesteld2: onze zeevaerders, landbouwers en grondeigenaers vluchtten naer Zeeland en Hollandsch-Vlaenderen; Amsterdam verrykte zich door onzen handel, welke zich aldaer verplaetste, en Engeland nam eene tweedemael

onze vluchtende wevers en werklieden op. Ten zelven tyde werd een groot getal Rhetorykkamers in Vlaenderen en Braband gesloten, of derwyze ingericht dat zy geen invloed op den geest des volks meer konden uitoefenen.... De kamer van Rhetorica der Fonteine onderging waerschynelyk het zelfde lot. Schoon geen oorspronklyk stuk ons de maetregelen aengeeft, welke het gouvernement tegen haer bestaen nam, staet het echter vast, dat zy gedurende een groote tydruimte geen teeken van leven meer gaf. Onder de regering van Albrecht en Isabelle kwam zy weêr te voorschyn; maer zy had haer macht en glans verloren, en slechts twyfelachtige en door ongelukkige omstandigheden half vergetene overleveringen van hare oude glorie behouden; ook werden hare tooneelvertooningen met die pracht niet meer gegeven, welke in de vorige eeuw zoo zeer ter verheerlyking van publieke feesten bydroeg.’

Onder de oorzaken welke de Rhetorykkamers op het einde der XVIe eeuw te niet deden gaen, mag mogelyk als een der voornaemste gehouden worden het vernieuwen, in 1597, van het placcaert van den 26 january 1559, waerby het verspreiden, zinghen ofte spelen van eenighe camerspelen, staende spelen, loven, liedekens, figuren ofte batemente werd verboden1. En toen deze letterkundige maetschappyen, in den aenvang der XVIIe eeuw, zich een weinig verhieven, werd er wederom door 's landsbestuer een placcaert tegen het drukken en verkoopen van boeken en spelen uitgevaerdigd2.

Dergelyke sinds twee eeuwen voortdurende tegenwerking der regering, alle ontwikkeling van tael- en letterkunde belettende, deed het vlaemsch tooneel allengs-

kens lager en lager zinken, en bracht te wege dat hier ter stede omtrent 1760 een fransch schouwburg werd opgericht. Het gouvernement trachtte den nadeeligen invloed der fransche tooneelvertooningen tegen te gaen, en spande toen de krachtdadigste middelen in, om het vervallen vlaemsch tooneel op te beuren. Ter bereiking van dit doel werden tallooze tooneelgenootschappen gevormd. Te Gent zag men soortgelyke maetschappyen, in elke parochie der stad, opryzen. De vertooningen hadden des zondags plaets, en het zelfde spel werd op vier of zes naer elkander volgende zondagen vertoond. Het genootschap van St-Baefs parochie speelde den 1, 8, 15, 22 en 29 september den 6, 13 en 20 october 1776, in de zael van den Witten-leeuw, recht over de Ryke-Claren, nu St-Lievensstraet, Het blyeyndig treurspel van het H. Bloed van onzen Zaligmaker Jesus Christus, overgebracht van Jerusalem naer de stad Brugge in Vlaenderen. Doorgaens werden deze spelen aen het magistraet der stad en den pastor van de parochie opgedragen.

By kaerte van den 17 november 1784, door de Gentsche maetschappy der Fonteine uitgezonden, daegde men de tooneelgenootschappen uit om in wedstryd het treurspel De weduwe van Malabar te komen vertoonen. In het bericht van uitschryving zyn de volgende voorwaerden besproken: I. Dat elk genootschap ten dage der loting 14 guldens zou inleggen, uit welke middelen de te winnen pryzen zouden gevonden worden;

2. Dat de maetschappy der Fonteine acht zilveren eerpenningen bestemd had voor de tooneelspelers, die het best een der acht rollen, waer uit het spel was zamengesteld, zouden vertoonde;

3. Er waren nog twee pryzen (de eene van 30 de andere van 20 guldens) uitgehangen, voor de maetschappy welke het volmaekst een bly-of naspel zoude uitvoeren.

De loting had den 28 november 1784 plaets, en acht tooneelgenootschappen1 verschenen ten kampstryde, die opvolgelyk, gedurende de maenden april en mei 1785, het uitgeschreven treurspel vertoonden.

Den 6 juny 1785 werden de pryzen plechtiglyk uitgereikt. Den eersten prys van het treurspel behaelde de Rhetorykkamer van Wacken; den tweeden prys de kamer van Nevele; den derden die van St-Pieters-Ledeberg, en den vierden die van St-Nicolaes.

Den eersten prys van het kluchtspel werd door het kunstgenootschap van Oostacker, hetwelk den Slotmaker vertoond had, weggedragen; den tweeden bekwamen die van Wacken, die het naspel van den Nieuwen krygsman hadden uitgevoerd.

Onder de persoonen, wien men by die gelegenheid eerpenningen toewees, treffen wy den dichter P.J. de Burchgraeve van Wacken aen, die de rol van den opperpriester had vervuld.

De zitting werd door eene redevoering van den heer Van Beesen gesloten. Na dat hy den vroegeren bloei der Rhetorykkamers in Vlaenderen had afgeschetst voerde hy zyne toehoorders deze krachtige aenspraek toe2: ‘Zie daer dan, yverige Rhetorykers, ware minnaers van het tooneel, zie daer hoe zeer voorheen den schouwburg en de rederykers geacht en bemind wierden. Bezie met weenende oogen den trap van eer, van welken zy gedaeld zyn, en tracht door yver en kunst dien zelfden trap een andermael op te steigeren. Dan zullen de voorstaenders van het fransch tooneel beschaemd worden, om dat zy, het achtste deel van hunne

moederspraek niet machtig zynde, zoo lang gelooft hebben, dat de nederduytsche tael voor het tooneel niet geschikt was. Welaen, yverige Rhetorykers, laet u niet afschrikken door dweepery of vooroordeel; neen, trotseert die wangedrochten, zoo verdervelyk voor den staet als schadelyk aen de konst. Dan zullen zy als nachtvogelen zich verschuylen; want hunne oogen zullen de flikkerende stralen van uwen luyster niet konnen uytstaen.’

‘Den hoeksteen van dien tempel der geleerdheid, (mag ik my dus uytdrukken) is hier door uwen yver misschien reeds geleyd, en het zal mogelyk van dien zelfden yver afhangen, dat hy eerlang zal opgebouwd worden. Het is bezwaerlyk, ik beken het, de vooroordeelen te overwinnen; maer bekend ook met my, dat men door yver en eendracht veel zwarigheden kan te boven komen, en dat, hoe grooter de stryd geweest is, hoe heerlyker de overwinning ook wezen zal.’

Sinds nam de liefde en yver tot eigen tael en letterkunde, hier ter stede, meer en meer toe, en hadden de wintertooneelvertooningen regelmatig plaets. Verscheiden malen vertoonde de maetschappy op het groot schouwburg tooneelspelen, welke de algemeene toejuichingen wegdroegen, voornamelyk gedurende de jaren 1796, 1802 en 18131.

In den tooneelstryd, te Kortryk ten jare 1805 gehouden, verwierf deze maetschappy den prys voor 't vertoonen des treurspels Philoctetes op het eiland Lemnos. Aldaer dongen mede en vertoonden, by beurt van loting,

het gemelde treurspel de genootschappen van Veurne (Arm in de bors en van zinnen jong), van Meenen, van Zweveghem, van Thielt (Gebloeit in 't wilde), van Moorsele (Vredeminnaers) en van Walle (De vereenigde).

 

In het begin van 1812 werd het reglement dezer maetschappy overzien, en onderscheidene veranderingen aen het zelve toegebracht1. Tegen den 27 july 1812 schreef zy een' dichtstryd uit, en gaf tot onderwerp het bezingen van den zege te Friedland behaeld. De heer J.F. Willems behaelde den eersten prys, de heer Eug. Van Damme van Brugge den tweeden, en den heer J.J. Lambin van Ypre werd den derden toegekend. De gekroonde, als ook alle de andere ingezondene gedichten, ten getalle van zevenentwintig, zyn in eenen bundel vereenigd uitgegeven2.

 

In 1820 werd de kamer van Rhetorica weêr op nieuwe gronden hersteld, en is in dier voegen tot den hedigen dage blyven bestaen. Ter gelegenheid der herstelling werden er den 11 january 1820 redevoeringen voorgelezen door de heeren J.M. Schrant, L. Dhulster, L. De Potter, C. Vervier en J.B.G. Camberlyn d'Amougies3.

 

De andere genootschappen, welke gedurende dit laetste tydvak het aenmoedigen der vlaemsche letterkunde ter harte namen, waren de koninglyke maetschappy van

fraeie kunsten en letterkunde, de maetschappy voor de nederduitsche tael (Regat prudentia vires), en die der vlaemsche letteroefeningen (De tael is gansch het volk). De eerstgemelde schreef in 1816 het bezingen van den veldslag te Waterloo, als onderwerp tot eenen dichtstryd, uit1, in 1820 de Vaderlandsche Nyverheid2 en in 1835 den Lof des landbouws in Vlaenderen.

Rhetorykkamer van Sinte-Agnete
(De boômlooze-mande).

Deze maetschappy bekwam door akte van den 24 april 1449 de kapel van Ste-Agnete, in den krocht van St-Baefskerk, by afstand der erfgenamen van den heer Joos Vijts, die er alleenelyk het recht van sepulture in behielden.

De verordeningen dezer gilde werden door het magistraet der stad Gent, den 22 october 1471, goedgekeurd.

Het bestuer bestond in een' deken en twaelf raden (proviseerders), en er werd besproken dat ‘Onder dekin ende twalef proviseers de zesse persoonen zijn zullen Rhetorisienen ende esbatementeurs, ten fine dat de conste ende ghenouchte van diere, binnen dezen voornoemden

stede, als in anderen steden ende plaetsen daer drye ofte vier gheselscepen af zijn, ghenoemt ende onderhouden moghen bliven, alzo wel ter eeren ende vermane van heeren ende wette in der zelver stede, als andersins.’

Dit reglement werd in 1508 overzien en op de volgende wys veranderd. Het blazoen, alsdan aengenomen, verbeeldde een lammeken, liggende op eenen berg, bedekt met klaverbladekens, waer onder dat stond eene boômlooze mande, met eene rolle papier langs beide kanten doorhangende. Het bestuer bestond toen, gelyk vroeger, in eenen deken en twaelf raden; maer de wyze van het nieuw bestuer te kiezen werd veranderd. Het afgaende bestuer alleen noemde voor het volgende jaer de twaelf raden of proviseerders, en deze kozen eenen deken, waer mede zy de volgende jaerschare dienen wilden. Slechts na vier jaren mochten de leden tot den dienst herroepen worden. Den dag der keure, dag waerop het bestuer jaerlyks moest worden vernieuwd, werd op den eersten zondag na S. Gillesdag in september gesteld. Op Ste-Agnetedag moesten deken en raden nieuwe habyten hebben, op wier linkermouw het blazoen der gilde geborduerd stond. Alle zondagen werd er kamer gehouden en pryzen voor refereinen uitgeloofd. Op dertienavond, den 5 january, werden er een of twee presentspelen vertoond.

In het begin der XVIe eeuw vereenigden zich de vier kameren van Rhetorica der stad Gent, om gezamentlyk de patroonfeesten te vieren. In een akte van den 13 van louwmaend 1514, betrekkelyk het gilde van Ste-Agnete, treffen wy het volgende aen: ‘Dat dit gilde een van den vier raedscameren van den edelder en industrieuser scientie van Rhetorijken, ter eerweerdichede van den welcken binnen deser stede van Ghent hem onderhoudende zijn vier gheconfirmeerde raedscameren, elc userende van

een broederliken gulde... ende ten celebrerene van elx feeste van huerlieder patroon ofte patronersse hebben upghestelt in elx capelle hemlieden te vindene d'ander drie cameren, omme in alderbroederlicken minnen, ten love Gods ende ter weerdichede van elcx patroon, aldaer ter devoter jonstelicker feeste met reverentie te vertooghene een weerdich excellent lof, ten onderhoudene van den welken d'ander drie gulden ende cameren elcanderen eeren doen moghen metten nieuwen habiten ende paruren, die zy elcx jaers makende zijn...’

De feestdagen, welke de vier gilden van Rhetorica gezamentlyk vierden, waren Ste-Agnetedag, H. Drievuldigheidsdag feestdag der Fonteine, O.L. Vrouw ontvangenis feestdag der maetschappy van Maria t'eeren, en Ste-Barbaradag. Op deze dagen, als ook op den 1en meidag, H. Sacramentsdag, en den dag der keure, hielden deze gilden groote feestelyke maeltyden. Door elken gezel werd gelyk gelag betaeld, namelyk voor groote feestmalen vier grooten, voor de kleine feestmalen (schaepshoofden genaemd) twee grooten. Maer by akte van den 28 april 1557 werd er besloten: ‘Dat alle de ghone, die van nu voort an zal believen by te commene in de groote maeltyden van den voorseyden gilde, betalen zouden moeten voor huerlieder ghelach elck man acht groote... ende in de ordinaire vergaderinghen van schaepshoofden, die zy (de proviseerdes) van den gulden ten minsten alle maenden ghelast zijn t'houdene, dat elc bysittere als 's noenens de vergadering es, gheven zal zes grooten, ende als zy lieden vergaderen zullen ten 2 ueren naer noene, wordt elck ghehouden te betalen vier grooten.’

Door brieve van den 14 augusty 1535 verkreeg dit genootschap ('t geen de kamer der Fonteine reeds bekomen had), dat de leden, gedurende het jaer waerin zy als deken of provisors in 't gilde van Ste-Agnete dien-

den, in andere gilden tot den dienst niet mochten geroepen worden, uitgezonderd in het oude gilde van den voetboog, in het gilde van den handboog, en van der busse. Het volgende jaer werd hetzelfde privilegie aen de vier kameren van Rhetorica dezer stad toegestaen, door schepenen letteren van den 8 february 1536.

De maetschappy hield hare vergaderingen in het huis gestaen ten einden van den Nederpolder No 18, hetwelk thans nog in de verkoopingsakten onder den naem van Boômlooze Mande bekend staet.

Rhetorykkamer Maria t'eeren.

Deze kamer van Rhetorica, welke thans nog als geestelyk gilde bestaet, was reeds vóór het jaer 1478 in wezen, zoo wy zien uit den confirmatiebrief des reglements, den 14 augusty 1478 door het magistraet van Gent verleend; in welken brief deken en raden aen schepenen te kennen geven, dat zy zekeren tijt voorleden upgestelt ende ghehouden hebben 't selve gheselscip, ter eeren van God van hemelrijcke ende van der weerder maghet Marie, ziere ghebenedider moeder, ten aultaren van Onzer Vrouwen, achter den hoghen choor in S. Jacopskercke binnen der voornoemde stede.... En verder werden de statuten dezes gezelschaps, die wy hier overschryven, hunner goedkeuring onderworpen:

‘Allen den ghonen die deze presente letteren zullen zien of hooren lesen, Scepenen ende Raed van der stede van Ghend, saluut: Doen te wetene, dat by ons comen ende ghecompareert zijn Jacop Utenberghe, als deken, Jan Welbegaerne, Gillis Mannaert, Jacop Matthijs, Pieter Liwe, Lieven de Stovere, Joos van Stinan, Joos de Steenweerpere, Jan van Jacobeke, Claeis Neyt, Gheerdt Bacos, Cornelis Lievins ende Lievin de Keystere, als pro-

viserers van den gheselscepe van der Rhetorijcke, te kennen ghevende, dat zy zekeren tijt voorleden opgestelt ende ghehouden hebben 't selve ghezelscip, ter eeren van Godt van hemelrijcke ende van der weerder maghet Marie, ziere ghebenedider Moeder, ten aultaren van Onser Vrouwen, achter den hooghen choor in sent Jacopskercke, binnen deser voorseider stede, ommer aldaer te doen doene ende continuerne zekere godlicke dienste naer al hueren vermoghene, 't welcke zy niet goedelicx zouden connen noch moghen doen, noch continueren, het en ware dat zy daer op hadden ons consent, ons te dien fine overghevende zekere pointen ende articlen voorscreven, ende daer op gheledt alzoo 't behoorde, ghemerct ooc dat wy altijts gheneghen zijn, als 't recht es, ter augmentacien van den godlicken dienste, gheconsenteert ende ghewillekuert hebben, consenteren ende willekeuren by desen 't voorseide broederscip of gheselscip van nu voort an onderhouden te werdene, in der vormen ende manieren naervolghende:

‘Eerst, so wien ghelieven zal in dit ghezelscip of broederscip te commene ende ontfaen te zijne, werdt ghehouden te ghevene eenen groten t'zijnen incomene, ende voort alle jare eenen groten, ter reparacie van der capelle ende aultare voorseit, ende onderhoudene van den godlicken dienste, die men daer inne doet, ende boven dien hem stellene te doodtghelde, t'huere ghelieften, emmer te twalef groten ten minsten, dies zal men, 't zelve doodtgheldt ontfanghen zijnde, doen doen over zijne ziele en over alle zielen eene messe van requiem, daer de deken ende proviserers ghehouden werden te zijne met hueren habiten, elc up de verbuerte van eenen groten.’

‘Item dat omme 't zelve ghezelscip te regierne, zijn zullen, alzoo 't gheweest hebben, een dekin ende twalef

proviserers goede eerbare lieden, wezende ghelijc men dat tot noch toe onderhouden heeft.’

‘Item zullen alle jare huerlieder kuere doen ende vernieuwen van eenen nieuwen deken ende twalef proviserers, op onser vrouwen dach van kersavond, in deser maniere, te weten, dat de proviserers, die afgaen zullen, ghehouden werden t'hueren afgane by hemlieden ende t'hueren rade te nemene twee of drie van den notabelsten van den voorseiden broederscepe, omme by haerlieden rade ende advise te kiesene eenen dekin. Die nuttelicxt ende prouffelicxt zijn zal, ende die der meester menichte ghenought, zal dekin ghecoren ende ghestelt zijn, voor de toecommende jarscare, ende de dekin ende proviserers afgaende zullen wepelen1 twee jaer van den zelven dienste, up dadt hemlieden ghelieft, al worden zy eer daertoe ghecoren.’

‘Item elc oud proviserere, ten afgane van zijnen dienste, zal ghehouden ende verbonden zijn te kiesene enen nieuwen proviserer in sijne stede, ende by also dat de nieuwe proviserer in eenighe ghebreke ware van boeten, of in eenighe andere zaken den broederscepe anclevende, dat zoude instaen ende goetdoen d'oude proviserer, die hem ghecoren zoude hebben.’

‘Item gheen dekin en zal moghen tzijnen afgane 't voorseide broederscip t'achter laten, hy en zal dueghdelic ende souffisantelic doen blijcken dat hy datte ghehanghen ende verleyt heeft ten orbuere, prouffijte ende reparacie van den aultare, by wetene ende advise van den proviserers, ende zal dan ooc den nieuwen dekin leveringhe doen van den juweelen den voorseiden aultare toebehoorende, die hy onder hem ghehadt zal heb-

ben, ter presentie van drie of viere van den notablen van den voorseiden broederscepe, of van den ontfanghere van der kercken.’

‘Item elc van den voorseiden dekin ende proviserers zal ghehouden zijn een habijt te maken, van zulken coluere als de meeste menichte van hemlieden overeendraghen sal, metter devise of livreye van den voorseiden broederscepe, die zy eerstwaerf an hebben zullen, t'huerlieder messe up Onser Vrouwendach in maerte, up de verbeurte van twee scellingen groten, ten prouffijte van den voorseiden aultare, het en ware dat eenich van hemlieden een habijt hadde van ghelijcken coluere, zo goet ende versch wesende als dat hy daer mede wel behoorde te ontstane, daertoe hy ontfaen zijn zoude met te betalen twalef groten, ten prouffijte als boven.’

‘Item waert zo dat dezer stede eenighe feeste toequame, ende dat wy of onse naercommeren in wette begheerden dat men ghenouchte voorstelde ende maecte, het ware van spele te spelene, figuren te tooghene, of andersins, zo zoude ende zal de voorzeide dekin met zijnen proviserers ghehouden zijn de zelve begheerte te vulcomene, naer al hueren vermoghene, ende by also dat de zelve dekin of proviserers dies in ghebreke waren, ende dat zy daer af ondanc, cost of scade hadden, dat datte commen zoude ten laste ende coste van den ghonen daer 't ghebrek an zijn zoude, elc zijn advenant. Waert ooc zo dat in andere plaetsen of feesten eenighe prijsen opghehanghen worden van esbatementen, ende dat de meeste menichte van den eede van advise ware daer naer te doene, so zoude de minste menichte moeten volghen.’

‘Item waer 't zo dat omme 't onderhouden van der Retorijcke, gheordonneert worde te spelene waghenspele, of staende spelen, daer af zullen dekin ende proviserers last nemen die te bereedene, op zulcke ordon-

nancie als zy onderlinghe over een draghen ende maken zullen. Bet voort zal eenen dese jeghenwoordeghe ordonnancie den ghemeenen gheselscepe lesen up den dach van der kuere, eer zy huere kuere uutgheven zullen, naer d'eerste gherechte van der maeltijt, ten fyne dat de ghone, die dekin ende proviserers, ende huerlieder nacommers die dekin en proviserers, zijn zullen, 't voorseide gheselscip te onderhoudene en regierne naer den uutwijsene van bovenghescreven articlen ende ordonnancie, emmer totter tijt ende also langhe als 't ons of onze naercommeren in wette ghelieven zal, ende tot onsen of huerlieder wedersegghen.’

‘Ghegheven onder den zeghele van zaken der voorseide stede van Ghend, den 14n dach van ougstmaend, int jaer ons Heeren duust vier hondert acht en seventich.’ Was onderteekend op de vouwe Gruutere, met paragraphe, en daer aen hing den zegel der stad Gent, met eenen parkementen steert.

Door schepenenakt van den 11 december 1537, waerin men confirmatiebrieven van 1478, 1504 en 1517 beroept, werden eenige veranderingen in de bestaende verordeningen van het gilde toegebracht. Alsdan verstelde men den dag der keure, gewoonlyk op kersavond gehouden, tot op O.L. Vrouwen avond in september, 's namiddags ten twee uren, in des dekens huis. Verder was de deken niet verbonden langer dan twee jaren te dienen, en de uit dienst tredende personen mochten, in plaets van twee jaren, gedurende vier volle jaren wepelen.

Omtrent het jaer 1509 was er twist ontstaen over 't dragen eener leliebloem met den wortel op de mouw van deken en proviseers, tusschen het gilde van Maria t'eeren en het groote gilde van St-Joris, dat zich hier tegen verzette. Schepenen der stad geboden aen Maria

t'eeren by brief van den 21 november 1509, van niet meer zulke ofte ghelijcke lelyen ende blomme up de mouwen van haerlieder kerels te draghene, nemaer, indien zy die draghen willen, dat te doene beneden an den keerle, zo zy hier te voren ghedaen hebben.

Maer door besluit van den 10 wedemaend 1510 werd de dracht en vorm der leliebloem naeuwkeuriger bepaeld, en daer deze sinds het blazoen der maetschappy is gebleven, zullen wy uit gemeld besluit die beschryving overnemen: De leden van 't gilde van Maria t'eeren zullen moghen draghen eenen lelyentac up de mouwe van huerlieder kerels, staende ende sprutende met zijnen loveren uut eender herte, up d'een zijde van den tacke een M ende an d'ander zijde een scelpe, met eene stocke van S. Jacop, hanghende an een loofkin, t'samen dweers ghecoppelt met eenen rollekene, daerinne gescreven staende Maria t'eeren, den zelven toe met zijnen loveren boven met twee lelyebotten. Tusschen den zelven twee botten eene opene lelye, daer uutsprutende 't beeld van Marien, den zelven tac lanc metter beelden commende tot an den naet van der mouwe ende herte, t'samen een vierendeel van eender elle, ende de zelve huerlieder mouwe bezaeyende met letteren van der M.M.M. tot achtiene, niet min maer meer, op de panden van huerlieders kerels.

Dit besluit werd later nog overtreden, zoo als uit ordonnantien van schepenen van den 1 december 1513, en van den 18 january 1517, genoegzaem te zien is.

Rhetorykkamer van Ste-Barbara.

De vroegste statuten dezer maetschappy zyn ons niet ter hand gekomen, dus dat wy geen bericht wegens hare verordeningen kunnen geven. Het is echter bekend dat zy haer outer in O.L. Vrouwekerk te St-Pieters had,

en dat haer bestaen ook tot de XVe eeuw opklimt, daer de leden van dit gilde, even als die der Fonteine en van Ste-Agnete, op het vermaerde landjuweel te Antwerpen in 1496 verschenen.

In het begin der XVIe eeuw was Lievin Bautken capellaen en factor der Barbaristen; hy bezong de geboorte van keizer Karel V, in een gedicht waerin hy de feesten, ter dezer gelegenheid te Gent gehouden, naeuwkeurig beschryft. In het derde couplet maekt hy gewag van de spelen, alsdan vertoond:

 
De stad was vol vruechden in alder manieren,
 
Men sach de straten behanghen, de husen vercieren,
 
Men toochdet figuren veel jonghen juechden,
 
De straten laghen vol groote vieren.
 
Tortsen noch was en mocht men niet ontdieren,
 
Maer 't wiert al verberrent in dusentich vruechden.
 
Staende spelen ende batementen vol duechden
 
Waren daer ghespeelt tot 's drux verseeren:
 
Een goet ondersaet sal altijts zijnen oversten eeren.

In 1580 werden alle de geestelyke confrerien in de stad Gent afgeschaft, en derzelver inkomen ging tot stads armen over; maer Jan D'Hollander, als deken van den outer van Ste-Babara, beweerde: ‘Dat de rentebrieven by den suppliant (den stadsontvanger) ten laste van den voorschreven ghequereleert, gheen ghemeens en hebben met eeneghe gheestelijcke goederen, nochte en hebben de zelve daer of noint handel gheadt, nemaer wel de voornoemde Hollandre, als deken, ende zijne voorsaten in ghelijcke officie, over dwelcke goede apparentie gheeft, mids dat de renten voortijts gheconquesteert zijn metter conste van Rhetorijke... zo dat de suppliant groot onghelijc heeft t'hemwaerts te treckene 't goet van den zelven guldebroeders, dwelk zy bezuert hebben ...’ Doch toen het sinds jaren onbetaelde pensioen aen deze,

even als aen de drie andere, rederykkamers weder werd toegekend, leverde hy de brieven aen stadsregering over.

Hoofdkamer van Rhetorica
(Jesus met de balsembloem).

Werd de vlaemsche letterkunde in het hof der vorsten uit het Bourgondisch huis veronachtzaemd en niet aengemoedigd, geheel anders was het gesteld by de aenkomst van Maximiliaen, die zelf de duitsche lier sloeg, en zyne door hem berymde avonturen liet in 't licht verschynen. Des zelfs zoon Philips de Schoone was een minnaer der nederduitsche poezy, en willende dezelve onder zyne byzondere bescherming nemen, deed hy de afgezanten der Rhetorykkamers van der dietscher tongen, den 1en mei 1492, te Mechelen byeen roepen, om over de geschikste middelen ter bereiking van dit doel te beramen. Er werd aldaer besloten eene souvereine kamer van Rhetorica te stichten, aen welke de overige letterkundige maetschappyen, bestaende in de nederduitschsprekende landschappen, zouden onderhoorig zyn. Pieter Aelturs, 's vorsten kapellaen, werd als zynen stedehouder prince souverein herkend, en als dusdanig gelast met het opstellen van het in te voeren reglement.

Zyne verordeningen verschenen in 1505. Zie hier kortelyk den inhoud. De zetel der maetschappy werd te Gent gesteld, en derzelver outer binnen der capellen van Sinte Baerberen, staende in ons ghenadichs conincx nederhof te Ghent.

Het getal der leden werd op vyftien gebracht, ‘de welke hemlieden in den goddelicken dienst ende in die edel conste van rhetorijcken als onse ghetrouwe medebroeders der balsemen voughen ende verbinden zullen, den tijt haers levens gheduerende, ofte alzo langhe als

zy binnen Ghent wonende zijn, ofte emmer totter tijt dat zy eenen anderen, ons bequaem zijnde, in haer plaetse stellen willen.’

Elk lid betaelde voor zyn inkomen een grooten, alle jaer een zilveren penning, en ter doodschuld twee grooten. Ook werden vyftien jongere gildebroeders, aen wie de konst van Rhetoryke moest onderwezen worden, en vyftien vrouwen, aengenomen, ‘ter eeren den vijftien blijtscepen van Jhesus ghebenedide moedere Maria, die zy metter gracien haer liefs kints verworven heeft.’

Er werden vyftien dagen 's jaers vastgesteld, op welke men kamer houden moest, en dit ‘by manieren van een hoedekin, elc den anderen voortghevende.’ Eens 's jaers werd er open scole van rhetoryke gehouden, ‘waer elc rethorisien zal moghen commen om prijs te winnene.’

Onder de vyftien aengenomene feestdagen werden er drie met zonderlinge pracht gevierd, te weten: den patroondag des gilden, vallende op ‘S. Vincents dach, het welke es de octave van der weerdigher feeste ons heren Jesus; ooc zo worden ghehouden de 15 personen voorseit, op dezen dach open camere ende 's avonts open hof met triumphen rijckelic te houdene, ende alsdan in der cameren, of daer voren, ter straten, te doen batementen, om prijs oft andersins, zulk als wy of ons stedehoudere in ons absentie met den meeste menichte der personen, ordonneren en overeen draghen zullen, ende zo wie van hemlieden daer niet en comt, zullen alzo vele gheven als of zy daer gheweest hadden, ende om dat veel jonghens in 't bedwanc van vadere ende moedere staen, zo zal men de voorseide jonghens, in alle maeltijden ordonneren ende stellen eenen graceliken penninc, elken voor zijn ghelaghe, die daer op commen willen, ende alzo insghelijcx de vrouwen, ende alle andere die men begheren zal ter maeltijt te hebbene.’

De tweede groote feestdag was Palmzondag: ‘Ende alsdan in die plaetse van der passien zal men lezen die evangelie van den eersten sondaghe van den advente, ter causen dat zy vermaendt die groote eere, die te Jherusalem als doe Jhesum ghedaen was, ende up deze heleghe feeste zal men houden een van den daghen der hoeykens, ende alsdan de voorseide personen ghehouden werden te spelene, ofte doen spelene een gheestelijc waghenspel, om daer by 't volc te bringhene ter goeder devotien.’

De derde feestdag viel op Onzer Vrouwen dag half oogst, dag welke altyd in Gent hoog werd gevierd, daer schepenen alsdan herkozen werden.

Doch naeuwlyks waren deze statuten door den vorst bevestigd, of de vier bestaende kameren te Gent verzetteden zich tegen het indringen dezer hoofdkamer in rechte, om dat aen dezelve rechten toegekend waren, welke de Fonteinisten tot alsdan hadden uitgeoefend, als by voorbeeld die van andere kamers te herkennen, derzelver reglementen te wettigen, en zonder te moeten loten te mogen voorspelen, enz. Deze zaek werd voor schepenen der stad Gent, voor den raed van Vlaenderen, en den hoogen raed te Mechelen, vervoorderd. Doch de gemelde kamer van Jesus metter balsembloem werd in hare bekomene voorrechten door twee mandementen van keizer Maximiliaen, als momboor over zynen neef Karel V, van den 20 january 1507 en van den 17 maert 1511, behouden1.

In 't jaer 1560 had deze maetschappy eene pryskaert uitgezonden, om de andere kameren van Rhetorica tot een landjuweel te beroepen, doch daer zulks zonder hoogere goedkeuring was geschied, en tegen het placcaert van den 25 september 1550 streed, zoo werd zy door schepenen gedwongen de kaert in te trekken. In het bevel lezen wy: ‘Dat daer deur groote confluentie van alle sorte van volke zoude ghebeuren binnen derzelver stede, ende by den zelven gestroyt worden diversche quade, eroneuse en scandaleuze proposten, dichten, refereynen, liedekens ende dierghelijck, ter grooter ontsticticheyt van den volke, zonderlinghe in dezen zorgeliken tijt.’

By het inkomen des prinsen van Oranje, den 29 december 1577, had deze kamer een theater aen S. Jacobskerk opgericht, om den vorst by zyne intrede te verwillekomen. Een persoon, de Historie verbeeldende, begroette hem met de volgende verzen:

 
Doen 't Nederlant was seer ellendig gheschonden
 
Met doodelicke wonden
 
Deur 't Spaensch ghebroet,
 
Zijt gy, Machabeus, t'zijnder hulpe ghesonden,
 
Met de staten verbonden,
 
Hebt met uw lijf en goet
 
Ons gheluckich bewaert, als een recht vader doet,
 
En 's lands recht voorghestaen, zijnen vyand verdreven;
 
Dies men God als oorspronck voor eeuwich prijsen moet,
 
En u door wien het land dees weldaet is ghegheven.

Ph. BLOMMAERT.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


organisaties


plaatsen